Havelaar wonderwel gelukt
Prettig weekend!
Max
„Toestanden"
dwingt
tot betrokkenheid
Deep End,
mooi
decadent
De rechtvaardige wreker
werd. Niet zozeer tegen het kolonia
le systeem, waaraan hij meewerkte,
maar tegen de ergste misbruiken
daarvan, die hij vergeefs bestreed.
En tegen de onverschilligheid in
het „moederland" waar de
Droogstoppels wel baden voor de
kerstening van de arme zwartjes,
en penningskens offerden voor de
zending, maar niet wilden weten
hoe zij aan hun koloniale winsten
kwamen. Zodat zij, in de film, Max
Havelaar overstemmen met psalm
gezang.
Het lot van de mensen daar
—beschreef Multatuli schoon en
poëtisch in het verhaal van Saldjah
en Adinda en dat is ook, ontroe
rend. door de film geweven.
De Max Havelaar is geen gewoon
boek. Niet zoma.ar een roman.
Moeilijk te verfilmen. Fons Rade-
makers en zijn scenarioschrijver
Gerard Soeteman moesten kiezen
uit velerlei gegevens.
Drama
Daar is eerst het persoonlijk drama
van een romantische hoofdper
soon, die de assistentrresldent
Eduard Douwes Dekker en de
schrijver, zelf was. Een „vat vol
tegenstrijdigheid" naar hij zelf zeL
Dan is er het drama van de onder
drukte, mishandelde, geknevelde
inlanders, gedeeltelijk dichterlijk
verbeeld, maar ook werkelijk
getoond.
Het boek was Immers ook een do
cumentaire van feiten, personen,
verhoudingen (en uitweidingen) zo
als Douwes Dekker ze zag, en kon
aanvoeren als bewijs voor zijn aan
klacht. Daarbij is het ook nog een
satire op de D roogstoppels. En ten
slotte gaat het over Nederland en
Nederlands-Indiê in het midden
van de vorige eeuw. Het is vooral
nog literair ook.
Natuurlijkheid
Dat alles kon moeilijk verwerkt en
samengevat worden in een film van
een paar uur. Een film is iets anders
dan een boek, en moet dat ook zijn.
Het stukje Droogstoppel, aardig op
zichzelf, hangt er maar even bij.
Een paar avonturen van de jonge,
onbesuisde Max het duelleren
met schoftlge koloniale Hollan
ders, het redden van een hondje
van de haaien zijn wel kijkspel
letjes met actie, maar te uitgebreid
gegeven en nauwelijks nodig voor
het typeren van de man. Beschou
wingen en uitspreken tot de
hoofden van Lebak, over de vrou
wen van Arles bij voorbeeld zijn
uiterst bekort. Of weggelaten.
ADVERTENTIE,
Maar Peter Faber groeit van een
jongensachtige Joligheid af prach
tig uit tot de grote, bijna tragische,
Havelaar. Met een natuurlijkheid
die geen spelen meer is maar een
worden en zijn. Sacha Bulthuis is
daarnaast, op de achtergrond, een
ontroerende liefhebbende Tine.
Krijn ter Braak, een bange contro
leur, Carl van der Plas. een droge,
kille resident, Frans Vorstman, een
aristocratische gouverneur-
generaal, zijn goede types van ho
ge, gladde Nederlandse ambtena
ren. Joop Admiraal is de voorgan
ger van Havelaar die, heel wat dui
delijker dan in het boek, werd ver
giftigd.
Door de regent, de Adipati, die
door Elang Mohamad Adenan Soe-
silaningrat indrukwekkend wordt
verbeeld: oud, beschaafd, sluw, on
doorgrondelijk en niet te verslaan.
Dat brengt ons ook bij de andere
Indonesiërs, van het volk. Ze zijn
stil, maar opvallend aanwezig, in
hun rollen en in de figuratie. Altijd
zichzelf, waardig en lijdzaam, bijna
onbewogen, maar je voelt hun ver
driet, woede, wanhoop en haat.
Indringend
Fons Rademakers die alles
zorgvuldig, gevoelig, geregisseerd
heeft, met vele betekenisvolle klei
nigheden, heeft van de Indone
sische medewerking een indrin
gend gebruik gemaakt.
En ook van Indonesië zelf. Het is
daar wonderschoon en cameraman
Jan de Bont kon er schilderen met
bergen en sawah's, palmen en zee,
zonnige kleuren en nachtelijke
mysteries. Toen nog bij de olie
lamp. Met al die geluiden, die mee
spelen.
Insulinde is in de film meer en
indrukwekkender aanwezig dan in
het boek. De sfeer is, voor ons dan,
weer die van de negentiende eeuw.
Een sprookje.
En daarin werd Saidjah's vader ge
dood, nadat hij tweemaal van zijn
buffel was beroofd, voor het
gastmaal van de regent. Ook van
de buffel die de tijger doodde (knap
verfilmd). En in de pracht van het
Sinds het verschijnen van de on
verbiddelijke bestseller „Wie is van
hout" van Jan Foudraine nu
ruim vijf jaar geleden staat de
psychiatrie en alles wat daarmee
samenhangt ook in Nederland in
een grote gezonde kritische be
langstelling. Boeken hierover vin
den nog steeds gretig aftrek, films
als „Kind van de Zon" en „One flew
over the Cuckoo's nest" blijken
succesvol te zijn en ook op toneel
gebied zijn invloeden merkbaar,
getuige bij voorbeeld het ontstaan
van een groep als het Gekkenthe-
ater.
Een andere groep, die het psychia
trisch gebeuren als uitgangspunt
voor een project nam is het
Werktheater, opgericht in 1969 als
coöperatieve vereniging met als
doel: het ontdekken van de zin en
de functie van theater in de huidige
samenleving en het ontwikkelen
van een zuivere en zinvolle relatie
tussen auteurs en hun publiek. De
afgelopen vijf jaar bracht het
Werktheater zo'n veertig projecten,
variërend van straattoneel tot
stukken met een sociale strekking
over Angola, ondernemingsraad,
ouder worden en verkiezingen.
In 1972 ontstond het project „Toe
standen. handelend over situaties
in psychiatrische inrichtingen,
waarbij de vervreemding een
centrale rol speelt. Gestimuleerd
door de ideeën van psychiaters als
Laing en de al eerder genoemde
Foudraine en daarbij geholpen
door het publiek, dat veelal be
stond uit psychiatrische patiënten,
die directe invloed kregen op in
houd en samenstelling van het pro
ject. mondde dit uit in een serie van
tien scènes.
oerwoud en over de zee. moest
Saidjah vluchten. Toen hij einde
lijk Adinda weer vond lag zij bij de
doden in de Lampongs. (Waar nog
een kleuter aangrijpend huilt in de
film.) Saidjah liep zo maar in de
bajonet van zo'n Hollandse koloni
aal die de orde en de rust herstelde.
Ten bate van „De koffieveilingen
der Nederlandsche Handel-
MaatschappiJ", zoals de ondertitel
van Max Havelaar luidt.
Het was een belangrijk boek en als
een film daarnaar, met goede fil
mische middelen, de hoofdzaken,
de kern en de bedoeling, weet te
verbeelden, is het een belangrijke
film. De beste van Fons Radema
kers. En daarmee een der beste van
Nederland. Al was het dan voor een
Op initiatief van Thijs Chanowski
is nu met steun van CRM en met
deelneming in dit project van de
NOS dit gebeuren in nauwe samen
werking met de veertien spelers
van het Werktheater verfilmd. Het
resultaat hiervan ging deze week
op drie plaatsen in Nederland in
première en later dit jaar zal de
NOS het geheel voor de televisie
uitzenden. Van een speelfilm in de
eigenlijke zin van het woord kan
niet worden gesproken. Het is meer
een „film in stukken", bestaande
uit acht losse eenakters met als
leidraad een visie op die toe
standen. waarmee men geconfront
eerd kan worden als men in contact
komt met de psychiatrie.
Het verrassende van de opzet van
dit project is. dat de kijker zich
voortdurend gesteld ziet voor de
vraag: „wie is nu eigenlijk wie?"
Patiënten, familieleden, behande
laars en „buitenstaanders" vormen
soms een onontwarbare kluwen,
versterkt door het feit dat de pa
tiënt in de ene scène de dokter is en
in een volgende omgekeerd. Dat
dwingt de toeschouwer zich af te
vragen: wie is wie. wie is er gek en
wie behandelt nu eigenlijk wie.
groot deel een Indonesische pro-
duktle.
De film is historisch (en zal het
misschien worden) ze gaat niet ver
der dan 1860. Maar de problemen
en het onrecht van toen zijn nog
niet overwonnen. Ook niet in Indo
nesië. Bepaalde regenten zijn moei
lijk te verslaan.
(Amsterdam - City 1, Amersfoort -
Grand, Arnhem - Rembrandt, Breda
Grand, Eindhoven - Chicago, En
schede - Mctropole, Den Haag - As-
ta, Groningen Camera, Heerlen -
H I, Den Bosch - Eurocinema I, Hil
versum Churchill, Leeuwarden
Leeuwarder, Leiden - Trianon, Nij
megen - Luxor, Rotterdam - Cinera
ma, Sfieek - Amicitia, Tilburg - Har
monie, Utrecht - Catherijne, 14 j.)
Consequent worden rolpatronen
doorbroken om nog duidelijker te
laten uitkomen wat er precies
schort aan relaties als ouders-kind.
autoriteit-ondergeschikte, behan
delaar-patiënt De film is dan ook
en dat was één van de voorwaar
den voor verfilming bijzonder
geschikt als discussiemateriaal
voor bij voorbeeld vormingswerk
en psychiatnsche inrichtingen. Het
aantrekkelijke daarbij is. dat ook
voor bepaalde scènes afzonderlijk
kan worden gekozen, die expliciet
een bepaald thema (het systeem,
bewustwording) aan de orde
stellen.
Dank zij de sobere regievoering
van Mat van Hensbergen met
gebruikmaking van vier camera's
en vier geluidsbronmen en het
doorleefde improviserende spel
van de acteurs van het Werkthea
ter kan worden gesproken van een
geslaagd project. Door zijn emotio
nele geladenheid en persoonlijke
directheid dwingt „Toestanden" de
kijker tot een dergelijke betrok
kenheid. dat hij om vragen als „Wie
maakt nu eigenlijk wie gek" en
..Wat doen we eraan" moeilijk meer
heen kan En dat was precies de
opzet van dit project.
Peter Faber, Sacha Bulthuis en Rima Melati
FILM
Heriy Jantho als Saitjah
TROUW/KWARTET 15
door Ben Hulslng
De film naar de Max Havelaar
is Fons Rademakers en zijn
medewerkers wonderwel ge
lukt. De man die daar in
Lebak het onrecht wel even
zourechtzetten, met een idea
listische overschatting zien
we vastlopen in het ambtelijk
ongevoelige handhaven van
misstanden, en daarmee
groeien tot de figuur die veel
moest lijden (Multatuli: ik
heb veel geleden).
Zodat hij terugsloeg met zijn boek
Max Havelaar dat een aanklacht
Deep End begint Jong en argeloos
met een vijftienjarige jongen, een
kind nog (John Moulder-Brown),
die voor het eerst verward raakt in
de liefde. En wat daar zo bijkomt.
Vooral in zijn (eerste) baantje in
een openbaar badhuis. Oudere
vrouwen willen beangstigend wat
van hem. Dik geworden Diana Dors
is er wulps bij. De getrouwde bad
meester valt op jonge zwemmeis-
jes. En zijn wat oudere, aantrekke
lijke. vrouwelijke collega, Jane
Asher, is al ervaren. Met een ver
loofde en met een minnaar. Achter
haar gaat hij aan. verliefd. Jaloers,
hinderlijk en stuntelig. Dat brengt
hem in een pornobioscoop en in een
nachtclub, waar hij nog niet mag
komen, en ook niet op zijn gemak
is. Dat rusteloze zwerven met
vreemde ontmoetingen is nog wel
grappig. Het loopt eerst heel realis
tisch, onbestemd, morsig, als in de
vele Engelse free-cinema-films die
het dagelijkse leven van (jonge)
stadsmensen verbeelden.
Maar deze film is van Jerzy Skoli-
mowski, de uitgeweken Pool, die
het gewone graag vervreemdt en
onheilspellend maakt. Het jongens
avontuur wordt dus zondelinger,
met een levensgrote fotopop bij
voorbeeld, de toestanden en omge
vingen worden ongezelliger met
sneeuw en kille leegtes. Als hij en
zij eindelijk door een gek toeval
(het zoeken van een kostbaar
steentje) aan een soort happy-
ending, althans vervulling, toe zijn,
gebeurt dat in het lege zwembad.
Terwille van de mooie, haast surre
alistische shots van bovenaf. En
dan wordt het opeens, ook toeval
lig, ellendig. Met veel bloed in het
vollopend bad. Dat is dan filmisch
gezien wel mooi interessant en on
gewoon, maar knap decadent ook.
Gewoon niet eerlijk. Hij is een goe
de filmer, die Skolimowski, maar
hij wil, dacht ik, te opvallend en
origineel zijn.
B.H.
(Amsterdam - Cinctol, 18 jaar).
De grote wreker als onderwerp van
een film is niet nieuw en meestal is
het resultaat ook niet verkwikke
lijk: al of niet gerechtvaardigde
toom vormt maar al te vaak een
voorwendsel voor sadisme en
bloed. „The Outlaw Josey Wales"
in de gelijknamige film schiet we
liswaar ook talloze mensen neer,
maar in de eerste plaats wordt er
niet stilgestaan bij gruwelijke de
tails en in de tweede plaats Is zijn
doen begrijpelijk, omdat hij wordt
opgejaagd door een wetteloos, ver
scheurd land vlak na de Ameri
kaanse burgeroorlog vol vóormali-
ge soldaten zonder werk, premieja
gers en bandieten, die eigenlijk al
lemaal meer of minder slachtoffer
zijn van de omstandigheden. Dus
met wat goede wil kan men „Josey
Wales" ook een anti-oorlogsfilm
noemen. Anti-racisme is troef, aan
het uitroeien van de Indianen
wordt uitgebreid aandacht besteed
(maar dat is de mode) en het einde
is onverwacht goed: de stille wre
ker verzamelt op zijn omzwervin
gen allerlei zielige mensen plus een
hond en bouwt met het hele hudje
mudje een nieuw bestaan op in een
verlaten ranch De troosteloosheid
te midden van de prachtige natuur
is schitterend gefilmd door Robert
Surtees, de dialoog is helemaal niet
slecht („Zo gaat het altijd ALs
ik iemand aardig vind is hij gauw
weg". „Als je iemand niet aardig
vindt is hij ook gauw weg"), hoofd
rolspeler Clint Eastwood (die de
film ook regisseerde) is overtuigend
als de man die rechtop blijft lopen
ondanks alle verantwoordelijkhe
den die hem allengs op de schou
ders worden gehesen en al met al
weet „The Outlaw Josey Wales"
sympathie te wekken door zijn te
rughoudendheid en geloofwaardig
heid.
W. W.-B.
Amsterdam - Clnrx Damrak: Rotterdam - Ci
neac A.D.: Hllver»um - Euro Cinema I; Leiden -
Luanr; Nijmegen - Cenlmm; Deventer
E.D.B.. 14 jr.
