'Amerika'tje spelen'
in Nederland
TM M
Olie bedreiging
continuïteit
energievoorziening
De Jordaan in het
Monumentenjaar
'Turkije wil
voor Turken
hier betere
huisvesting'
Docent beboet voor
gevecht met politie
Vier maanden eis
voor zakkenrollers
Half jaar geëist
wegens oplichting
Man lag tien dagen
dood aan boord
van woonschip
Eén jaa,r cel voor
hasjsmokkelaar
Vijf maanden voor
schilderijendiefstal
VRIJDAG 3 OKTOBER 1975
BINNENLAND
TROUW/KWARTET H23
Expositie over 50 jaar bouwen
Van een onzer verslaggevers
ROTTERDAM 'Het in be-
door Jac. Lelsz
OTTERLO Tegen het einde van de 19de eeuw was er in Amerika weinig dat de Nederlandse
architecten zo imponeerde als de wolkenkrabbers. Overigens was niet iedereen verrukt over dit
bouwen en in het Vademecum der Bouwvakken kon men dan ook lezen: 'Verschrikkelijke bouwwer
ken, aan Babel's toren gelijk'. Eerst rond 1915 kwam er wat meer waardering, hoewel voorzichtig
jes en zeker niet on-kritisch. Ir. A. Keppler, die er zelf was geweest, schamperde toen in Amsterdam
de strijd was ontbrand over woonflats met een dozijn étages: 'Men wil zonder dat land te kennen
Amerika'tje spelen'.
In Amerika nog een reeks architec
ten lm die traint werkzaam. Speciaal
lm Chicago. Gesproken werd van de
Prairie-school. Op de expositie
Americana, die te zijner tijd moge
lijk ook ln de Verenigde Staten te
zien zal zijn (besprekingen zijn nog
gaande) wordt een boeiend over
zicht gegeven van de invloed van
de Amerikaanse architectuur op de
Nederlandse. Leonard K. Eaton,
hoogleraar architectuur-stedebouw
te Michigan, heeft er op gewezen
dat Wright belangrijk is geweest
voor vele Nederlandse architecten,
o.a. Dudok, maar dat zijn stijl, hier
te lande gewijzigd, naar Amerika
terugkeerde, waarmee de cirkel
rond was.
In hoeverre de architectuur van
Amerika van invloed is geweest op
de Nederlandse bouwkunst (dan
wel of er in bepaalde gevallen ook
sprake was van wisselwerking) kan
men zien op de tentoonstelling
Americana, die tot 26 oktober in
het Kröller-Müller Museum op de
Hoge Veluwe wordt gehouden. Het
is een van de vier tentoonstellin
gen, die onder de noemer 'Neder
landse architectuur' op 't moment
in ons land aan de gang zijn. De
andere tentoonstellingen belichten
met name de figuur Berlage, het
optreden van de Amsterdamse
School en de activiteiten van het
blad Architectura rond de eeuwwis
seling. Americana gaat over 50 jaar
bouwen in Amerika en nederland,
namelijk tussen 1880 en 1930.
Onbegrensd
Ook op het gebied van het bouwen
was Amerika voor velen het land
van de onbegrensde mogelijkheden.
Immers alles wat Amerika deed,
was het grootst, bet snelst, het
doelmatigst enz. Wie aan Amerika
dacht, dacht in superlatieven. Ver
schillende Nederlandse architecten
bezochten Amerika: Berlage. Van
Straaten, Wlebenga, Staal, Wijde-
veld. Ook anderzijds waren er con
tacten met met de Amerikaanse
collega's, schriftelijk op congressen
en via tentoonstellingen.
Er verschenen in de Nederlandse
vakbladen honderden artikelen
over de Amerikaanse architectuur.
In Architectura, de Opmerker en
Bouwkundig Weekblad. Soms waai
de de lezers daaruit gelukkig ook
wat ironie tegemoet. Toen in Ame
rika enorme gebouwen waren ont
worpen in de vorm van een vis en
van een olifant, stelde Architectura
de vraag: 'Zou het geen tijd wor
den er nu eens eentje te maken in
de vorm van een ezel?' Pompeus
waren de 'miljardairswoningen', die
in de VS verrezen.
Aan de Pith Avenue te New York
kwam er een, dat van binnen 'een
wonder van schoonheid' was. Ge
zegd is dat 'net huis meer dan 25
miljoen gulden heeft gekost. Jaren
lang hadden 400 houtsnijders er
alleen al werk aan Een vage herin
nering aan dit paleis van de koper
koning Vanderbllt. gebouwd door L.
M. Hunt, was het pand Heeren
gracht 380-382 te Amsterdam voor
de rijke planter Nienhuys, daar
neergezet in de vroeg 16de eeuwse
Franse hofstijl door A. Salm GBzn.
'Romaans'
In Europa werd de Amerikaan
Henry Hobson Richardson (1838-
1886) een tijdlang beschouwd als
de enige architect, die een eigen
bouwstijl had gevonden. Een soort
romaans: logge muren, middel
eeuwse versieringen, zware bogen.
Men sprak van 'Amerikaansch Ro-
maansch.' Ook in Nederland met
name in de grote steden, komt men
hiervan navolgingen tegen. De op
merker vond dat Richardson Berla-
ge's voorbeeld was. Toch lijkt Louis
Sullivan belangrijker te zijn ge
weest voor de ontwikkeling van een
meer eigentijdse architectuur in
Amerika. Hij kreeg in nederland
bekendheid na een reis van Berla
ge. Genoemd moet hier vooral ook
Frank Lloyd Wright, de grondlegger
van de moderne Amerikaanse ar
chitectuur. Berlage zorgde er voor
dat ook hij hier populair werd.
maar in eigen land kwam de er
kenning veel later.
In de jaren twintig begonnen de
Nederlandse architecten zich te in
teresseren voor hoogbouw. Niet zo
fanatiek als in Duitsland weliswaar,
waar gesproken werd van een
'hoogbouw-koorts'. Maar een aantal
van onze bouwmeesters was onge
twijfeld door het in de hoogte bou
wen gegrepen. En zij hebben hun
enthousiasme kennelijk kunnen
overbrengen op vele anderen ojn.
ook op gemeentebesturen.
Na 1945 leek een groot stuk van
ons land door de bacil van het
hoge bouwen aangetast. Een stad,
die zichzelf respecteerde, moest
meedoen. Stedebouwkundige rede
nen, ruimtelijke redenen en presti-
ge-redenen drongen ertoe. Intussen
is men wat tot bezinning gekomen.
Voor- en nadelen worden nauwkeu
riger afgewogen. De hoge flatbouw
schijnt, in het algemeen gesproken
op z'n retour te zijn.
Helderheid
Rond het Jaar 1920 ging de kunste
naarsgroep De Stijl optreden, waar
toe ook architecten behoorden. Zij
wilden in het bouwen helderheid,
eenvoud. Elementaire harmonie
Van een verslaggever
DEN HAAG Het gerechtshof in
Den Haag heeft de dertigjarige do
cent J. E. M. H. uit Utrecht tot 750
gulden boete en voorwaardelijke
gevangenisstraf van drie weken
veroordeeld wegens openlijke ge
weldpleging. Toen enkele Perzische
studenten, die de Perzische ambas
sade Ln Wassenaar bezet hadden, in
de strafgevangenis te Scheveningen
werden opgesloten, raakte de do
cent betrokken bij een vechtpartij
met de politie. Het gerechtshof be
vestigde de straf die de rechtbank
had opgelegd.
HAARLEM Wegens zakkenrolle
rij van een portemonnee met 20
gulden op Schiphol heeft de officier
van Justitie bij de rechtbank ln
Haarlem tegen de 28-jarige N. T.
en de 19-jarige C. A. B. een gevan
genisstraf geëist van vier maanden
met aftrek. De officier van justitie
herinnerde er aan dat er vele
klachten binnenkomen over zak
kenrollerij op het vliegveld en
bracht hulde aan de wachtmeester
die het duo had betrapt, toen zij ln
de aankomsthal van Schiphol pro
beerden een echtpaar te beroven.
De beide verdachten ontkenden
zich aan zakkenrollerij schuldig te
hebben gemaakt. Zij verklaarden
elkaar toevallig in het postkantoor
in Amsterdam ontmoet te hebben.
De oudste zou zijn schoonzuster af
hebben willen halen op Schiphol en
daarom waren zij beiden naar de
luchthaven gegaan. De rechtbank
zal op 16 oktober uitspraak doen.
DEN HAAG De officier van Jus
titie bij de rechtbank in Den Haag
heeft donderdagmiddag tegen de
35-jarige koopman H. L. uit Den
Haag zes maanden gevangenisstraf
geëist wegens verduistering en op
lichting. Een moeder en dochter in
Brussel raakten aan verdachte on
geveer f 150.000 kwijt. De dochter
had na bel verongelukken van haar
man een verzekeringsuitkering van
ruim 250.000 ontvangen. De koop
man, die reeds eerder relaties met
de moeder van de weduwe had,
bewoog de vrouwen in Engeland
een partij antieke voorwerpen te
kopen die later winst zouden kun
nen opleveren. Verdachte zou die
goederen dan bewaren, maar ver
kocht een deel zonder dat de vrou
wen dat wisten. De moeder werd
hierdoor 80.000 armer. Het ver
haal van de koopman, dat hij voor
zijn bloemenhandel dringend geld
nodig had leverde hem van de
dochter ruim 60.000 op. L. ont
ving nog enkele duizenden guldens
met allerlei praatjes bij andere re
laties. De zaak werd bij verstek
behandeld. Verdachte had toegege
ven zich slechts enkele duizenden
guldens te hebben toegeëigend.
Uitspraak 16 oktober.
De tentoonstellingen op de Hoge
Veluwe een der interessantste se
dert jaren, geeft een duidelijk
beeld van de ontwikkelingen tussen
1880 en 1930. Aan de hand van
tekeningen, fotomateriaal en een
instructieve, rijk geïllustreerde ca
talogus. Voor het eerst kon op grote
schaal gebruik worden gemaakt van
originele ontwerp-tekeningen,
hoofdzakelijk van het Nederlands
Documentatiecentrum voor de
Bouwkunst te Amsterdam.
De expositie sluit met een hoek die
geheel gewijd is aa nde overzichts
tentoonstelling. welke in '32 inza
ke het bouwen in Amerika en Eu
ropa gehouden is in New York: The
International Style. Daarbij ging
het om een zakelijke pure, onver
sierde vorm met gebruikmaking
van materialen als glas, staal sn
gewapend beton.
De Nederlandse bijdrage, die daar
te zien was, is nu in Kröller-Müller
aanwezig. Bijvoorbeeld: de maquet
te van het Schröder-Huis te
Utrecht, van G. Th. Rietveld, de Woerden, ontwerp
openluchtschool aan de Clioetraat hotel - café - restau-
te Amsterdam van J. Duiker en de rant 'De dubbele
Van Nelle-fabriek te Rotterdam sleutel' van J. Wils,
van Brinkman en Van der Vlugt. 1918.
Herengracht 380-382, Amsterdam. Kwam in 1890 gereed. Architect A. Salm
GBzn. Zeer kostbaar bouwwerk met voorgevel in vroeg 16de-eeuwse Franse
hofstijl. Opdrachtgever rijke planter Nienhuys. Herinnert enigszins aan de
Amerikaanse 'miljardairswoningen'.
Union Trust Company Building, New
York. Gebouwd in 1889-1890 door
George B. Post. De formule was zo
succesvol dat zij nog lang nadat
het neo-romaans verdwenen was,
werd toegepast.
door een balans van contrasten.
Dikwijls is beweerd dat Wright op
De Stijl van zeer grote invloed is
geweest. Toch hebben sommigen
daarover hun twijfels.
Ook andere factoren kunnen van
Wezenlijke invloed zijn geweest, zo
als het kubisme, het futurisme en
het constructivisme. Andere relaties
zijn eveneens denkbaar. Bijvoor
beeld, de komst van nieuwe bouw
materialen kan invloed gehad heb
ben of een niet gemakkelijk te
definiëren ruimtebesef.
Overigens, behalve Wright was er
Inventarisatie en toekomst
AMSTERDAM Van 1953 tot 1973 zijn in de Jordaan 330 histo
rische panden gerestaureerd. De laatste jaren is er sprake van een
duidelijke versnelling van het vernieuwingsproces, nu er ook
nieuwe woningen en betere voorzieningen tot stand komen.
ROTTERDAM De politie in Rot
terdam heeft aan boord Van het
sleepschip 'Bertha' aan de Coolha-
ven het stoffelijk overschot gevon
den van de 61-jarige schipper A. J.
Akkerman. De man bleek al tien
dagen geleden te zijn overleden.
langrijke mate afhankelijk zijn
van olie vormt een bedreiging
voor de continuiteit van de
elektriciteitsvoorziening in
Zuid-Holland. De vooruitzichten
ten aanzien van de brandstof
voorziening voor de opwekking
van stroom zijn dan ook alles
behalve gunstig te noemen'. Dit
staat te lezen in het jaarverslag
van het Gemeentelijk Energie
bedrijf Rotterdam.
De waarschuwing is gebaseerd op
het feit dat na 1986 geen aardgas
meer gebruikt zal kunnen worden
voor de voeding van de centrales
omdat de Nederlandse Gasunie
heeft laten weten de leveringscon
tracten niet te zullen verlengen.
Dit heeft tot gevolg, aldus het jaar
verslag, dat binnen afzienbare tijd
in toenemende mate op stookolie
zal moeten worden overgeschakeld.
De eind 1973 begin 1974 opgetreden
moeilijkheden met betrekking tot
de aanvoer van olie hebben aange
toond. dat hieraan risico's zijn ver
bonden.
Uit het jaarverslag blijkt dat de
algemene oproep aan het begin van
de energiecrisis aanvankelijk effect
sorteerde in een duidelijke afzet-
vermindering, mede als gevolg van
de afgenomen activiteiten van de
petro-chemischeindustrie. Na ver
loop van tijd, zo wordt in het
verslag geconstateerd, Is het elek
triciteitsverbruik in de sector klein
verbruikers weer toegenomen. Het
grootverbruik haalde het oude ni
veau van het jaar daarvoor evenwel
niet. In Rotterdam daalde het tota
le verbruik met 3,9 procent (lande
lijk steeg het verbruik met 6,5 pro
cent).
HAARLEM De rechtbank te
Haarlem heeft de 31-jarige steward
van een luchtvaartmaatschappij
V.M.B. uit Sadnta ANA op de Phd-
lippijnen, die op 22 Juli op Schip
hol aankwam, met ruim 80 kilo
hasj wegens opzettelijke overtre
ding van de opiumwet veroordeeld
tot een gevangenisstraf van één
jaar. De eis was 1 jaar en 6 maan
den. De man ging als passagier van
New York naar Amsterdam em in
zijn vier kof f era bevonden zich 21,4
21,45. 13,6- en 25.35 kilo verdovende
middelen. De steward verklaarde
voor de rechtbank de koffers van
een ander te hebben meegenomen.
Hij wist dat één hasj bevatte en
dacht verder met vervoer van kle
ding te doen hebben. Als beloning
ontving hij duizend dollar. De offi
cier van justitie schatte de waarde
der verdovende middelen op drie
ton.
Van een verslaggever
SCHIPHOL Minister Boersma
heeft tijdsns een verblijf in Turkije
van de Turkse autoriteiten, met wie
hij over de Turkse gastarbeiders in
ons land gesproken heeft, met na
me de wens te horen gekregen van
een betere behuizi g voor de Tur
ken hier. Volgens de minister wa
ren de Turkse autoritelren zeer
goed op de hoogte van de situatie,
waarin de Turkse arbeiders, in ons
land verkeren. Minister Boersma.
die gisteravond op Schiphol terug
keerde van een twaalfdaags bezoek
aan Turkije en Joegoslavië, zei dat
Turkije graag zou zien dat een deel
van de Turkse bevllking voor enke
le jaren naar Westeuropese landen,
waaronder Nederland, gaat voor het
vinden van serk. Dit in vergand
met het enorme gebrek aan werk
gelegenheid in het land zelf. Vol
gens de minister zou Turkije wel
graag zien dat de in het buitenland
werkende gezinnen met hun gezin
nen na enkele jare naar hun ge
boorteland terugkeren, maar dat
dan alleen met hulp van het land
waar zij hebben gewerkt. Die hulp
zou dan gericht moeten zijn op het
tot ontwikkeling brengen van de
industrie in Turkije, zodat er ar
beidsplaatsen geschapen kunnen
worden.
Minister Boersma heeft in Turkije
onder mer gesproken over de socia
le verzekeringen voor de in Neder
land verblijvende Turkse gastarbei
ders en hun gezinnen. Dat betrof
met name de kinderbhslagregelln-
gen en de oudedagsvoorziening.
Daarnaast kwamen hierbij de oplei
dingsmogelijkheden voor Turkse
werknemers in Nederland aan de
orde.
De minister heeft van de Turkse
autoriteiten te horen gekregen dat
er een reële kns bestaat dat begin
volgend jaar de Duitse Hans van
der Aar. die al lang in een Turkse
gevangenis verblijft, zal worden
vrijgelaten. Hans van der Aar werd
wegens het smoekkelen van drugs
veroordeeld tot dertig jaar. maar
heeft het inmiddels weten terug te
btengen tot acht jaar. De veld po
gingen van zijn moeder, een Duitse
die al lange tijd met een Nederlan
der is getrouwd, hebben tot nu toe
niet de invrijheidssteUdiig van Hans
kunnen bewerkstelligen.
Dit merkt wethouder L J. KuiJ pers
(volkshuisvesting) op in het voor
woord, dat hij meegaf aan een uit
gave over de Jordaan, verschenen
ter gelegenheid van het Monumen
tenjaar, getiteld JORDAAN.
Het is een uitgave van het Bureau
Voorlichting van de gemeente Am
sterdam, waarvoor J. Th. Balk
grondig speurwerk heeft verricht.
De auteur zegt over de meest be
kende stadswijk van de hoofdstad
onder meer dit: 'Dit stadsdeel heeft
een oppervlakte van 95 hectare,
tweemaal zo groot als de kern van
Maastricht en ook tweemaal zo
groot als de binnenstad van Gro
ningen en is in de eerste helft van
de 17de eeuw ontstaan. Men stelt
zich graag voor ogen, dat in 1609,
toen het besluit tot stadsuitbreiding
viel, zich buiten de wallen van
Amsterdam een vlakte uitgestrekte
van grazige weiden, met akkertjes
van warmoezenlers. Archiefonder
zoek heeft aangetoond, dat dit al
lerminst het geval was. Hulzen en
bedrijven werden willekeurig ln het
land buiten de wallen gesticht, af
gestemd op rechthoekige stroken
van de middeleeuwse verkaveling.
Krottenbuurt
Balk lardeert z'n geschiedschrijving
met tal van historische- en folklo
ristische trekjes en benadrukt hoe
deze eertijds nieuwste tuinstad
(met het imago der bloemenna
men) is geworden tot een krotten-
buurt. waarin de mensen opeenge
pakt woonden en een levendige te
genspraak vormden van de valse
romantiek, waarmee deze wijk zo
menigmaal werd omgeven en nóg
omgeven wordt. De industriële re
volutie leidde mede tot een toe
vloed van nlet-Jordaners. De komst
van de na-oorlogse tuinsteden ver
oorzaakte een afnemende 'woon-
druk' op de Jordaan: Op 1 januari
zijn er in de Jordaan, met daarbij
inbegrepen de Marnlxstraat, 26. 673
Inwoners bij een gemiddelde wo
ningbezetting van 2.45. ta 1920 nog
4.9!.
Rondom de eeuwwisseling woonde
één op de zes Amsterdammers in
'Le Jardin' nü 1975 nog niet
één op de dertig.
De strijd om het behoud van de
Jordaan. de positie van de kleine
bedrijven, de ambachten, het wijk-
eigene, wordt in de herinnering
teruggeroepen. Het woord 'sanering'
waart al een halve eeuw rond ln de
Jordaan. Het was moeilijk dit ste
debouwkundig probleemgebied be
vredigend aan te pakken. Vooral de
Jordaan met zijn 813 monumenten.
De wederopbouw van de Jordaan
richt zich onder meer op behoud
van de leefbaarheid, mede tn ver
band met het verkeersbeeld. BIJ
alle overleg en zoeken naar moge
lijkheden geen afbraak is de
leuze der actiegroepen ontston
den uitgangspunten.
Achterstand
Jaarlijks moeten in de Jordaan vol
gens het on twerpmeer Jarenplan
minstens 200 woningen worden ge
bouwd om het aantal inwoners op
tenminste 20.000 te houden en het
aantal woningen op minstens 9300.
In de Jordaan is men tot nu toe
helaas nog niet aan dat getal toe
gekomen. Tn het voorjaar van 1975
waren er sinds de goedkeuring van
het bestemmingsplan 40 'nieuwe
woningen bijgekomen, een oogst
van drie jaar. Ook hier is het uit
gangspunt, dat de gerehabiliteerde
of nieuwe woningen voor de bewo
ners beschikbaar moeten blijven.
Met aanvaardbare huren! En als
men in deze gedachtengamg aan
wisselwoningen denkt, komt de
vraag: Heeft de Jordaan daar ruim
te voor?
Wie zich in het doolhof der subsi
dies en regelingen wil wagen, vindt
in dit Jordaan-boek een goede gids.
De inventarisatie van deze 17de
eeuwse uitleg van de stad en de
toekomst van deze buurt van hof
jes, straatjes en dwarsstraatjes, van
grachten, van sociale reacties (op
roeren), waarover oneindig is gepu
bliceerd, het zijn evenzovele onder
werpen die blijven leven, zolang de
Jordaan. in welke verschijnings
vorm dan ook de Jordaan van Am
sterdam blijft.
Jan Roelfs
(Uitgave: Het
sterdam).
Koggeschip - Am-
HAARLEM De rechtbank in
Haarlem heeft de 34-jarige P. C. S.
uit Rotterdam die ervan verdacht
wordt op 19 april van het vorige
jaar drie schilderijen te hebben ge
stolen uit het gemeentemuseum ln
Gerardsbergen in België, overeen
komstig de eis een straf opgelegd
van vijf maanden voorwaardelijk
en een onvoorwaardelijke boete
van duizend gulden, subsidiair 20
dagen hechtenis.
Met een vriend was de man op weg
naar Frankrijk. De Rotterdammer
wist dat er een museum was in
Gerardsbergen. Hij ging naar bin
nen, haalde drie schilderijen van
de muur en stopte die onder zijn
jas. Later verkocht hij ze in Zand-
voort, waar de politie ze in beslag
heeft genomen.
Kreymborg wenst jullie
een warm wintertje!
Links:
Superwarm gewatteerd
nylon jack. Ingebouwde
capuchon en winddichte
sluiting met rits en drukkers.
Drie zakken met rits. Zwart,
rood, navy, kobalt Mt 116-
170. Alle maten 25.-
Smalle rib corduroy broek
van 100% katoen. Swing
pocket 2 achterzakken, juk
stuk, uitlopende pijp. Zwart,
groen, bruin, marine.
Mt 116-170. Alle maten 22.-
Midden:
Polyester/cotton puntparka
van zware kwaliteit
Capuchon. Uitneembare
warme imitatie-bontvoering.
Army green. Mt 116-176.
44.-/68.-44.-
Brede rib corduroy broek
van 100% katoen. Jukstuk,
achterzak, uitlopende pijp.
Bruin, beige, zwart, groen.
Mt 140-176.40.-/48.-40.-
Rechts:
Lekker jack van imitatie
nappa met verrukkelijk
warme wattine voering.
2 Borstzakken, 2 steekzak-
ken. Zwart, groen, cognac.
Mt 122-170. Alle maten 45.-
Kamgaren broek van 70%
polyester/30% viscose.
Jukstuk en uitlopende pijp.
Bruin, camel, blue, groen,
Mt 134-176.36.-/5L-36.-
Kreymborg
