Keuze Starfighter sterk
bepaald ,van onderop'
Een degelijk huis?
Dan ook een degelijke
RPS-hypotheek!
Vragen over,verbouwde'
Starfighter gefundeerd
te m m
Rijkspostspaarbank
Belangstelling voor
busreizen plotseling
vrij sterk toegenomen
Ernst Hausers beweringen lijken in rook op te gaan
Vijf Kamerleden:
trek artikel over
fluoridering in
uw nationale spaarinstelting
:T TERDAG 10 APRIL 1976
BINNENLAND
TROUW/KWARTET 17
Ernest Hauser, de voormalige medewerker van de Lockheed-
vliegtuigfabrieken. heeft in zijn geruchtmakende verklaringen
niet alleen beweerd dat prins Bernhard 1,1 miljoen dollar aan
steekpenningen heeft ontvangen. Hij suggereerde ook dat er in
1960 en 1961 meningsverschillen bestonden tussen de Neder-
andse en de Westduitse luchtmacht over de „modificaties''
(wijzigingen) die van de Starfighter F104 een schaap met vijf
poten moesten maken. Om die veranderingen door te drukken
zou volgens Hauser prins Bernhard met steekpenningen
zijn bewerkt.
Mede door de Lockheed-affaire is er in Nederland verontrusting
ontstaan over de vraag of de aankoop van de Starfighter in het
bijzonder en wapenaankopen in het algemeen wel langs parle
mentair-democratische weg werden gecontroleerd. Ook de
commissie-Donner, die het Nederlandse aandeel in de interna
tionaal wijdvertakte Lockheed-affaire onderzoekt, heeft zich de
afgelopen weken beziggehouden met de geschiedenis van de
aankoop van de Starfighter. In onderstaand artikel, gebaseerd
op langdurige gesprekken met onder meer luitenant-generaal
buiten dienst A. B. Wolff (destijds sous-chef van de
luchtmachtstaf), luitenant-kolonel b.d. W. Bartelings (van 1958
tot 1960 voorzitter van de Belgisch-Nederlandse onderzoek
commissie die voor de Belgische en Nederlandse
luchtmachtstaven onderzocht wat de beste keuze zou zijn) tracht
onze verslaggever een antwoord te geven op de vragen, die de
laatste tijd worden gesteld.
De Starfighter F 104 G: .beste toestel,
waarmee de luchtmacht ooit vloog.
door Huib Goudriaan
AMSTERDAM De Starfighter F 104 G, het in 1960 door Nederland
ekochte gevechtsvliegtuig, dat nog tot 1984 in gebruik zal zijn, is het
leste toestel waarmee de Koninklijke Luchtmacht ooit heeft gevlogen,
üt gesprekken met deskundigen kan tevens worden geconcludeerd
lat:
Het oordeel van de Belgisch-
lederlandse onderzoekcom
missie van officieren/technici,
us het oordeel „van onderop".
keuze van de Starfighter
terk bepaalde; commissie-
oorzitter Bartelings: „We zijn
ooit benaderd door de
ichtmachtstaf met het oog-
lerk ons te beïnvloeden, noch
oor minister Visser of wie dan
ok".
Aandrang van vliegtuigfa-
rieken (leverancier Lockheed,
owel als Fokker, die het toes-
el in licentie produceerde)
auwelijks een rol kan hebben
espeeld bij de aankoop.
De toenmalige minister van
efensie, ir. S. H. Visser, na
rvan overtuigd te zijn geraakt
at de Starfighter militair-
echnisch het beste toestel
/as, ook het industriële belang
an Fokker, van de werkgele-
enheid en van de „standaar-
isatie" (dezelfde wapenkeus)
de te verdedigen NAVO-
ector. doorslaggevend achtte;
Nederland en West-
luitsland met een Starfighter
logen die praktisch hetzelfde
'as. en de vele Duitse ongeluk-
en in de eerste helft van de
zestig te wijten waren
het gebrek aan ervaring
'el van Duitse piloten als
staf- en grondpersoneel,
ijl het ongevallenpercenta-
bij de Duitse luchtmacht
Iden van de jaren zestig niet
lormaal was.
maart 1960 schrijft de minis-
?r van defensie Visser aan de
weede Kamer dat de Star-
ghter in de eerste plaats is
ekozen op grond van zuiver
lilitair-technische overwegin-
en. waarbij weliswaar econo-
lische belangen ook een rol
>elen. De minister merkt op
at politieke druk, van Ameri-
aanse noch van Duitse kant,
kabinetsbeslissing heeft
•Invloed. Wat het economisch
lang betreft; de Nederlandse
iegtuigindustrie. Fokker in
msterdam, zal voor 740 mil-
len gulden aan Duitse orders
ijgen. De Westduitse minis-
van defensie. Franz-Josef
Irauss. had in het najaar van
59 beloofd dat. indien Neder-
nd de Starfighter zou kiezen,
bkker 270 Starfighters voor
uitsland zou kunnen as-
mbleren.
de eerste kamer zegt minis-
r Visser op 12 april 1960 (het
aat in de handelingen): „Dat
regering het belang van de
:derlandse industrie zwaar
eft laten wegen, vind ik niet
akbaar. Door haar in te scha
AOVEHTENTlE
kelen, ook bij de produktie van
Duitse en Belgische toestellen
wordt een Europese indstriële
integratie en samenwerking
bereikt, wat nieuwe investerin
gen en doublures voorkomt".
Voordat minister Visser in
functie kwam. had minister ir.
C. Staf in 1958 al met zijn Bel
gische collega van defensie Gil-
son besloten in principe tot
eenzelfde toestel en een geza
menlijke produktie en vlieger
opleiding te komen. Ook had
den de Westduitse. Belgische.
Deense, Italiaanse en Neder
landse ministers van defensie
al voordat Nederland de Star
fighter koos, over dit punt over
legd. Hoewel dus deze „stan
daardisatie" de keuze van mi
nister Visser sterk bepaalde,
houdt luitenant-generaal b.d.
Wolff, toen sous-chef
luchtmachtstaf, staande dat
het oordeel van de luchtmacht
de keuze van het beste toes
tel de doorslag gaf.
VRAAG: Waarom was dit zo en
op welke wijze kwam de
luchtmacht tot haar oordeel?
Antwoord: Minister zowel als
luchtmachtstaf waren ervan
doordrongen dat alleen des
kundigen konden bepalen wat
het beste toestel was. Luite
nant-generaal Wolff, die be
kend stond om zijn grote inzet
voor veilig vliegen; „Zo'n keuze
komt niet op een lichtvaardige
manier tot stand; het gaat om
de overlevingskansen van onze
piloten, in tijden van oorlog
zowel als vrede. Daarom wordt
er jaren op gestudeerd Deze
keuze komt van onderop, van
officieren/vliegtuigbouwkundi
gen, ingenieurs, testpiloten".
Daarom werd in 1958, toen ook
de Belgen aan een nieuw vlieg
tuig toe waren, een Belgisch-
Nederlandse onderzoekcom
missie ingesteld. Deze commis
sie bestond uit twee Neder
landse en twee Belgische
luchtmachtofficieren/technici,
waaraan later een deskundige
op het gebied van electronica
en invliegers, onder, meer kapi
tein-vlieger J. Borgstein, wer
den toegevoegd. Voorzitter van
de commissie was luitenant
kolonel (nu b.d.) W. Bartelings.
De commissie stelde eerst een
lijstje van eisen op, waaraan de
nieuwe Nederlandse straal
jager moest beantwoorden,
waarbij onder meer Shape (Het
Navo-hoofdkwartier) en de
luchtmachtstaf werden betrok
ken. Luitenant-kolonel Barte
lings: „Begin 1958 bezochten
we Amerikanen, Engelsen en
Duitsers om hun eisenpakket
te bekijken en toen hebben we
een profiel opgesteld van het
toestel dat Nederland zocht."
Daarna begon de commisie de
toestellen van diverse vlieg
tuigfabrieken te testen (kapi
tein-vlieger Borgstein voerde
proefvluchten uit) en de gege
vens die de fabrieken verstrek
ten te vergelijken met de feite
lijke prestaties van de toestel
len. Na anderhalf jaar najaar
1959. diende de commisie haar
eindrapport in bij de
luchtmachtstaf.
VRAAG: Welke eisen stelde de
luchtmacht aan het nieuwe
toestel?
ANTWOORD: Einde jaren vijf
tig werd een opvolger gezocht
voor de toen in dienst zijnde
vier verschillende toestellen,
die vijf uiteenlopende taken
verrichtten: de dagjager Haw-
ker-Hunter, de jachtbommen
werper Thunderstreak (voor
steun aan de grondtroepen, zo
wel als voor het afwerpen van
tactische kernwapens), de foto-
verkenner Thunderflash en de
nachtjager en jager voor alle
weersomstandigheden Sabre
F-86 K. Omdat de Nederlandse
luchtmacht en de andere Euro
pese NAVO-luchtmachten zich
niet zoals de Amerikaanse de
luxe konden veroorloven met
verschillende typen voor elke
taak te blijven vliegen, werd
een schaap met vijf poten ver
langd. Het nieuwe toestel zou
alle vijf genoemde taken moe-
Franz-Josef Strauss: .beloofde Nederland order
voor assemblage van 270 toestellen.
Ex-minister Visser in 1963:
handhaafd.
.aankoopsprijs ge-
ten kunnen vervullen. Boven
dien moest het tweemaal de
snelheid (2400 kilometer per
uur) van het geluid kunnen ha
len voldoende vliegbereik en
eenpersoons- zowel als twee
persoons-uitvoeringen hebben.
Tenslotte kwamen uit het on
derzoek van de commissie
een soort afvalrace de Fran
se Mirage en de Amerikaanse
Starfighter F 104 G en Thun-
derchief F 105 als sterkste naar
voren. De Thunderchief was
echter te langzaam, te duur en
had ook geen tweezits-versie.
Mirage en Starfighter deden
wat prestaties betreft weinig
voor elkaar onder, maar de
Starfighter F 104 G bleek, ora-
De Lockheed-affaire en prins Bernhard (4)
vierde artikel In een serie over
ingen om de Lockheed-
atlafre. Hot eerste verscheen op vrijdag 5
maart, hel tweede op zaterdag 6 masn on j
hel derde op dinsdag 9 maart.
|Door Huib Goudriaan
AMSTERDAM - Zestien jaar
pelcili-n enkele daken iw):
Kerstleis 1959. besloot het k.,
■••De Quay een nieuw NV-
-evcfhlsvliei'tuii! te
Lockheed-
,*r
Uit onze krant van 12 maart jongstleden.
dat de Duitsers hiermee reeds
een alles-kunner in elkaar had
den gezet, meer aan de eisen te
voldoen. Dit toestel (de G staat
voor Germany) had ook een
eenzits- en tweezits-versie. Om
dat de commissie nè de mili
tair-technische eisen in de
tweede plaats de verlangde
standaardisatie moest nastre
ven, bepaalde het feit dat
Duitsland de Starfighter had
gekozen ook sterk de keuze.
Stond de keuze van de commis
sie dus los van elke eventuele
politieke en industriële druk?
Het kèn mede een effect van de
beslissing van Nederland en
België (de beide ministers wil
den immers eenzelfde toestel,
vandaar een Belgisch-
Nederlandse ondereoekcom-
missie red.) zijn geweest, dat
ook Italië later de Starfighter
koos, maar onafhankelijk van
de order die Fokker kreeg, oor
deelde de commissie dat de
Starfighter het beste toestel
was. Dat Duitsland het type G
voor ons had ontwikkeld en dat
Fokker die order kreeg, was
gewoon meegenomen. De
technisch matig geïnformeerde
Tweede Kamer kon op 29
maart 1960 niet anders doen
dan zwichten voor de argumen
ten, die minister Visser aan het
rapport van de deskundigen en
aan het door zijn voorganger
minister Staf al bepleite „stan-
daardisatie"-beleid, ontleende.
VRAAG: Is dc Starfighter F 104
G, door de verbouwing (het was
een verbetering van de Star
fighter F 104 C) en door de aan
gebrachte „modificaties" (ver
anderingen) een onveilig toestel
geworden, zoals wel is beweerd?
ANTWOORD: De Nederlandse
luchtmacht heeft nooit veiliger
gevlogen dan met de Star
fighter. Piloten hebben in de
loop der jaren om strijd ver
klaard dat het een fantastisch
toestel, „a pilots aircraft" (een
toestel naar de hand van de
piloot) is. Alle luchtmachten,
behalve de Duitse in de eerste
helft van de jaren zestig, boek
ten veiligheidsrecords met de
Starfighter F 104 G. In Neder
land dat in de veertien jaar dat
het met dit toestel vliegt, er
van de 138 door ongelukken 21
verloor, werden zelfs twintig
toestellen overgehouden op de
verwachte reserve, voor het
verlies dat niet kwam. De ge
schiedenis lijkt de keuze van
de onderzoekcommissie meer
dan te hebben gerechtvaar
digd. Luitenant-generaal b.d.
Wolff: „Ik ben er trots op dat
Nederland op militair-
technische gronden altijd het
beste heeft gekozen, wat voor
een klein land financieel haal
baar was. Wat die veranderin
gen betreft: ook die werden be
oordeeld door deskundigen en
kwamen niet van de top en ik
weet zeker dat Lockheed er
niets mee te maken heeft ge
had. De beweringen van Hau
ser, dat iemand moest worden
omgekocht om de veranderin
gen door te drukken zijn on
zinnig."
VRA'AG; Waaruit bestonden die
veranderingen en kan
Lockheed, zoals Hauser be
weert. daaraan hebben ver
diend? Werd de elcctronisehe
uitrusting, zoals is gesugge
reerd, door Amerikaanse bedrij
ven geleverd, omdat de Europe
se daartoe niet in staat waren?
ANTWOORD: Sinds er vliegtui
gen bestaan worden bij de ont
wikkeling en ook later steeds
modificaties aan vliegtuigen
aangebracht. De Starfighter
kreeg van Nederland onge
veerd honderd veranderingen,
waaronder heel kleine, minder
dan de Hawker Hunter. Zo'n
wijziging heet in vaktaal een
„Engineering Exchange Propo
sal" maar Hauser verwarde dit
begrip vaak met „Equipment
Exchange Program", wat op
uitrusting slaat. Hij liet daar
door blijken niet te weten waa
rover hij spïak. De Neder
landse wijzigingen waren, afge
zien van een aantal voorzienin
gen die de Duitsers wilden om
hun onervaren personeel meer
veiligheid te bieden, gelijk aan
die van de Duitsers. Neder
landse en Duitse toestellen
kwamen ook van dezelfde pro-
duktielijn van Fokker in
Amsterdam. Luitenant-kolonel
Bartelings: „Afgezien van een
andere schietstoel en kleinig
heden kónden de Duitsers geen
andere modificaties aanbren
gen dan wij. Er was een moei
zaam heen en weer praten tus
sen de projectleiders van de
betrokken luchtmachten om
dezelfde modificaties te kun
nen aanbrengen. Verder kan ik
me niet voorstellen dat
Lockheed eraan kan hebben
verdiend. Europese toeleve
ringsbedrijven verzorgden de
electronische apparatuur of
vervaardigden die in licentie."
VRAAG: Waardoor gebeurden
er dan zoveel ongelukken bij de
Duitse luchtmacht?
ANTWOORD: Het in 1955 soe
verein geworden West-
Duitsland ging zich, tengevolge
van de spanningen tussen oost
en west, in een nerveus tempo
herbewapenen en stampte on
der leiding van de minister van
defensie Franz-Josef Strauss in
enkele, jaren weer een
luchtmacht uit de grond. Der
tien jaar lang had Duitsland
geen luchtstrijdkrachten ge
had en tot 1965, toen er een
reorganisatie kwam. werd ge
werkt met jonge piloten zonder
ervaring en grond- en stafper
soneel (ook monteurs) die te
kort in dienst bleven of
doorschoven naar andere pos
ten. Piloten verlieten te snel
met de schietstoel hun kist en
monteurs behandelden de ge
voelige Starfighter verkeerd.
De hierdoor ontstane ongeluk
ken staan in geen enkel ver
band met de in andere landen
bewezen uitstekende kwaliteit
van het toestel. Een voorbeeld:
In Duitsland moesten in die
jaren piloten na 180 vlieguren
al in de Starfighter; in Neder
land pas na 500 vlieguren
Volgens Strauss in een brief
aan het weekblad Der Spiegel
waarin hij een eerder versche
nen artikel corrigeert kwam
de Duitse luchtmacht in 1958
op soortgelijke gronden als de
Nederlandse tot de keuze van
de Starfighter. Strauss heeft de
Luftwaffe toen aanbevolen, te
neinde de Gaulle voor de Euro
pese zaak te winnen, de Mirage
te kiezen, als technische argu
menten daar niet tegen zouden
spreken, maar het werd toch de
Starfighter.
VRAAG: Kostte het toestel in
derdaad meer dan de vastgestel
de 6,2 miljoen gulden en zelfs 9
miljoen gulden door de modifi
caties?
ANTWOORD: Minister Visser
verklaarde voorjaar 1963 in de
Tweede Kamer dat de vastge
stelde „vlieg-weg-prijs" van 6.2
miljoen gulden per toestel was
gehandhaafd. Wel zijn in de
jaren daarna er enkele miljoe
nen guldens per toestel bij ge
komen (25 procent is normaal)
aan zogenaamde programma
kosten. reservedelen. reserve-
motor. gronduitrusting enz. De
veranderingen waren echter in
begrepen bij de 6.2 miljoen gul
den, in tegenstelling tot wat
Hauser steeds heeft beweerd.
Overigens werden de kosten
van de Starfighter van het
eerste tot het laatste betaaljaar
opgevoerd op de defensiebe
groting en kunnen dus worden
gecontroleerd.
Ervaringen van
n Amsterdammer
zelfportret van de oud-
jemeester van Amsterdam.
Gijsbert van Hall. waarin hij
levenservaringen voor.
!ns en na de Tweede Wereld-
Dg beschrijft
informatief is zijn uil-
:etting van de hiërarchisch
belzinnige positie van een
gemeester, die formeel hoofd
an de politie, doch wiens
id doorkruist wordt door het
isterie van Justitie,
bet 264 bladzijden tellende
blijkt duidelijk, dat Van Hall
terugziende op een periode
veranderende normen - zijn
griteit. vechtlust en gevoel
humor allerminst heeft
oren.
iringen van een Amster-
imer. met vele foto's voor
50 bij elke boekhandel
?n uitgave van Elsevier
Van een verslaggever
AMSTERDAM Nu het vliegtuig gestadig duurder wordt,
gaan Nederlanders meer met de bus op vakantie. In het
eerste kwartaal van dit jaar is het aantal boekingen voor
busreizen vijftien procent hoger dan in dezelfde periode van
vorig jaar.
HAAG De invoering van het
e systeem voor de betaling van
zorg (niet meer via de bijstand
via een betalingssysteem naar
kracht) wordt niet uitgesteld,
'eede Kamer verwierp gisteren
itie van het CPN-Kamerlid Van
chip. waarin om dit uitstel was
agd.
Dit blijkt uit een steekproef van
de Koninklijke Nederlandse ver
eniging van transportonderne
mers (KNVTO) onder de leden van
haar afdeling toerwagens.
Maar waar komt die grotere be
langstelling voor de bus plotseling
vandaan? De organisatie houdt
het op een combinatie van invloe
den. In elk geval zouden de sterk
gestegen vliegprijzen een rol spe
len. Verder is er ook een aarzeling
om in Spanje op vakantie te gaan.
lEen typisch vlieg-vakantieland).
Dat laatste hangt dan samen met
de politieke geladenheid in
Spanje.
Verder heeft de organisatie de in
druk dat steeds meer mensen hun
vakanties willen besteden om in
teressante plaatsen te bezoeken,
en daarvoor is de bus bij uitstek
geschikt.
De belangstelling voor busreizen
is vooral toegenomen naar de
Scandinavische landen, Joegosla
vië, Oostenrijk. West-Duitsland,
Frankrijk en grote steden als Lon
den en Parijs. Een lichte achte
ruitgang werd geconstateerd voor
reizen naar Oosteuropese bestem
mingen en naar Zwitserland. De
sterk gestegen waarde van de
Zwitserse frank zal aan die laatste
ontwikkeling wel debet zijn.
Van een verslaggever
DEN HAAG Vijf Tweede- Kamer
leden, van verschillende fracties,
hebben minister Vorrink gevraagd
wanneer het artikel van het waterlei-
dingbesluit wordt ingetrokken, op
grond waarvan het voor waterlei
dingbedrijven mogelijk is vergun
ning aan te vragen voor het fluride-
ren van drinkwater.
Het artikel kwam enkele jaren gele
den tot stand. De Hoge Raad sprak
uit, dat het geven van toestemming
voor fluorideren van het drinkwater
in een wet moet worden geregeld en
dat de regeling in een besluit (tot
stand gekomen zonder instemming
van het parlement) niet de aangewe
zen weg is.
Een voorstel om de wettelijke rege
ling voor het fluorideren te treffen,
ondervond enkele weken geleden in
Informeer eens haar de aantrekkelijke rente.Bel gratis 0017.Haal een folder in het
postkantoor.Schrijf - zonder postzegel - naar de RPS, Amsterdam.
53IPÈ3
de Tweede Kamer nogal wat bestrij
ding. De beraadslagingen werden ge
schorst tot er meer bekend zou zijn
over een defluorideringsfilter. De vijf
Kamerleden, Nooteboom (D'66), Van
Kiijen (PPR), mevrouw Gardeniers-
Berendsen (KVP), Honing van den
Bossche (BP) en mevrouw Ginjaar-
Maas (WD) vinden nu. dat thans
moet worden overgegaan tot het in
trekken van het artikel van het wa-
terleidingbesluit.
Amelander kalender op postzegel voor Amerikaans feest
LEEUWARDEN De PTT
gaat ter herdenking van de twee-
honderd-jarige onafhankelijk
heid van de Verenigde Staten
een postzegel van 75 cent
(luchtposttarief) uitgeven. De
zegel zal de stmelaiidcr kalender
(een eeuwigdurende kalender)
voorstellen.
Staatssecretaris Van Hullen zei
gisteren in Leeuwarden dat dit
is gedaan omdat Friesland in
dertijd de eerste soevereine
staat is geweest die de Verenig
de Staten erkende. De Amelan
der kalender is een met
houtsnijwerk versierde plank,
een Amelander volkskunstpro-
dukt ter gelegenheid van de vrij
wording van Amerika. Voor deze-
gelegenheid worden er twee
jaartallen aan toegevoegd, na
melijk 1776 en 1976. De eerste
zegel zal op 25 mei worden uitge
geven. Waarschijnlijk zal de
eerste aanbieding ook in Fries
land plaatsvinden.
