Een leven in
dienst van
verzoening
Klapwijk, Sölle,
Wiersinga en
het lijden
Kerkgang in Oudemirdum, of:
Zwart zijn de meisjes van Batavia
/liaihsl
Vandaag
Onze
adressen
/Ilieu we boekt
TROUW/KWARTET ZATERDAG 16 AUGUSTUS 1975
KERK
door dr. Ger van Roon
Het lijkt onbegonnen werk de talrijke aktiviteiten van Friedrich
Siegmund-Schultze (18851969) op één noemer te willen bren
gen. Hij heeft immers in zijn leven veel kunnen doen. Zo is hij op
sociaal gebied een pionier geweest, heeft zijn hele leven voor, de
vrede geijverd en was één van de 'founding fathers' van de oecu
menische beweging. Toch mag het streven naar verzoening een
van de diepste motieven vor zijn handelen worden genoemd: een
verzoening tussen klassen en tussen volken.
In 1609 was de jonge theoloog
Siegmund-Schultze door de ge
meente van de Friedenskirche In
Potsdam beroepen. Tot deze ge
meente behoorde ook het keizerlijk
hof. De jonge predikant woonde in
een grote pastorie bij een schitte
rend park. Met zo'n voornaam en
invloedrijk gehoor leken alle voor
waarden voor een grote kerkelijke
carrière vervuld.
Maar het liep heel anders. Onder
invloed van de Engelse settlement-
bewoging waarmee hij had kennis
gemaakt. verhuisde Siegmund-
Schultze in 1911 met zijn gezin en
een paar studenten naar Berlijn-
Oost. Hier ging hij in één van de
armste wijken van Berlijn kerkelijk
opbouwwerk doen. Zo zouden we
het tenminste nu noemen. Toen
was het nog vóór de eerste wereld
oorlog en de evangelische kerk
was staatskerk en in het bestaande
sociale en politieke bestel hecht
verankerd. In zo'n situatie was een
dergelijke daad op zijn minst een
sensatie. Het was «chter meer dan
dat. i
Demonstratie
Het was een demonstratie van soli
dariteit met een groep, die door de
kerk was vergeten. Begrijpelijk wa
ren daarom de arbeiders van de
kerk vervreemd. Niet de arbeiders,
aldus Siegmund-Schultze. maar de
kerk had hier schuld. Zij moesten
veranderen en dan niet om de ar
beiders terug te winnen, maar om
tussen de arbeiders te leven en
werken. Zolang zich als gevolg van
de slechte economische verhoudin
gen klassen vormden, zou er klas
senstrijd bestaan. De kerk kon niet
langer neutraal blijven en diende
schuld te bekennen en positie te
kiezen.
'Het is een feit', hield Siegmund-
Schultze de deelnemers aan een
evangelisch-sociaal congres voor,
'dat deze mensonwaardige toestan
den onder de industriearbeiders be
stonden. toen wij tot de regerende
groep hoorden'. Siegmund-Schultze
en de zijnen begrepen, dat de enige
theorie die hen hier van dienst kon
zijn, die van de praktjk was en
verdiepten zich in de levenssituatie
van de arbeiders en Ln de geschie
denis van de arbeidersbeweging.
Zo ontstond de Soziale Arbeitsge-
meinschaft Berlin-Ost (SAG), die
tot 1933 heeft bestaan. Vanuit de
gedachte van de solidariteit en de
sociale diakonie werd een groot
aantal activiteiten opgezet, die mo
del stonden voor soortgelijke initi
atieven elders. Minstens even be
langrijk \yas, dat de arbeiders Sig-
mund-Schultze en zijn medewer
kers accepteerden, 't Overtuigendste
bewijs hiervan was. dat dezen vijf
tig tot zeventig percent van de
deelnemers vormden aan de ver
schillende activiteiten, die van
jeugdklubstot bejaardenhulp reikten.
Maar Siegmund-Schultze ging nog
op een ander gebied tegen de
stroom in In 1908 had hij met een
aantal collega's Engeland bezocht.
Daaruit had zich iels als een oecu
menisch contact ontwikkeld. Toen
in 1914 de eerste wereldoorlog uit
brak en veel christenen van harte
meededen in het koor van de nati
onalisten, riep Siegmund-Schultze
met enkele anderen ln Konstanz
een conferentie van christenen uit
verschillende landen bijeen. Zij
wilden nagaan, wat de kerken als
een christelijke internationale te
gen de oorlog konden doen.
Het dlrekte effect was vanwege het
geringe aantal geïnteresseerden ge
ring. Het waren kleine groepen die
met elkaar ln Contact probeerden
te blijven. Toch werd zo de basis
gelegd voor organisaties als de We
reldbond voor internationale
vriendschap door de kerken', en de
'Internationale verzoeningsbond'.
HOOFDKANTOOR:
Nieuwe Zijds Voorburgwal
276-280, Amsterdam.
Tel. 020-220383.
Postbus 859.
ROTTERDAM/DORDRECHT:
Westblaak 9-11. Rotterdam.
Tel. 010-115588.
Postbus 948.
DEN HAAG/LEIDEN:
Parkstraat 22. Den Haag.
Tel. 070-469445.
Postbus 101.
GRONINGEN:
Nieuwe Ebbingestr. 25,
Groningen.
Tel 050-125307.
Postbus 181.
ZWOLLE:
Melkmarkt 56. Zwolle.
Tel. 05200-17030.
Postbus 3.
Siegmund-Schutlze en de zijnen
werden met begrepen. Integendeel,
hij werd bijna géfusileerd. Hij had
zich het lot van krijgsgevangenen
en andere buitenlanders aangetrok
ken en dat wekte argwaan. Hij
werd gearresteerd en als verrader
ter dood veroordeeld. Eed brief van
de keizer redde hem op het laatste
moment het leven. Ervaringen als
deze werden door Siegmund-
Schultze in een na de tweede we
reldoorlog verschenen boek 'Uber-
windung des Hasses' verwerkt.
Oecumene
Siegmund-Schultze behoorde ook
tot de 'vaders' van de oecumenische
beweging. Kort na de eerste wereld
oorlog kreeg hij een uitnodiging
om in Zweden te komen spreken.
Daar maakte hij kennis met aarts
bisschop Söderblom. Er ontwikkelde
zich een hechte vriendschap en
Siegmund-Schultze steunde Söder
blom bij diens initiatieven op het
terrein van de oecumene.
Een door Siegmund-Schultze uitge
geven tijdschrift 'Die Eiche'. werd
een schakel voor internationale
kerkelijke contacten en een belang
rijke informatiebron over de situ
atie van de kerken in de diverse
landen. In dit orgaan werden ook
bijdragen tot een theologie van de
oecumene opgenomen. Siegmund-
Schultze reisde veel en hield in
verscheidene landen voordrachten
over de oecumenische beweging.
Hij was het die Bonhoeffer voor de
oecumene wist te interesseren.
Friedrich Sigmund-Schultze
door dr. C. Rijnsdorp
Over het lijden is natuurlijk altijd nagedacht. Het boek Job is er
vol van en bij de Prediker heeft het een accent van wereldsmart.
Bij Paulus is het barensnood, in de Openbaring is het oordeel en
straf en bij Boeddha in de ongewijde sfeer dus kan alleen
door volkomen hartstochtsloosheid het lijden worden overwonnen.
Vluchtelingen
Het was eigenlijk vanzelfsprekend,
dat Siegmund-Schultze zich na 'het
aan de macht komen van Hitier
direct voor vervolgden ging inzet
ten. Via de kanalen van de 'We
reldbond bepleitte hij de oprich
ting van een internationaal kerke
lijk vluchtelingencomité, dat zich
het lot van de zgn. niet-arische
christenen zou aantrekken.
Aanvankelijk speelde Nederland bij
dit plan een belangrijke rol, zoals
ik elders heb geschreven (Neder
lands Protestantisme en Duitsland
1933-1941. Utrecht 1974. blz. 166
e.v.). Zelf werd Siegmund-Schultze
in de zomer van 1933 voor de twee
de maal door zijn landgenoten ge
arresteerd. Vanwege zijn internati
onale contacten werd hij vrijgela
ten, mits hij Duitsland direct ver
liet. Hij vestigde zich ln Zwitser
land. Vandaaruit zette hij zijn werk
voort en bleef zich ook voor vluch
telingen inzetten.
Sociaal werk
Na de oorlog keerde Siegmund-
Schultze weer naar Duitsland terug
en was daar vooral op sociaal ge
bied tot op hoge leeftijd actief.
Dank zij zijn initiatief ontstonden
diverse nieuwe organisaties en weer
wist hij velen tot werkzaamheid te
stimuleren.
Het door hem in al die jaren bij
eengebrachte materiaal dat in 1933
tijdelijk in Zweedse handen was
overgegaan, wordt in het 'Oekume-
nisches Archlv' in Soest (Westfa-
len) bewaard. De beheerder van dit
archief verdient dank voor de ver
zorging van deze uitgave waarin in
een groot aantal bijdragen aan
dacht wordt gevraagd voor de vele
facetten van de persoon en het
werk van Siegmund-Schultze.
Dr. Ger van Roon, docent eigen
tijdse geschiedenis aan de Vrije G6W6ttiCjd
Universiteit te Amsterdam, be- 3
spreekt Aktiver Friede. Gedenk
schrift für Friedrich Siegmund-
Schultze, herausgegeben von Her
mann Delfs. Westfdlische Verlags-
buchhandlung Mocker Jahn
(Schriften des Oekumenischen Ar-
chivs. Band VII). Soest. 375 blz.,
linnen 38,- DM.
Wat onze tijd van alle vorige perio
den onderscheidt, is niet zozeer het
afweten van het lijden, min of
meer in het algemeen, als ver
schijnsel dus, als probleem. In
plaats van de algemeenheid is ons
vandaag vooral de alomtegenwoor
digheid van het lijden bewust. Het
is Universeel en gedocumenteerd,
vooral via het beeld. Beelden uit de
beide wereldoorlogen, inclusief de
concentratiekampen, beelden van
natuurrampen, hongersnoden, ver
woesting en geweld, verwachting
van onafwendbaar komend lijden,
het is alles onze dagelijkse kijkkost
geworden.
Het antwoord van het existentialis
me uit de jaren vijftig het lpven
is absurd: laten we een persoonlij
ke oplossing zoeken in een zelfop
gelegde. morele taak voldoet niet
meer. De noodzakelijkheid van een
nieuwe DOORDENKING van het
lijden dringt zich op. Wil men in
de theologie Dorothee Sölle en Her
man Wiersinga recht doen. dan
moet men hun nageven dat zij in
dit opzicht hun tijd begrijpen en
ten overstaan van die overmachtige
aanwezigheid van het universele
lijden niet als abstractie, maar
als gedocumenteerde werkelijkheid
naar een nieuwe oriëntering en
een nieuwe praktijk zoeken. Men
hoeft het met geen van beiden eens
te zijn. om dit aspect de voorkeur
te geven boven blote herhaling van
de oude antwoorden. Bestaande
antwoorden, zo ze juist zijn, vragen
niet om herhaling, maar om her
ontdekking en om nieuwe ontslui
ting.
Is de plaats die men traditioneel
aan het lijden toekent, legitiem
(d.i.: gewettigd)? Die vraag inspi-
seert Sölle en Wiersinga. elk op1*
eigen wijze. Ze inspireerde ook'dr.
C. Klapwijk (geb. 1925). Dr. Klap
wijk is predikant te Eindhoven. Hij
studeerde aanvankelijk psychologie.
en daarna theologie aan de Vrije
Universiteit te Amsterdam. In 1973
promoveerde hij op het proefschrift
Sociaal masochisme en christelijk
ethos.
Bij de Uitgeversmij. Kok te Kam
pen is nu een boekje van 116 blz.
verschenen, dat over hetzelfde on
derwerp gaat maar voor een brede
re kring van lezers is bestemd. De
hoofdtitel is nu geworden Vreugde
en Lijden, met als ondertitel: 'So
ciaal-masochistische trekken in het
christendom.'
Wat is dus het geval? Er is ver
nieuwde aandacht voor het lijden
van de mens Jezus. Heeft men dit
tot nu toe wel juist verstaan
(Wiersinga); heeft men dit lijden
tot dusver wel 'recht betracht', dat
wil zeggen er de juiste politieke
consequenties uit getrokken
(Sölle)? Klapwijks aandacht richt
zich niet zozeer op Jezus of op
Christus, maar op de kerk, ruimer
nog: het christendom. Zijn vraag
luidt: heeft het christendom het
lijden niet misvormd?
Masochisme
.Masochisme als term en als ver
schijnsel mag als bekend worden.
verondersteld. Het ontleent zijn
naam aan Leopold von Sacher-Ma-
soch (1836-1895). Hij schreef ro
mans, waarin de man zich vrijwillig
laat onderwerpen en behandelen
als de slaaf .van zijn vrouwelijke
partner en daarin lustbeleving ge
niet. Men kan het masochisme in
die engere, specifiek sexuele zin op
vatten, maar het ook een ruimere
betekenis geven als lustbeleving
aan lijden in het algemeen. Nu
heeft een leerling van Siegmund
Ik heb ontdektm
De Prediker is een van de scl
vers uit de bijbel die de
blijft boeien. Dat is niet vre<
althans voor wat onze tijd bet
Hij is geen man van de paslm
antwoorden. Af en toe maakt hi
indruk dat dat soort waanwijs
't juist is waarmee hij het ma rj
heeft. Hij is op zoek en dat spi
ons toe, daarin bevinden we
naast hem. Hij heeft het over (e:
sluitrede, dde hij zoekt, een i ni
bewijs voor de zinvolheid vai ,e,
werkelijkheid, waarin de ene
clusie logisch uit de andere ^ae
waar. om zo te zeggen, geen s
meer tussen te brij gen is. En v
mee je dan de verwarrende w
te lijf kunt en de raadselen 'h
gevaarlijke dreiging kunt ot ts,
men. Maar hij heeft die sluit kj
nog steeds niet gevonden. w
noemt mar één geval om ons d -
gend te overtuigen: ik vond ne
vrouw die een valstrik is. Dat 'er
einde voor hem. Dan hoeft, o cc
te zeggen, niets meer. Een v v
als een valstrik. Een giroter ii
lijke tegenstrijdigheid is niet
baar. Als dat het beeld va:
werkelijkheid is, dan is 't ook
wonder dat de sluitrede zoek I j
mag God loven, en je moet v
een goed blaadje bij Hem staa J
je daaraan ontkomen. Toch. eiK
is altijd het fascinerende va
Prediker, is zoiets niet 't la
woord. Ook een dergelijke
neersmijtende ervaring is nie if
pasklare antwoord. Ik heb on
dat God de mensen recht gen
heeft. De werkelijkheid mag e
zo deprimerend uitzien, daarte
ver staat een ontdekking vai
enorm gewicht. God heeft de
sen recht gemaabt.Wat krofie
komt niet van Hem. Waardoor
een ongeluk zoekt naar een
sojn, dat is iets waar Hij hbg;
staat. Daarom moet je missjtie
toch bij Hem beginnen en is
andere zoeken, zoiets als het z^we
van bedenkselen. 't Zou waar
nen zijn. En hoe dan? Dat iiten
vol
erl
door A. J. Kiel
Oudemirdum is een uitnemen
de vakantieplaats, je hebt er een
warme bakker en confessionele
prediking. Van dit laatste heb
ik mij overtuigd op zondagoch
tend 27 juli en bij die gelegen
heid kon ik tevens vaststellen
dat Friese hervormden bijzon
der zuinig met papier omsprin
gen.
Bij de ingang van de kerk stond
een man, een mannenbroeder mag
ik wel zeggen, met een stapel sten-
citer Hij was daar weinig vrijgevig
mee. Vóór me liep een dame die
argeloos haar hand uitstak voor
zo'n papier, maar de dorpelwachter
schudde van nee. U heeft het lied
boek bij u, sprak hij. Dit viel niet
te ontkennen, voor iedereen zicht
baar hield mevrouw in haar andere
hand het boek met de bekende
oranje-rode omslag geklemd. Ze
aarzelde nog even. maar toen ze te
horen kreeg dat ze kon doorlopen,
deed ze dat gehoorzaam. Een man
achter haar liet het liedboek ver
voeren door een meegebracht jon
getje. Ook hij poogde een stencil te
bemachtigen, doch een veelbeteke
nende hoofdknik in de richting van
de knaap deed deze kerkganger be
schaamd en zonder stencil verder
gaan.
Ik prees mij gelukkig dat ik het
liedboek niet meegesjouwd had.
want ik was Inmiddels wel nieuws
gierig naar wat dat streng beheerde
stencil behelzen zou. Een voordelige
zomeraanbieding voor niet-iled-
boekbezltters, met een warm woord
van aanbeveling van Frits Mehr-
tens? Een oproep, liedboek-meene-
mers te boycotten en straks bij 't
begin van de preek geen pepermunt
te geven? Een liturgie zou 't in elk
geval niet zijn. want die had ieder
een natuurlijk gekregen.
De oogst viel ln zoverre tegen dat
het papier, dat ik na een fouille
rende oiik van de ultdeler ontving,
alleen maar teksten van psalmen
en gezangen bevatte. Een vriende
lijke handreiking dus voor hen die
zonder liedboek waren. De grote
hoeveelheid liederen trof me. Fries
land zingt niet. Nu. vergeet het
maar. dacht ik bedreir-ie'1 met al
die uitgetikte versjes voor me. Maar
alvorens de dienst te beginnen.
kan worden, maar wanneer diake
nen vóór de dienst der offeranden
hun handen gaan staan inwrijven Dr. C. Klapwijk
met talc, krijg je zo'n sportcentrum
achtige indruk. Maar g<?ed, in
Oudemirdum bedroog de schijn en
sloegen laffe doorgeef zakjes de
door de zwarte handschoenen ge
wekte hoop op authentiek hengelen
de bodem to.
ander verhaal. Dat,echter nier
verteld mag blijVen. (Prediker rt
29).
dei
t
sa*-
Hervormde kerk te Oudemirdum
vroeg dominee W J. Kolkert (zijn
naam stond op een bord bij het
hek van het rondom de kerk gele
gen kerkhof; zeer attent, want
meestal moet je in den vreemde
maar raden welk persoon je toe
spreekt) ons de stencils niet mee te
nemen, omdat de liederen voor de
volgende zondag er ook op stonden.
Ik overwoog dat deze prijzenswaar
dige effciency geen zin had als de
'.omende zondag een andere predi
kant zou voorgaan. Immers, dan
had dominee Kolkert een en ander
maal de hem vervangende collega
zenuwachtig moeten opbellen, of-
tie nou alsjeblieft op tijd met zijn
liederenkeus voor de draad kwam
ten gerieve van de stencilmachine,
en dan zou de zuinigheid de wijs
heid bedriegen, nademaal de PTT
niets voor niets doet. De zaak hield
mij in hoge mate bezig en ik was
pas gerust toen halverwege de week
het bord aan het kerkhofhek een
nieuw optreden van dominee Kol
kert aankondigde Overigens zou ik
de Oudennrdumse hervormden wil
len aanraden hun spaarzaamheid
ten opzichte van papier niet te ver
te drijven. Die bewuste zondagmor
gen kon maar eer. deel van de
gelovige schare de laatste regel van
het slotlied meezingen, omdat deze
net niet meer op het volgestouwde
stencil terecht kon. Zo kreeg de
gemeentezang een wegstervend ef
fect, hetgeen niet geheel in over
eenstemming was met de tekst die
ook d stencilhouders geacht wer
den op de lippen te nemen.
Grote vreugde werd mijn deel toen
ik bemerkte dat de diakenen hun
rondgang gingen doen met zwarte
handschoenen aan. Ik zonk ter
stond weg in een zee van jeugdsen
timent. Jaren her bekleedde mijn
vader het diakenambt en ten gevolge
daarvan lagen zondagsmorgen op
het pluchen tafelkleed niet alleen
het kerkgeld en de pepermunten
klaar, maar ook een paar zwart-
garen handschoenen (een beetje
uit de buurt, van de pepermunten,
want die gaven zo af op het zwart).
Later, in de kerk. wachtte je ge
spannen op het bijna onmerkbaar
knipoogje van Je vader als hij Jou
de zak aan de licht-zwiepende hen
gelstok voorhield
Op dit punt gekomen schrok ik
wakker om bedroefd te constateren
dat in Oudemirdum doorgeefzakjes
worden gebruikt. Wat was dat nu?
Die zwarte handschoenen dienen
om de lange hengelstok gemakke
lijk door de vingers te kunnen la
ten glijden. Een effect dat welis
waar ook met talcpoeder bereikt
Na de preek (een goeie, vrome con
fessionele preek, naar me voor
kwam, een woord van hartelijke
ernst) las dominee Kolkert een
soort ran zelfbedachte geloofsbelij
denis voor (zonder de naam van de
bedenker te noemen) en daarna
verzocht hij ons buiten liedboek en
stencil om. aan te heffen: Glorie,
glorie, halleluja!'. hetgeen de ge
meente vlot bleek te kunnen zin
gen op de wijs van: Zwart zijn de
meisjes van Batavia, (dat wil zeg
gen, op die woorden kende ik de
wijs). Het orgel zweeg bij deze
vlotte lofuitbarsting. Ik vroeg na
afloop de organist om de reden
hiervan; zijn spel was niet direct
van dien aard dat ik hem ervan
verdacht uit kerkmuzlkale overwe
gingen de toetsen niet aan te raken
bij deze tune. Hij vertelde dat de
dominee voor dit geval zang zonder
orgel verkoos, maar hij kon niet
verklaren, waarom.
Dominee Kolkert zelf is eigenlijk
de oorzaak dat ik zo uitvoerig over
mijn kerkse bevindingen in Oude
mirdum bericht. Hij sprak op een
gegeven moment de vakantiegasten
in de kerk afzonderlijk toe. Mis
schien. zei hij. gingen bepaalde
dingen anders dan we in onze ei
gen kerk gewend waren, misschien
hadden we 't een of ander een
beetje antiek gevonden maar
Iets in die trant was het. Welnu,
deze opmerking braéht mij ertoe
mijn ervaringen in de hervormde
kerk van Oudemirdum op papier te
zetten. De aandachtige lezer heeft
uit het voorgaande kunnen vast
stellen dat ik a zeer gesticht was;
b. het ge-glorie na een onbenoemd
Credo vreeemd vond, en c. van
mening ben dat of de zwarte hand
schoenen verdwijnen moeten of de
hengelstokken in ere hersteld (en
met hen het zwarte colbert, broe
ders!).
Uit een soort compleetheidsdrang
meld ik nog dat we de kerk traag
verlieten: een zijdeur kon niet
open omdat de orgelstemmers een
bos sleutels hadden meegenomen.
En tenslotte: het stencil heb ik
netjes achtergelaten, het zal aan
mij niet liggen als de versobering
der Ouóemirdumse hervormden
geen vruchten afwerpt.
Freud, de psycho-analyticus Theo-
dor Reik, een studie geschreven
over het masochisme in de heden
daagse mens. Daarin behandelt hij
ook het christendom, dat hij vrij
wel gelijk stelt aan een nobele
vorm van masochisme. Reik spreekt
dan van sociaal-masochisme, omdat
hier de grens van het particuliere
masochisme is overschreden tot een
houding van dezen aard bij ge
meenschappen van mensen.
De bedoeling van dr. Klapwijk, zo
wel in zijn dissertatie als in dit
meer populaire boekje (het kost
ƒ12.50), is om masochisme en
christendom met elkaar te vergelij
ken. Theodor Reik wilde tot bron
en wortel van het christendom
doorstoten. Dit bracht hem ertoe
het leven en de boodschap van
Christus zélf als sociaal masochis
tisch te beschrijven.
Volgens dr. Klapwijk is het bijbels-
christelijk geloof niet sociaal-maso
chistisch in de zin van Reiks kri
tiek. Wèl lezen we bij Paulus van
diens 'welbehagen in noden en ver
drukkingen'; we weten van de
kroon van het martelaarschap. Er
zijn ongetwijfeld uitspraken en
trekken die to de richting van het
masochisme lijken te wijzen. Bij
Jezus zelf is dit uitgesloten, zie
Gethsemane. De masochistische
houding kan gemakkelijk in de
praktijk van de christenen binnen
dringen,'omdat deze houding in de
christelijke leer aanknopingspunten
vindt en vanouds gevonden heeft,
van de pilaarheilige of kluizenaar
af tot Thomas k Kempis en latere
geestverwanten toe.
Welbehagen
De boodschap van Klapwijks boekje
komt neer op de verlegging van het
accent van het lijden naar de
vreugde. Vandaar dat to de titel het
woord 'vreugde' voorop wordt ge
steld. Niet behandeld is de preala
bele (voorafgaande) vraag, de zo
belangrijke vraag, of de psychologie
bevoegd is het laatste woord te
spreken over de theologie.
Zowel Sölle, Wierstoga als Klapwijk
leveren een bijdrage tot een nieuwe
doordenking van het lijden. Klap
wijk zegt: men mag er zich niet
door laten infecteren, maar moet
het in geloof overwinnen tot vreug
de. Ik moet ineens denken aan een
vers van de Rotterdamse boekhan
delaar-dichter Willem Messchert
(1790-1844). beginnend aldus: 'Be
nijdbaar wien het mag gebeuren.
Met stillen weemoed in het hart.
Om onverdiende ramp te treuren.
Met door geen schuld verzwaarde
smart.' Een mooi staaltje van ro
mantisch masochisme.
de
eve
NED. HERV. KERK
Beroepen te Wijk bij Heusde
H. Vlijm te IJsselmuiden; te
kum: A. A. Bos te Vlaardinger
Aangenomen de benoeming u
raar g.o. aan de chr. ped. aca ]t
Comemius te Zwolle: dirs. A. 1 j.
te De Bidt.
GEREF. KERKEN
Beroepen te KolummerpompP
Wljbenga te Brentford (C
GEREF. GEMEENTEN I
Beroepen te Zwijndrecht: J. K
te Barneveld f-
BAPTISTENTEMEENTEN f
Intrede, 17 augustus, te '-Gij
hage: ds. O. H. de Vriet
Utrecht. f
Science fiction's van Keith Li
A. E. van Vogt en Fritz 1
Uitg. Meulenhoff te Amsterda
Van Keith Laumer bundelde liet
lenhoff vijf korte en één tod
verhaal: 'Duizend jaar schen ie 1
(346 blz. ƒ10,50). Het werlèrd.
Laumer is verbeeldingsrijk ei bill
onderhoudend. Het titelverh
over twee op de aarde ges
rulmterelzlgers - is uitsteken*
A. E. van Vogt verscheen een
del, waarin zijn opgenomen
zor.der tijd' en 'De mengm a
(317 blz. ƒ10.50). Aardige vei l\
xosfi/C de voorgeschiedenis iiri
ingewikkeld. Deze versies du
uit de jaren vijftig, maar dat
weer bewerkingen van verhal
begin veertig. Ze hebben nog
aan kracht ingeboet.
In 'Zwaarden en duivelskuns^OJ
blz. 8,50) toont de eveneens
rikaanse sf-schrijver Fritz 1—
twee opvallende kenmerken va V
werk: een gedegen kennis va
gie en een overtuigend sooi I
mor. Dat zijn twee eigensclJ
die je in de zogenaamde hen
fantasie niet overal tege
'Zwaarden en duivelskunst' lEC
eerste van zes avonturenverh lca(
'Breekbaar doelwit' van Dick
cis (188 blz. ƒ13,90). Fran lal
Engelse kampioen jockey, die
na een ernstige val moest tóult
naar een ander beroep. Hl vri;
misdaadromans schrijven. A(>evr<
bezien is dat een goede kejtatie
weest. De boeken van F ra beid
'Breekbaar doelwit' behooi Didc
zijn toppers - zijn aardig gi'ies
ven en onderhoudend. igen
he'
Ho<* werkt het menselijke llc fsigi
door dr. Bernard Stonehous* jrn<
Het Spectrum te Utrecht.
Prils f IQ <50 P6"3
Een kloek en met veel illui
uitgevoerd boek over de m "=L,(
de functies van zijn organ Lr?'
hoofdzaken van de menselij Lt;!;
logie worden voor een bre z®
bliek op begrijpelijke wijze
legd. Achterin het boek is e d:™
disch lexicon opgenomen
bruikbaar dus als naslagwerï
Kelly en 'Spenser en de *11
studente' van Robert B. Pari »n
docent Engels is Parker goe< ia).
in de Amerikaanse unive^
wereld. Zijn eersteling, die g[d
ontvangen, speelt op de c u
Ten slotte noemen we 'Eigei nl_l,
ter' van K. R. Dwyer; een K1
nend verhaal waarin een Vi
veteraan het moet opnemen
een gefrustreerde moordenaa
