Bergman vlucht in
ymbolen en retoriek
Rampenfilm uit
de oude doos
,Deel pacifisten handelt
bij crisis als militarist
^^^^^FILMPREMIËRES VAN DEZE
De tijd is rijp voor
Heiiteken Bokbier.
J
Face to Face
Prolongaties en reprises
Experiment van polemoloog Hylke Tromp
Vijf buitenlandse
getuigen in zaak
tegen ex-SS'er
Vereniging in
moeilijk parket
wegens fraude
Glazenwasser na val overleden
LtÖAGJS
,G 15 OKTOBER 1976
TROUW/KWARTET 15
loor W. Wielek-Berg
igmar Bergman deed kortge-
den van zijn spreken door
Ijn vete met de Zweedse fis-
os. Vanwege een vermeende
elasting-ontduiking werd hij
üdden uit de repetitie van het
dramatische Theater", waar
ij Strindberg's „Dodendans"
rgisseerde, weggehaald en
net een politieauto naar het
erhoor gebracht. Deze brute
ehandeling veroorzaakte een
enuwinstorting, die twee
taanden duurde
ort daarna volgde de tweede
chok. Bergman was intussen van
ke verdenking van belasting-
iude gezuiverd, maar een paar fa-
Btieke belasting-ambtenaren zet-
de achtervolging voort. Om zich
onttrekken aan de „chicanes van
autoriteiten en het spitsroedenlo-
len in de pers" besloot hij „de voor
iljn scheppende werk onontbeerlij-
rust en geborgenheid elders te
>ken." Hij draaide Zweden de rug
en vestigde zich in Beieren.
Kortgeleden liet hij zich daar tevre-
len glimlachend fotograferen met
rranz Josef Strauss, de ultra-
Bchtse leider van de CSU. Het is te
lopen dat deze voorkeur voor slecht
Belschap als een shock-reactie ge
duld moet worden en dat Bergman
ipoedig weer bij zijn positieven
omt.
Luxe problemen
Intussen gaat de discussie over de
«aarde van zijn werk in zijn land
m herkomst voort, want Bergman
is in het buitenland altijd meer
tfferd dan in Zweden. De verwijten
cln velerlei: zijn films zijn in wezen
wctionair. ze gaan over mensen die
l«n gebrek hebben aan geld,
Khoonheid en glamour, hun proble
men zijn luxeproblemen, hun ver
driet Is luxe-verdriet, zo zeggen som-
migea. Een conservatieve krant
duren daarentegen klaagde over
lilü „herhaalde aanvallen op het
christelijk geloof en de kerk." Toch
beeft zijn televisie-serie „Scènes uit
een huwelijk" (die verkort als bios-
ifllm is uitgebracht) brede lagen
het Zweedse volk geschokt en
ineerd: op de avonden dat de
•eringen werden uitgezonden
in de straten duidelijk leger dan
inders.
Uit de ambivalente houding van de
Zweden vloeit waarschijnlijk zijn
felle reactie op de inderdaad schan
delijke behandeling die hem ten
deel is gevallen voort. Bijna nie
mand gelooft overigens, dat hij zijn
hele verdere leven in het buitenland
zal blijven.
Demontage
Zijn nieuwste film „Face to Face"
(„Van Aangezicht tot Aangezicht")
heeft veel met zijn vorige, „Scènes
uit een huwelijk", gemeen. Belde
gaan ze over het „analfabetisme van
de ziel" zoals de regisseur het
noemt. Beiden zijn als televisie-serie
opgezet, ze spelen in een walvarend
milieu zodat geen geldzorgen de
aandacht van het innerlijke drama
afleiden; ze hebben Liv Ullmann en
Erland Josephson als hoofdrolspe
lers en in beide wordt het principe
van de demontage toegepast: van
levens die respectabel, intact, geluk
kig, benijdenswaardig lijken wordt
de facade weggebroken en daarach
ter woedt de chaos. Tenslotte gaan
ze uit van alledaagse gebeurtenissen
(een huwelijk breekt, een vrouw
krijgt een zenuwinstorting).
Maar daarmee houdt de overeen
komst dan ook wel op. Want terwijl
Bergman er in „Scènes uit een hu
welijk" in slaagde practisch „sec",
zonder symboliek, een huwelijksre
latie tot op het bot bloot te leggen
en het waagde de twee gewonde
partners hulpeloos een zeer onge
wisse toekomst in te sturen, ver
sluiert hij in „Face to Face" het
spoor naar de onbarmhartige waar
heid maar al te vaak met retoriek en
brengt hij een wonderbaarlijke ge
nezing tot stand, niet door een
confrontatie met de realiteit maar
door het aanwenden van frasen.
Jenny Isaksson, de hoofdpersoon,
wordt geïntroduceerd als een geluk
kige, begerenswaardige vrouw: ze is
geslaagd in haar werk (in een psy
chiatrisch ziekenhuis vervangt ze de
chef de clinique), ze heeft een man,
een kind en een minnaar (die we
overigens niet te zien krijgen) en een
tevreden, meegaand karakter. Hoe
komt het dat ze niet lang daarna een
serieuze zelfmoordpoging doet?
Raakt ze, door de terugkeer naar het
huis van haar grootouders die haar
na de dood van haar ouders opvoed
den, opnieuw verstrikt in de angsten
en schuldgevoelens die haar als kind
zo zwaar drukten?
Vereenzelvigt zij zich met een
krankzinnige patiënte? Is een po
ging tot verkrachting de reden?
Bergman biedt ons inplaats van een
verklaring een symbool: in de gang
van het grootouderlijk huis ontmoet
ze een strenge, macabere oude
vrouw die de angst, de doodsangst,
belichaamt. Op een stralende zo
mermorgen slikt ze, rustig, bijna se
reen, een dodelijke dosis slaapta
bletten. Voor ze ontwaakt in het
ziekenhuis valt ze van de ene droom
in de andere, waarvan er slechts één
als nachtmerrie geloofwaardig en in
voelbaar is: er staan drommen pa
tiënten voor haar huisdeur die ze
niet kan helpen.
De andere dromen zijn geconstru-
.eerd maakwerk, griezel-sketches,
waarin alle duidingen binnen
handbereik liggen. Ze wordt door
een collega en vriend, die niet aan de
psychiatrie gelooft, genezen. Hoe
speelt hij dat klaar? Hij spreekt
haar sussend en vermanend toe in
de trant van „Pas goed op jezelf en
op de mensen die van Je houden" en
„We zijn lang niet zo bang voor de
verschrikkingen die we kennen als
voor de verschrikkingen die we niet
kennen".
Raadsel
Zowel de ineenstorting als de gene
zing blijven in wezen een raadsel. Nu
is dat niet erg: films behoeven geen
antwoord te geven op alle levensvra
gen die ze stellen. Maar als we ze
serieus willen nemen mogen ze niet
wegvluchten in gemakkelijke sym
boliek en banale praatjes zodra er
iets wezenlijks aan de orde komt. En
dat doet Bergman in „Face to Face"
maar al te vaak. Wel moet worden
opgemerkt, dat er bij de omwerking
van televisie-serie tot bioscoopfilm
grote stukken zijn weggesneden: de
mogelijkheid bestaat dat de wrakke
structuur mede daaraan is te wijten.
Liv Ullmann gaat in deze rol tot de
grenzen van haar kunnen, ze levert
een vak-prestatie die niet genoeg
geprezen kan worden, maar in som
mige scènes geeft zij niet meer dan
perfecte techniek en dat ligt niet
aan haar maar aan Bergman. In de
sublieme scènetjes met de grootva
der en de grootmoeder gunt hij ons
overigens toch weer een kijkje op de
dingen die hij waar kan maken als
hij in topvorm is.
Amsterdam - Tuschinski 2 en Al-
ham bra 1; Rotterdam Thalia; Leeu
warden - Studio F. 18 jr.
Rampenfilms zijn van vandaag of gisteren, men heeft er altijd
wel raad mee geweten. Neem nu „20.000 mijlen onder zee",
afkomstig uit de stal van Walt Disney, zo'n.twintig jaar geleden
gemaakt door Richard Fleischer naar het beroemde boek van
Jules Verne.die doet het nog best.
Kirk Douglas (als de slimme, ondeu
gende harpoenier Ned Land) en Ja
mes Mason (als de verbitterde kapi
tein Nemo) zijn er Jong en mooi in.
Peter Lorre is vet en lelijk, zoals
gebruikelijk, doch hij waggelt nog
wel door het land der levenden. Te
zamen met Paul Lukas als professor
Aronnax beleven ze hartverscheu
rende avonturen aan boord en de
legendarische onderzeeër de „Nauti
lus." Die heeft een pluche salon met
grandioos uitzicht en zit vol negen
tiende eeuwse krullen en prullen,
maar ook vol verbazingwekkende
machineriën die toen nog niet kon
den bestaan maar toch bestonden,
dank zij de verbeelding van Jules
Verne.
We hebben sindsdien zoveel diepzee
films op de beeldbuis gezien, dat de
bizarre vissen niet zoveel indruk ma
ken als weleer, maar het trucwerk
mag er zijn. Dat gevecht met die
reuze-octopus gaat Je niet in Je kou-
we kleren zitten en het opstijgen in
het kratermeer is ook niet mis. Arme
kapitein Nemo met zijn hoofd vol
geniale gedachten.
Wie zou het hem eigenlijk kwalijk
kunnen nemen dat hij schepen met
oorlogstuig naar de haaien stuurt?
Hebben slechte naties niet alles ge
probeerd om zijn geheimen voor bo
ze doeleinden te ontfutselen, ja zelfs
zijn vrouw en kind vermoord en hem
naar een Duivelseiland verbannen?
En toch zucht hij met zijn laatste
adem. dat er een tijd zal komen
waarin zijn levenswerk tot heil der
mensheid zal worden aangewend.
Wij weten wel beter en regisseur
Fleischer ook, want die heeft een
atoomontploffing aan de film
vastgebreid, compleet met padde
stoel. Zeer curieus maar niet minder
curieus is, dat dit Jongensboeken-
avontuur nog steeds boven de veer
tien jaar is gekeurd. Terwijl er toch
geen onvertogen beeld en woord in
voorkomt.
Amsterdam-Bellevue-Cinerama en
Flora; Den Haag-du Midi en Odeon I;
Rotterdam-Cinerama, 14 jr.
Kirk Douglas in „20.000 mijlen onder zee'
Die verlorene Ehrc der Katharina
Blum.Film over zieke Duitse menta
liteit van Volker Schlöndorf en Mar-
garethe von Trotta naar het boek
van Heinrich Böll. De gehele week in
Calypsoclub. Amsterdam.
La dolce Vita. Klassieke film van
Federico Fellini over de decadentie
van de bourgeoisie aan het eind van
de jaren vijftig. De gehele week in
Kennemer 2. Beverwijk.
L'lnnocente. De laatste film van de
Italiaanse regisseur Luchino Viscon
ti. vol sombere grandezza. De gehele
week in Tuschinski 3. Amsterdam;
Studio Groningen; Studio Utrecht.
Barry Lyndon. Meesterwerk van
Stanley Kubrick over de mooie, ver
re, koude wereld van het verleden.
De gehele week in Calypso, Amster
dam; Calypso Den Haag; Kriterion,
Rotterdam; Grand, Groningen;
Rembrandt 3, Utrecht.
Die bitteren Tranen der Petra von
Kant. Geraffineerde film over vrou
wen van Rainer Werner Fassbinder.
pe gehele week in Cinetol 2,
Amsterdam.
Aguirre. Bizarre en curieuze film
van Werner Herzog over een
krankzinnige conquistadore met
Klaus Kinski in de hoofdrol. 18
t.e.m. 24 okt. Filmhuis Den Bosch.
Dc Komedianten. Prachtige film van
de Griekse regisseur Theo Angelo-
poulos over een stuk bewogen ge
schiedenis dat zich weerspiegelt in
de lotgevallen van een groep reizen
de toneelspelers.
La Régie du Jeu. Briljante zedenko-
medie van Jean Renoir uit 1939 die
in het geheel niet is verouderd. 19
okt. Filmhuis Harlingen.
Citizen Kane. Film uit 1940 van en
met Orson Welles over een corrupte
krantenmagnaat. 20 okt. Troll,
Hoorn; 21 okt. De Bakkerij. Ca-
stricum.
Frontlinie. Lange anti-
apartheidsdocumentaire over Zuid
Afrika, samengesteld uit beelden,
interviews en getuigenissen. 15 okt.
De Kokerjuffer, Enschede; 18 okt.
Jokari; 19 okt. Jongerencentrum
Maastricht; 20 okt. Wijkgebouw de
Larenkamp. Rotterdam; 21 okt.
Jongerencentrum Roermond.
door Jan Sloothaak
GRONINGEN Als je de wereld zou indelen in militaristen en pacifisten, kun je nog een
onderverdeling maken in pacifisten die simpel dan wel ingewikkeld politiek denken, en militaris
ten die hetzelfde doen. Die indeling is althans gemaakt door Hylke Tromp in het proefschrift
waarop hij gisteren aan de universiteit van Groningen promoveerde.
Het door een leek toch wel als
merkwaardig, maar door Tromp niet
*ls zodanig ervaren feit doet zich dan
'oor, dat de Ingewikkeld denkenden
onder de facifisten in hun bewape-
Blngsbeletd niet te onderscheiden
gin van de militaristen. „Dat is een
(ADVERTENTIE)
week in Hervormd Nederland
o.«.;
Interview met
seksuoloog Dupuls
Op weg naar de vierdaagse
werkweek.
Ingmar Bergman over leven, dood
en liefde.
De schoneschijn van het Mexicaan
se paradijs
Wat is de beste krant van Neder
land?
Amro-Bank verstrikt zich in haar
eigen redeneringen.
Ik abonneer
mij op/vraag
een
proefnummer
van
Hervormd
Nederland.
PLAATS:..
THL-NR.;..
Prijs 28,50 per halfjaar.
Zonder postzegel verzenden aan:
*ntw.nummer 1776, Den Haag. Bel
P» mag ook: 070-512111. Ook in d«
M verkoop.
troost voor een man als minister
Vredeling. Hij kan best een ingewik
keld denkende pacifist zijn," zo wil
Tromp in een gesprekje wel kwijt.
Tromp noemt zelf zijn onderzoek
ééntje „waarvan er veertien ln het
dozijn gaan". Het interessante van
het proefschrift zit 'm in het onder
werp en de wijze waarop Je daarover
kunt speculeren. Tromp uiterma
te politiek geïnteresseerd als hij is
doet daar zelf lustig aan mee.
Het benauwende is dat, als Je vindt
dat bewapening één van de ern
stigste politieke problemen is en al
lerlei kerkelijke en andere geschrif
ten pleiten voor ontwapening, bij
alle politieke partijen uiteindelijk
toch uit de bus komt: doorgaan met
de bewapening.
Toiletpapier
Nabootsing
In zijn onderzoek heeft de Groningse
polemoloog, bekend door zijn activi
teiten voor een vredespolitiek op zo
wel politiek als kerkelijk terrein en
nog niet zo lang geleden in het
nieuws door zijn boek „De Navo-
staarders", nagegaan of het hebben
van opvattingen over geweld ook in
vloed heeft op het politieke gedrag
in internationale crisissituaties. Om
dat het onmogelijk is om dergelijke
situaties in de praktijk te onderzoe
ken. heeft hij een crisissituatie
trachten na te bootsen in een simula
tie-experiment. Er werd een model
gemaakt met vier landen, waarin
twee supermachten ieder de helft
van een land tot bondgenoot heb
ben. Pacifistisch en militair denken
de studenten, uit een totaal van
twaalfhonderd man geselecteerd op
hun simpele dan wel ingewikkeld
denken over politiek, werden in dat
model in het veld gebracht.
ln een nagebootste crisis-situatie
bleken alleen de „simpele" pacifis
ten geen boodschap te hebben aan
een oorlogsdreiging. Ze bleven wei
nig uitgeven voor bewapening en de
meesten besloten zelfs te gaan ont
wapenen. Dat de „complexe" paci
fisten toch als militaristen handel
den hoewel „gematigder' komt
doordat ze blijkbaar geen andere
mogelijkheid zien, zo denkt Tromp.
Eén van de stellingen bij Tromp's
proefschrift is: „Het constateerbare
feit, dat Jaarlijks meer geld wordt
uitgegeven voor toiletpapier van de
gewapende macht dan voor onder
zoek naar de mogelijkheid oorlog te
voorkomen is typerend voor de tra
ditionele benadering van internatio
nale problemen."
Dat ls niet alleen een ludiek maar
ook nog een waar feit, zegt Tromp.
„Reken maar uit wat het toilet
papier van zestien miljoen militai
ren ln de NAVO en het Warschau
pact kost en vergelijk dat met de
kosten voor de paar instituten die
werkelijk wetenschappelijk onder
zoek op dit gebied verrichten. „Men
is politiek ln een doodlopende
straat, maar loopt toch door. Dat wil
men eigenlijk niet maar er is geen
ander gedrag."
Het feit dat „complexe" pacifisten
(doorgaans de politiek geïnteres
seerden die ln aanmerking komen
voor een politieke carrière) een nau
welijks van militalristen te onder
scheiden gedrag vertonen in crisissi
tuaties, betekent volgens Tromp
nog niet dat ontwapening per defini
tie tot de onmogelijkheden behoort.
Dat is alleen zo ln een wereld waarin
je wordt geleerd dat „bewapening
loont".
„Het is betwistbaar of dit ln het
verleden inderdaad heeft geloond.
Voor de doden in ieder geval niet,
maar het kan zeker in de toekomst
duidelijk worden dat bewapening
niet (meer) loont." Dèt het niet meer
Hylke Tromp ontwape
ningsministerie nodig
loont valt dagelijks op te maken uit
kranteberichten: een Zweeds insti
tuut maakte deze week bekend dat
bij verdergaande bewapening rond
1985 een atoomoorlog onvermijde
lijk wordt; een ander bericht maakt
bekend dat een student een atoom
bom heeft weten te fabriceren. Alle
wetenschappelijke vredesinstituten
aldus Tromp en kerkelijke in
stellingen, waaronder de wereldraad
van kerken en het vaticaan, zeggen
dat het anders moet.
Onderzoek
Er zou onderzoek gedaan moeten
worden naar andere mogelijkheden
om de bewapeningswedloop terug te
draaien. Maar als het over defensie
gaat, wordt steeds gevraagd of het
niet goedkoper kan, maar het moet
in leder geval steeds beter, en als dat
niet gelukt, dan moet het desnoods
maar weer duurder. Er ls geen on
derzoek naar hoe je er vanaf kunt
komen. Vooral van christelijke par
tijen vind ik dat erg zwak, aldus
Tromp.
Volgens hem zou er een ministerie
van ontwapening moeten komen.
„Staatssecretaris Kooymans zou op
eenzelfde lijn moeten komen als mi
nister Pronk van ontwikkelings
hulp. Niet eronder. We weten wat
dat betekent sinds Glastra van
Loon door minister Van Agt aan de
dijk is gezet."
Tromp, die ruim veertig jaar geleden
in Sneelt werd geboren, studeerde
sociologie en politieke wetenschap
pen, was onder meer gasthoogleraar
in West-Berlijn, is wetenschappelijk
hoofdmedewerker van het Polemolo-
gisch Instituut van Groningen, actief
lid van de PPR. Zijn promotor was
gisteren dr. G. B. Cohen te Nijmegen.
De titel van zijn proefschrift: „Poli
tieke opvattingen en politiek gedrag
in internationale crisis-situaties."
Van een verslaggever
ROERMOND In de rechtzaak te
gen de ex-SS'er L.J.L. uit het Lim
burgse Horn worden vijf in het bui
tenland wonende getuigen gehoord,
vier uit Israël, één uit West-
Duitsland. Het zijn allen ex-
gevangenen uit het kamp Bobruisk
in Polen. L. is daar kampbewaker
geweest en zou in de Jaren '42 en '43
samen met anderen en ook alleen
enige honderden joodse dwangarbei
ders hebben doodgemarteld. In dit
kamp hebben totaal 1500 man geze
ten, vanwie er na de oorlog nog 43 in
leven waren. Twaalf zijn door twee
Nederlandse rijksrechercheurs ge
hoord, drie in Amerika, twee in
Duitsland en zeven in Israël.
De vijf getuigen die door de
rechtbank in Roermond zullen wor
den gehoord zijn: Isak Wasserstein
uit West-Duitsland, Mosche Manne,
Schraga Sissholz, Menachem Schot
land en Jehoshua Boernstein uit Is
raël. Ook de twee rijksrechercheurs
en een deskundige van de psychia
trische observatiekliniek,v waar L.
wordt vastgehouden en geobser
veerd. worden als getuigen onder
vraagd.
De rechtzaak die op maandag 22
november begint, zal een week du
ren. Tolken zullen aanwezig zijn.
L. werd 11 augustus J.L op een fa
briek in Herkenbosch, waar hij
werkte, gearresteerd. HIJ wist toen
niet dat er een zaak tegen hem aan
de gang was.
DORDRECHT De Nederlandse
Vereniging van Wolfshondenbezit-
ters is in een moeilijk parket komen
te verkeren door een fraude van
40.000. De Dordtse politie heeft
hiervoor gearresteerd de 34-Jarige
M. van D., tot voor kort pen
ningmeester. Na zijn aftreden als
zodanig constateerde het bestuur
dat de man via de girorekening van
de vereniging privéschulden had be
taald. Ook had hij bedragen op zijn
eigen girorekening en op die van zijn
vrouw overgeschreven. Tot de leden
van de vereniging behoren veel blin
den die de uit een wolf en een herder
tot een apart was gefokte wolfshond
als geleidehond gebruiken.
ADVERTENTIE
Van een verslaggever
ROTTERDAM De 41-Jarige gla
zenwasser R. LamelJze uit Rotter
dam ls van de twaalfde verdieping
van de Parkflat aan de Westzeedijk
naar beneden gevallen. Met ernstige
verwondingen werd hij naar het
Dijkzigtziekenhuis overgebracht.
Bij aankomst bleek hij te zijn over
leden. Lameijze was bezig met het
schoonmaken van ramen in een zo
genaamd bootsmanstoeltje. Door
dat de kabel waaraan het stoeltje
hing brak. storte de glazenwasser
naar beneden.
