)scar Jespers: leven in beelden
^eeft de Sowjet-Unie nog componisten]
'Een echt Belgisch
opsignoorke met
glimmende schoenen'
uk
,rza de dood van Sjostakowitsj
iUW/KWARTET ZATERDAG 16 AUGUSTUS 1975
KUNST
PS17/RH15
ior G. Kruis
je enigszins op de hoogte bent met de kunst-'geschiedenis', is het een tamelijk eenvoudige zaak'
woorden weèr te geven op welke punten de verschillende 'ismen' van elkaar afwijken.
je echter een dergelijke èl te
kke - indeling wilt maken in
geval van kunstenaars die op
drempel van meerdere stroman-
stonden of die, hoewel min of
aangeraakt dóór die stromin-
zichzelf hieven, raak je onher-
sldjik verstrikt in de 'geschiede -
en doe je de 'kunst' tekort,
geldt ook in hoge mate voor
werk van de Belgische kunste-
Oscar Jespers (1887-1970), dat
mèt dat van een twintigtal
ihouwers die bij hem gewerkt
tot 31 augustus te zien is
het Cultureel Centrum De
ird. Boschstraat 22, Breda. Die
oonsteiling wordt begeleid door
catalogus met een inleiding
dr. José Raming-Boyens, die in
op het beeldhouwwerk van
r Jespers promoveerde,
itudie is een beknopte samen-
ng van haar proefschrift. Een
wrocht artikel, bijzonder inte
nt voor beeldhouwers en
tgeleerden, maar weinig ver
erend voor de gemiddelde mu
ibezoeker.
En daarvoor moet zo'n inleiding
toch bedoeld zijn, zeker omdat het
een uittreksel betreft van een pu
blicatie waarvan de mede-vakge
leerden en museumfünctionardssen
al eerder uitgebreid kennis hadden
kunnen nemen. Maar telkens weer
- al nemen g elukkig ook de uitzon-
deringe toe - richten de 'ingewij
den' zich hoofdzakelijk tot elkaar,
maken ze er een hoogmoedig we
tenschappelijk onder-onsje van. En
daarmee is het publiek, voor wie -
ik benadruk dat steeds - tentoon
stellingen toch in de eerste plaats
(moeten) worden gemaakt, niet ge
diend.
Je kunt de argeloze liefhebbers van
de beeldhouwkunst, mensen die
graag naar beelden kijken en daar,
als het kan, ook wel eens wat (iets)
meer van willen weten, bijvoor
beeld niet zo maar plompverloren
opzadelen met 'de theorieën van de
Franse filosoof Alain (Système des
Beaux-Arts, 1920 en Entretiens vchez
le sculpteur, 1937) wiens uitspra
ken dan ook nog eens onvertaald
worden weergegeven.
Oo kde rest van het betoog is
zeker voor dit doel veel te vak
matig 'in toenemende mate
krijgt echter, sinds 1930 de ronding
een plaats binnen de rechthoek, als
vond er een gespannen zwellen
plaats vanuit de kern van de
steen'.... een tematiek die de na
druk legt op een vitale existentie
en die anta-dnteMefctueel is'.
Schrijvers over kunst zouden zich
wat meer, ongemerkt, tussen de be
zoekers van tentoonstellingen moe
ten mengen en naar hun opmer
kingen moeten luisteren. Niet op de
avond van de opehing, dan zijn er
alleen genodigden, maar gewoon
door-de-weeks.
Ik hoorde hier deze, bij Jespers
gehakte beeld 'De pottendraaier'
(een vroege plastiek uit diens zoge
heten kubistische periode): 'Als je
goed kijkt' zei iemand, kennelijk
enigszins opgelucht, 'kun je zien
dat er een mens mee bedoeld
wordt. Die herkenning gaf de kij
ker blijkbaar enige steun bij zijn
moeizame beschouwing.
Maar nu het wonderlijke, en dat
gebeurde later bij Hanneke Mols-
Van Gool's prachtig bewerkte ab
stracte eikenhouten en stenen vor
men. Na een kortstondige eerste
confrontatie: 'Wat een rare, hobbe
lige dingen'. Maar eigenlijk al di
rect daarna: 'Toch wel mooi, zoals
ze daar staan'.
Zo ging het Jespers door alles heen
en in welke aangeduide periode
dan ook, niet alléén om het zuiver
visuele, maar vooral om de weerga
ve van een innerlijk beeld, het van
binnen naar buiten werken.
En als je bij zijn oeuvre spreekt van
'mooi', bedoel je niet de schoonheid
in estetisch opzicht alleen, maar
vooral de uitingen van een diep
menselijke bewogenheid. Want dat
is voor mij de grootste kracht van
Jespers' plastieken (én tekenin
gen) het deel hebben aan het door
iedereen, bewust of onbewust gewe
ten gebeuren, dat leven heet. 't Zou
te gemakkelijk zijn het over
zicht van Oscar Jesper's werk in de
grote benedenzaal te kenschetsen
als een soort afspiegeling van de
diverse kunststromingen van deze
eeuw. Zeker, 't begint min of meer
Inpressionistisch - geen wonder in
die tijd, omstreeks 1910 met grote
voorbeelden als Rodin en Wouters -
maar toch is het al 'hoekerig', zijn
tegelijkertijd de invloeden van het
kubisme merkbaar. En dat bemerk
je telkens weer, je wordt dan ook
eigenlijk niet bepaald bij perioden,
Je hebt veel meer het gevoel, dat
het gebruikte materiaal nadrukke
lijk de vormgeving bepaalde.
Vakmanschap
Jespers heeft de invloeden, die hem
daarbij beroerden nooit proberen te
camoufleren, hij bediende zich op
een heel persoonlijke wijze van ve
lerlei culturele verworvenheden en
traditionele waarden. Zijn enorme
vakmanschap was zo'n waarde en
dat was een van de eerste zaken
waarvan hij zijn studenten - hij
gaf 'les aan verschillende instituten
- doordrong. 'Op het atelier', zegt
Theresia van der Pant, 'was het
eerste wat hij ons meedeelde: Over
kunst wordt hier voorlopig niet ge
sproken. Oefen eerst uw handen,
zodat zij later geen belemmering
zijn voor datgene wat ge wilt uit
drukken'^
Dat doet allemaal nogal ouderwets-
degelijk aan en zal velen niet meer
aanspreken. De actualiteit viert
hoogtij, de vernieuwing houdt de
kunst van vandaag bijna wurgend
in haar greep. Het 'anders' zijn is
nu een van de belangrijkste facet
ten van de kunst geworden.
Maar bij een juiste benadering kan
een tentoonstelling, zoals deze veel
verduidelijken.
De (alleen maar) traditionalisten,
om ze zo voor de duidelijkheid maar
eens te noemen, kunnen er ontdek
ken, dat ér een groot verschil be
staat tussen een werkelijk bewogen
zoeken naar nieuwe uitingsmoge
lijkheden en een opgewonden expe-
rimenteren.
De (alleen maar) modernisten, zij
die vandaag willen beginnen en
alles van gisteren willen vergeten,
zullen zien, dat het in feite onmo
gelijk is zich te onttrekken aan de
erfenis van duizenden jaren cul
tuur. Je kunt weigeren die erfenis
te aanvaarden, maar haar sporen
kun Je toch noodt helemaal uitwis
sen-
Cultureel Centrum De Beyerd. Bre
da: dagelijks van 10-17 uur, zonda
gen van 14-17 uur.
Ontdekking
jr Jespers: 'Zittende vrouw', 1947, conté en krtft.
Zoals ze daar staan...
En dat is inderdaad van heel groot
belang. Daardoor ontdekken velen
in die laatste zalen beneden met
volkomen non-figuratieve, niet na
turalistische plastieken (van o a
Frans Gast. Piet Killaars, Cor van
Noorden. Hans Claesen) plotseling
'een soort schoonheid'.
Niet de schoonheid waarop ze in
eerste instantie uit waren, en waar
mee dan meestal, de knappe imita
tie van een natuurlijk gegeven
wordt bedoeld. Nee, men ontdekt
(zélf) het spel van vormen in de
ruimte, zomaar vormen, het spel
van het licht op die voripen en dan
kan er plotseling een twijfel oprij
zen aan die altijd gefetelde norm
dat het 'ergens op moet lijken'.
(Advertentie)
UNIE BOEK TOP TIEN
De tien meest gekochte boeken ln
juli 1975
1. Warren Tute
D-Day 29,50
(Van Holkema Si Warendorf)
2. Jaap Kramer/Theo Kam pa
Nederland Waterkant 21,-
(De Boer)
3. Rien Poortvliet
De vossen hebben holen 24,30
(Van Holkema Warendorf)
4. Griekenland en Rome grondleggers
van onze beschaving 45,-
(Natipnal Geographic Society/
De Haan)
5. H. J. van Nljnatten-Doffegnles
Duumkes grond 17,90
(Van Holkema Warendorf)
6. Nan de Vries
Peppi en Kokkl, TV-album
dl 1 4,95
(De Goolse Uitgeverij)
7. Heieen A. M. Halverhout
Van spit en grill 4,95
(Van Dlshoeck)
8. Paul Denver
Cannon, het moordend toeval 3,95
(De Goolse Uitgeverij)
9. Jaap ter Haar
Koning Arthur 12,50
(Fibula-Van Dlshoeck)
10. Tom Hartman-Robert Hunt
De Tweede Wereldoorlog in kleur
27,50
(De Haan)
Verkrijgbaar in elke boekhandel
Oscar Jespers: 'Edgar Tytgat', hardsteen, 1933.
Portret van Oscar Jespers
René Nijssen, destijds student
aan de Jan van Eyck-academie,
Maastricht over prof. Jespers:
'Hij was een echt Belgisch
opsignoorke, altijd keurig in
grijs pak, smetteloos witte boord
en verblindend glimmende
schoenenHij droeg zijn titel
van professor in alle opzichten
met ere. Hij was ook een beetje
autoritair, maar wij
bewonderden zijn werk en
hadden duidelijk ontzag voor
hem
Ad (Berensen) had een streepje
bij hem voor. Die kreeg elke
zaterdagochtend een gekookt
eitje van hem, wat hij had
overgehouden van zijn ontbijt in
dat dure hotel. Omdat Ad er
uitzag als een wandelende tak
met geelzucht, bewaarde hij dat
eitje voor hem. Dat ging
jarenlang zo en als Ad dat eitje
als een hongerige wolf stond te
verorberen, was lk weieens
jaloers en voelde me een beetje
achtergesteld. Ofschoon het
gebaar van dat eitje weggeven
ongelooflijk sympathiek was.
realiseerde lk me pas later de
symboliek die er al die Jaren in
gescholen had.
Tijdens de plechtige i
eindceremonie van mijn
eindexamen kreeg lk van een
glimlachende Oscar Jespers een
klein pakje" ln mijr handen
gedrukt. Verbaasd door dit
onverwachte gebaar opende ik
het en stond plotseling en plein
public naar een gekook e4 te
staren. Toen realiseerde ik me
pas dat het de vorm van het ed
was en dat hij ons ail die jaren
de oervorm van het ei heeft
wiilen doen voelen. Dat was zijn
eigen subtiele manier om een
belangrijk idee aan ons over te
brengen
Oscar Jespers, Perle fire
bp gasF-
.lantien
^09 jiw nrlizen in de wacht, slenen. Dat. er echter onder «ie iorte-e- atpunrt- V>r>n®Rt.pns rwvnluil
Sr R. N. Degens
voorere Sowjet-Unie in Dimitri Sjostakowitsj de laatste componist heeft verloren die
in het buitenland een bewonderd vertegenwoordiger van de muzikale schep-
:racht in het Sowjet-muziekleven w as, wordt het weer eens duidelijk hoe weinig
misten van internationale bekendheid het Russische miljoenenrijk sinds de
flutie van 1917 heeft voortgebracht.
kwaar was een van de
jigrijkste componisten
en er de 20ste eeuw een Rus
(geboorte; maar men kan
Strawinsky vanuit geen
gezichtspunt tot de
-componisten rekenen,
die bij herhaling be-
dat muziek niets kan
;ken paste alleen daar-
niet in het gareel van
muziekpolitiek die de
lek in hoofdzaak van be-
acht naar de mate waar-
Ij uitdrukking geeft aan
,met de communistische
Dg ie strokende gedachte,
i Prokofjef kan in deze
tok geen typische Sowjet-
lonist genoemd worden.
kien van de niet talrijke
én die hij na zijn terug-
in dé Sowjet-Unie (in
I in de lijn van het soci-
pch realisme schreef, be-
zijn oeuvre in hoofdzaak
en composities die zonder
moeite volgens Sowjet-
im fc* ven formalistisch
Dek zonder, ideologische
f Bd) genoemd kunnen
Dn. Tot de drie meest
jide Russische componis-
deze eeuw, die men
naar hun scheppingskracht
en vakmanschap gemeten ge
rust de grote drie zou kunnen
noemen, behoorde, met Stra
winsky en Prokofjef, ook
Sjostakowitsj. Behalve voor
een enkele concertreis heeft
hij zijn vaderland nooit ver-
Dmitri Sjostakowitsj in de
jaren dertig.
laten; zulks in tegenstelling
dus tot de beide anderen van
het driemanschap.
Zelfbeschuldiging
Hij heeft ook op enkele
spectaculaire uitzonderingen
na de ideologische lijn die
de overheid voor het muziek
leven van Sowjet Rusland
uitstippelde nooit verlaten. In
hoeverre hij daar van harte
achterstond, en hoe gemeend
de openbare zelfbeschuldigin
gen waren die hij na inciden
tele afwijking van de rechte
lijn in het openbaar aflegde,
zal altijd wel een vraag blij
ven. Hij is in feite tot aan
zijn dood een trouw en ge
hoorzaam Sowjet burger ge
bleven die als componist op
een wonderlijke manier zowel
aan de eisen van de partij
politiek wist te voldoen als
aan de voorwaarden om een
internationaal befaamd man
te worden.
Dat daarbij niet dezelfde
maatstaven werden gehan
teerd. Is duidelijk. De volk
en vaderland verheerlijkende
car -ates, odes en symfonieën
prijzen in de wacht slepen,
lijkt voor de scheppende
toonkunst in het tegenwoordi
ge Rusland niet aanwezig te
zijn.
Want niemand zal de muziek
die componisten als Katsja-
toerlan, Schtschedrln, Kaba-
levski of Taktakischwilli, pro
duceren in enigerlei opzicht
belangrijk of interessant kun
nen noemen. Voor binnen
lands gebruik zullen de wer
ken van dergelijke componis
ten wel een functie hebben.
Uitsmijter
Aram Katsjatoerian
van Sjostakowitsj zijn in het
buitenland minder in trek
de meesten zijn er zelfs ge
heel onbekend) dan in de
Sowjet Unie. Waar ze nu on
getwijfeld met verdubbele
ijver zullen worden uitge
voerd met de toewijding en
de perfectie waartoe het niet
geringe Russische vertolkings
talent in staat is. Die bijzon
dere dispositie die (in combi
natie met een streng en effi
ciënt muziekonderwijs) tot de
topprestaties leidt waarmee
de Russen sinds jaar en dag
op de grote internationale
muziekconcoursen de eerste
Naar buiten blijven succes en
waardering voorbehouden aan
enkele populaire uitsmijters
als Katsjatoerjans virtuoze
Vioolconcert, en zijn Sabel-
dans uit het ballet Ganajeh:
dat overigens naar inhoud
een puur politiek gericht stuk
socialistisch realisme is. Dat,
los van zijn politieke pro
grammatische inhoud, in zijn
muzikale stijlmiddelen braaf
teruggrijpt op de burgerlijke
muziekcultuur van vóór de
revolutie. Wat voor het berei
ken van de Sowjet-massa's
die nog zoveel in te halen
hebben, zeker nuttig kan zijn.
Maar waarmee men bepaald
geen bijdrage levert aan de
ontwikkeling vn de muziek
van deze tijd.
Dat is ook niet de opzet van
degenen die sinds het begin
van de jaren dertig in het
kader van het socialistisch
realisme de kunst muziek
hoofdzakelijk als voertuig
voor de communistische ideo
logie van nut achten.
Dat er echter onder de jonge
re componisten de laatste ja
ren gepoogd wordt de ontwik
kelingen van buiten de Sow
jet-Unie op muzikaal gebied
enigermate te volgen en er
gebruik van te maken, wordt
men een enkele keer gewaar
op een internationaal mu
ziekfeest van eigentijdse mu
ziek. Het is ook beslist niet
verboden of onmogelijk in de
Sowjet-Unie muziek te com
poneren die zich naar het
westerse voorbeeld, bevrijd
heeft van oude normen en
tradities. Maar deze vorm van
muziekmaken wordt er aller
minst aangemoedigd of ge
steund; hoogstens oorluikend
toegelaten. En er ls in de
Sowjet Unie nog minder pu
bliek voor dan in de rest van
de wereld. In de concertzalen,
'waar muziekliefhebbers in
drommen htm behoefte aan
goed in het gehoor liggende,
begrijpelijke muziek komen
bevredigen, wordt deze nieu
we muziek niet gespeeld.
Ontdekking
Mstislav Rostropowitsj
Daarmee wordt de concertbe
zoeker in de Sowjet Unie wel
veel bespaard. Maar er wordt
hem ook onthouden (aange
nomen dat hij het zou kun
nen waarderen) wat er mis
schien, óók in de Sowjet-
Unie, de laatste 25 Jaar aan
boeiende interessante werken
is geschreven. Want wat in
het 'vrije westen' met zijn
bijna tot status-symbool ge
worden bevordering en stimu
lering van de experimentele
toonkunst vrijwel ondenkbaar
ls, zou in de Sowjet-Unie heel
wel mogelijk zijn. Namelijk
dat er ergens in alle stilte
een Olstrakh of een Rostro
powitsj op het gebied van de
scheppende toonkunst op
ontdekking zit te wachten. Of
dat er misschien gewoon een
aantal bekwame jonge com
ponisten bestaat die met een
verrassende eigen muziektaal
net vertrouwen ln de toekomst
van de scheppende toonkunst
weer wat kunnen verstevigen.
In eigen land zullen zij, wan
neer de officiële kunstpolitiek
niet verandert, nauwelijks ge
hoor vinden. Maar het zou
.voor het vrije westen weieens
Serge Prokofjeff.
de verwezenlijking kunnen
betekenen van een gedachte
waarmee al zo vaak ls ge
speeld: dat er eens een com
ponist komt die alle verwor
venheden van de afgelopen
decennia ln één geniale greep
samenvat. Die mogelijkheid
is. gezien het huidige schep
pende muzikale poten tleël
van de Sowjet-Unie beslist
niet uitgesloten.
Want men krijgt wel de In
druk. dat het soliede en veel
zijdig bruikbare vakmanschap
van Sjostakowitsj een sier-
deksel is geweest waarmee de
Sowjet-autoritelten een soort
'doos van Pandora' zorgvuldig
afgesloten hebben gehouden.
Misschien dat we nu eindelijk
iets gewaar worden van het
geen er allemaal onder ver
borgen ls gehouden.
