Zo leerden
Ue apostelen
Paul Citroen wil nog nieuwe ervaringen opdoen
Pogo»
de plaat
Jniek joods onderwijs na
135 jaar terug in Nederland
'Ik verbaas me over iedereen die niet tekent'
Neil Young
depressief
[OUW/KWARTET ZATERDAG 5 JULI 1975
BINNENLAND
joor Huib Goudriaan
AMSTERDAM Joodse kinderen, sommigen niet
Duder dan vier jaar, lezen in een Amsterdamse
ichool weer voor uit de bijbel; in het Hebreeuws,1
naar ook in het Jiddisch. De stad, die 'Klein Jeruza-
em' werd genoemd en eeuwenlang verdreven joden
een wijkplaats bood; de stad ook die haar joodse
jemeenschap door de nazi's zag wegslepen lijkt in
en simpele schoolbarak in Buitenveldert een nieuw
oods begin mee te maken.
Is het vierjarige Jongetje Jehuda
orst, onder leiding van bijbelle-
iar ('rebbe') Osher Singer, mij uit
thora heeft voorgelezen over de
nspieders in het beloofde land
fumeri 13), zegt schoolvoorzitter
rthur J. U. Cohen: 'Nederland
eeft deze vorm van joods onder-
js al 135 jaar niet meer gekend,
p deze manier het voortduren-
t hardop herhalen van de tekst
iet de traditioneel melodieuze on-
ertoon hebben bij voorbeeld
Dk de apostelen leren lezen. De
lethode is gegrondvest op de thora
op de mondelinge overlevering
an Sinaï en is dus drieduizend
»ar oud.'
J. U. Cohen (65), die vorig jaar
et initiatief nam tot oprichting
an de school, stamt uit een ortho-
ox-joodse familie, bezocht korte
jd uit interesse de rabbijnen-
chool in Frankfurt-Main en hield
i de oorlogsjaren in Rotterdam
en joodse, ondergrondse gemeente
i stand. Al jaren diep bezorgd
rer de situatie van het Nederland-
jodendom, dat hij geestelijk ziet
ndergaan door de verwaarlozing
au het joods geestelijk erfgoed
ing hij najaar 1974 tot actie over.
Tot dit initiatief werd ik gebracht
september vorig jaar toen een
ekende Russische pedagoog uit Is-
aël op bezoek was. Hij heeft me de
gen geopend voor de taak. die hier
et.'
)p 23 oktober vorig jaar ging de
chool van start; aanvankelijk wa-
en er vijf leerlingen en nu zijn er
ïventien. Het onderwijs van de
Itichting Joodse Kindergemeen-
ehap Cheider', zoals de nieuwe
Ohoolorganisatie is genoemd, heeft
lis doelstelling de 'aloude joodse
Identiteit' of eigenheid te behouden
n uit te dragen temidden van de
oods-geestelijke' armoede van het
ederlandse jodendom. Het systeem
helder (betekent letterlijk
Schoolkamer')staat hiervoor borg,
irwijl het normale basisonderwijs
ordt gegarandeerd door de Mon-
lessore-methode. De school is een
ormale basisschool, die echter is
oortrokken van het doorgeven van
et duizenden jaren oude joodse
rfgoed aan de leerlingen.
Vraag aan Arthur Cohen: is het
liet vreemd deze twee op het eerste
«richt tegenstrijdige onderwijssy-
temen te combineren?
van twee onderwijssystemen waar
van het ene de individualiteit en
spontaniteit (het Montessori-
systeem) wil benadrukken, terwijl
het andere systeem hoewel ge
grondvest op erkenning van autori
teit beoogt via bevordering van
kritisch en zelfstandig denken tot
verantwoordelijkheid en besluit
vaardigheid op te voeden. Beide
systemen munten uit door een
groot respect voor de persoonlijk
heid van de leerling. De doeltref
fendheid van het Cheider-systeem
blijkt hieruit, dat kinderen van vier
jaar na drie maanden vloeiend de
bijbel in het Hebreeuws kunnen
lezen en het Hebreeuws in hét Jid
disch kunpen vertalen. En als ze
boven de zes jaar zijn, zijn ze in
staat het Jiddisch in het Neder
lands te vertalen. In de bijbel vin
den we een verhaal, waaruit de
ouderdom van dit onderwijs blijkt:
in Richteren 8 14 vraagt Gideon
een willekeurige jongen iets voor
hem op te schrijven. Dus Gideon
twijfelt er niet aan dat de jongen
kon lezen en schrijven. En dat was
ongeveer elfhonderd jaar voor
Christus.'
>jr;ry -f-i it,?, w: m
Jo m 'rakn -
rf
i knpynk»
ff wt JU
Tmdkf-
Rebbe Osher Singer voor de klas. De bijbelleraar, gediplomeerd in Israël, ontsnapte in de oorlogsjaren aan de gaskamers, omdat hjj
als slavenarbeider was ingeschakeld bij de Duitse Organisation Todt. Hij werkte zelfs bij Stalingrad, maar zijn drang om te over
leven was sterker dan de verschrikkingen van het Oostfront.
Hoe bomt het dat dit onderwijs 135
jaar lang in Nederland niet is ge
geven?
"Het is een symbiose, dus een sa-
nengaan tot wederzijds voordeel.
Het 'normale' onderwijs, gebaseerd op het Montessori-systeem;
rechts mevrouw A. Flier, die dit onderwijs geeft. Mevrouw
J. Aronson-Lapin (niet op de foto) geeft joodse godsdienst en
Hebreeuws als spreektaal.
'In de ogen van de negentiende-
eeuwse joodse gegoede burgerij, die
het joodse erfgoed van drieduizend
jaar verloochende terwLHe van een
burgerlijke gelijkstelling met de
niet-joodse Nederlanders, was Jid
disch een onbeschaafd jargon. In
1817 werd bij koninklijk besluit,,
geïnspireerd door de jood Jonas
Daniel Meijer, bepaald dat geen
Jiddisch meer op joodse scholen
mocht worden onderwezen. Dit hef
tig emancipatie-verlangen van de
joodse elite ging overigens in tegen
de geest en wil van de joodse
massa. Door het verlies van de
eigen taal en de grote psychische
verandering, ontstaan door de emo
tionele omwenteling van tweede
rangs-burger tot voor de wet gelijk
berechtigd burger, kende deze mas
sa ook geen strijdvaardigheid meer,
terwijl ze bovendien geen leiders
had. In dezelfde periode verzetten
in christelijke kring de 'kleine luy-
den' zich tegen verwatering van
hun geestelijk erfgoed, maar zij
hadden wel leiders: onder andere
twee weggelopen joden, die terwille
van de emancipatie van geloof ver
wisselden. Dit waren Isaac da Costa
en dar. Abraham Capadose.'
vindt dat het Nederlandse joden
dom in geestelijke armoede ver
keerde en nog verkeert en dat de
afwezigheid van goed onderwijs in
het joodse geestelijk erfgoed daar
van de oorzaak is?
'Nogmaals: voor de verschraling
van het Joods geestelijk leven was
verantwoordelijk de negen tiende -
eeuwse bourgeois bovenlaag, die
maar één ambitie had: Nederland-
ser te zijn dan de Nederlanders:
verder noem ik het fatale besluit
van de toenmalige opperrabijnj
dr. Joseph Dunner, om alleen rab
binale bevoegdheid te erkennen,
die in Nederland was verstrekt met
als gevolg de afsnijding van het
Nederlandse jodendom van de in
ternationale wereld van joodse ge
leerden. De demonische krachten
van de Hltler-Haman van onze
eeuw hebben vanuit joods-or
thodox standpunt gezien dan
ook een spiritueel verarmde joodse
gemeenschap verrast. In het naoor
logse Nederlandse jodendom is er
een vervanging gekomen voor het
uitgeholde geloof. In vele gevallen
lijkt de liefde voor de staat Israël
de plaats van de religie in te ne
men. Het credo is dan begrijpe
lijk na de verwoestende catastrofe
laat ons zijn een volk en een
land als alle volken en landen.'
'Maar als wij niet opnieuw zorgen
voor de aansluiting bij het joodse
geestelijk erfgoed, bij onze monde
linge en schriftelijke leer, dan
sterft het Nederlandse Jodendom de
stille dood van uitblussing.
De ouders verdwijnen en de Jonge
ren huwen grotendeels gemengd.
Alleen joods weten, de kennis van
de thora, en joodse verbondenheid
met de rest van de gehele joodse
wereld kan het Nederlandse joden
dom nog redden. Er is geen andere
weg dan die weg van opvoeding die
de geslachten voor ons bewust en
vrijwillig hebben gekozen, heel
vaak door hun levensstijl in stille
revolutie tegenover een heel anders
denkende en levende wereld. In
Deuteronomium staat, direct na het
aanvaarden van het goddelijk juk:
'En gij zult het uw zonen inscher
pen'. Deze vermaning tot studie
van de wet en tot opvoeding en
kennis is het behoud geweest van
de joden door duizenden Jaren
heen.'
De kritiek van Arthur Cohen op het
Nederlandse jodendom is hem niet
in dank afgenomen. De Cheider-
school is volledig geaccepteerd door
de'Nederlandse overheid, maar niet
door joden, die andere opvattingen
huldigen. Hij kan een rij Israëli
sche rabbijnen, met klinkende na
men, noemen die hem ondersteu
nen. In Nederland staat alleen de
rabbijn van Amstelveen achter hem
door zijn kinderen naar de school
te sturen Een medestander van
Cohen. Joop van Vlies uit Amster
dam, geeft het commentaar op de
anti-artikelen in het Nieuw Israëli
tisch Weekblad:
'Ze hebben mij doen denken aan
een lastercampagne tegen één per
soon: ik vond dit heel erg. Cohen
probeert gewoon de joodse gemeen
schap in Nederland te redden en
hij heeft gelijk als hij kritiek heeft
op de wijze, waarop de joodse scho
len in Nederland nu werken. Hoe
wel ikzelf niet orthodox ben. ben ik
mij er terdege van bewust, dat wat
op de Cheider-school gebeurt het
behoud zal zijn van het Nederland
se jodendom en de goede joodse
traditie. Het is trouwens verbazing
wekkend, dat die Jochies van vier
en vijf jaar. die thuis geen Jiddisch
spreken na een paar weken He
breeuws lezen en in het Jiddisch
vertalen met de Juiste uitspraak.'
door Fred Lammers
WASSENAAR 'Tekenen is voor mij zoiets vanzelfsprekends, dat ik me eigen
lijk verbaas over iedereen die niet tekent. Ik kan rustig zeggen, dat die drang
in mij om te tekenen aangeboren is. Als jongen van vier, vijf jaar voelde ik al
dat het in mij zat'. Paul Citroen (78) heeft zijri talenten niet onder de kolen
maat gezet. Tot nu toe produceerde hij ruim 7000 werkstukken en als het met
zijn gezondheid gaat zoals nu, zullen er stellig nog de nodige bij komen.
'Ik wil nog .verder komen, nieuwe ervarin-
;en opdoen. Ik leer er steeds nog dingen
>ij. Dat vind ik ook- noodzakelijk. Als dat
niet het geval was, zou alles wat ik deed
enkel herhaling zijn. Waar zou het dan
goed voor zijn dat ik zo oud word', vertelt
Paul Citroen mij in zijn Wassenaarse wo
ning, waar hij is omringd door eigenge
maakte werkstukken en kunstzinnige pres
taties van mensen waar hij in zijn lange
leven mee te maken heeft gehad. En dat
zijn er velen, onder wie kunstenaars met
klinkende namen.
Een aantal tekeningen en schilderijen dat
hem bijzonder dierbaar is, omdat er per
soonlijke herinneringen aan zijn verbon
den, hangt in zijn atelier thuis aan de
Oostdorpweg. 'Dat is mijn ene atelier.
Daar teken ik. Schilderen doe ik in het
steller dat ik heb in kasteel Duinrell, hier
v'lak in de buurt. Daar heb ik een ruimte
gehuurd', aldus Paul Citroen.
De tekeningen en schilderijen die Paul
Citroen heeft gemaakt zijn wijdverspreid.
'Een heel groot gedeelte ervan is echter
nog in mijn bezit. Ik heb zeker een paar
duizend tekeningen, die ik in mappen
bewaar. Ik teken maar. Dat kan ik niet
laten. Of ik mijn producten verkoop is
Punt twee. Belangrijk is alleen of ik kan
voldoen aan die drang in mij om een
bepaald iemand uit te beelden. Vaak krijg
ik opdracht iemand te tekenen, maar even
vaak vraag ik zelf of iemand die mij boeit
wil poseren In bijna alle gevallen staan
de aangezochten dat toe. Vele beroemdhe
den heb ik getekend in binnen- en bui
tenland, om een paar voorbeelden te noe
men Yehudl Menuhiin, Henri Moore, Ben
jamin Britten, Steijn Streuvels en in Ne
derland Albert van Dalsum, Eduard van
Beinum, Charlotte Khöler, Adrlaan Roland
Holst, ja eigenlijk alle bekende schrijvers
en dichters en heel veel collega's'.
Koningin
Koningin Juliana en prins Bernhard po
seerden eveneens voor hem. Zij waren
geen gemakkelijke kandidaten, omdat stil
zitten ln hun woordenboek nauwelijks
voorkomt. Dat neemt ndet weg dat Paul
Citroen er goede herinneringen aan be
waart, vooral aan zijn ontmoetingen met
koningin Juliana. De laatste keer dat lk
haar tekende was een paar jaar geleden.
Als ik in actie ben trek lk allerlei gezich
ten. De koningin moest daar om lachen.
Zij verontschuldigde zich ervoor. Ik heb
haar toen gezegd dat het helemaal niets
gaf omdat ik vind dat lachen in het leven
belangrijk is'.
Over de vraag wat er uiteindelijk met zijn
werkstukken moet gaan gebeuren maakt
Paul Citroen zich niet druk. 'Ik weet het
niet. Als ik ze zou nalaten aan een mu
seum zouden ze zich' er een ongeluk
schrikken. Wat moet ie met zoveel teke
ningen van één persoon doen? Ze liggen
veilig in die mappen. Af en toe kijk ik er
eens naar. Dat vind ik heel amusant
vooral als het werkstukken van lang gele
den betreft. Ik verander er ook nog wel
eens iets aan. Als een werkstuk niet hele
maal naar mijn zin Is, blijf ik eraan
werken net zo lang totdat ik vind dat het
in orde is. Vernietigen doe ik vrijwel nooit
iets. Dat is een goedkope manier om moei
lijkheden uit de wereld te helpen. Nee, je
moet net zo lang met jezelf vechten totdat
je tevreden bent met het resultaat'.
Al noemt hij het vanzelfsprekend dat hij
tekent, toch is er een tijd geweest in het
leven van Paul Citroen dat hij penseel en
tekenstift in de kast liet liggen. 'Dat was
ln de eerste wereldoorlog. Ik kwam toen in
contact met moderne kunstuitingen. Dat
was ln Berlijn, de stad waar ik ben gebo
ren en opgegroeid. Mijn vader had daar
een bloeiende bontzaak. Thuis werd ons
bijgebracht bewondering te hebben voor
mensen die iets presterèn. Toen lk als
jongen van veettlen niet langer op school
wilde blijven, maar een toekomst wilde
opbouwen als tekenaar wist ik eigenlijk
niets van abstracte kunst en andere mo
derne kunstuitingen. Het was een schok
voor mij daarmee te worden geconfron
teerd en te merken dat ik daaraan niet
kon meedoen. De eisen die aan die manier
van tekenen en schilderen worden gesteld
gingen me boven mijn pet. Pas na enige
jaren was ik er overheen. Toen begreep ik
dat ik niet modern kon zijn omdat dat
niet bij mij past'. Paul Citroen heeft zich
er nooit meer aan gewaagd.
In die moeilijke periode, waarin hij het
schilderen niet meer zag zitten ging Paul
Citroen in een boekhandel werken in de
Potsdamerstraat in Berlijn. 'Daar heb ik
leren aanpakken. Ik maakte er dagen van
tien uur. Ik was er manusje van alles,
moest vloeren aanvegen, bestellingen aan
nemen en afleveren'.
Toen Paul Citroen, destijds nog Roelof
zijn eerste doopnaam, die hij later om
praktische redenen niet meer hanteerde
weer perspectief begon te zien ln het
tekenen ging hij een opleiding in Weimar
volgen. In 1927 verhuisde hij voorgoed
naar Nederland, waar hij samen met Char
les Roelofs ln Amsterdam een kunstschool
oprichtte. 'Ons beginkapitaal was 300,-
Nu klinkt dat ongeloofwaardig. Het aantal
leerlingen wisselde nogal. Het waren fijne
maar ook zorgelijke Jaren. Het was midden
in de crisistijd. Achteraf heb ik me wel
eens afgevraagd waar ik in die tijd van
heb geleefd'. Paul Citroen tekende er in
die jaren ook ijverig op los, al had bijna
niemand geld om zijn werk te kopen.
'Mensen tekenen en schilderen vond en
vind lk zalig. Dat is nooit veranderd. Dat
interesse voor de mens is gebleven. Naar
mate ik ouder werd ben ik productiever
geworden. Als Je jong bent zijn er zoveel
andere dingen die je aandacht vragen Je
Paul Citroen: 'Ik kan niet modern zijn'.
wordt dan snel afgeleid. Mijn meeste
werkstukken heb ik gemaakt toen ik de
vijftig was gepasseerd. Je leeft je Jeugd,
bereikt de volwassenheid, zo er al sprake is
van een volwassen worden en haalt je
oude dag. Ook oud worden hoort bij het
leven. Alles is tijdelijk. Dat is een natuur
lijke gang van zaken. Als je oud bent zie
je terug op de jafen die achter je liggen.
Ik mag niet ontevreden zijn. Als lk Jong
was zou lk graag precies hetzelfde leven
leiden als ik nu heb gehad. Ik geloof niet
dat ik het er dan beter van af zou bren
gen. Ik zou dezelfde domheden doen die ik
vroeger heb begaan. Het leven is een
droom- Nu ik een oude man ben kom ik
steeds meer tot die conclusie. Veel dingen
die ik in het verleden heb meegemaakt
lijken zo onwerkelijk. Ik kan me soms
moeilijk voorstellen dat lk in Berlijn het
Duitse keizerrijk nog in zijn volle glorie
heb meegemaakt. Prachtig vond ik die
parades met keizer Wilhelm erbij. Als je
voor 1900 bent geboren, ben Je iemand uit
een andere tijd. Alle oude mensen zijn
kapitalisten aan levenservaring. Ik kan me
goed voorstellen dat het voor jonge men
sen onmogelijk is oude mensen echt te
begrijpen'.
Geen weemoed
Paul Citroen is er de man niet naar om
met weemoed terug te denken aan hetgeen
geschiedenis is geworden.' Dat de dingen
veranderen is onherroepelijk en vele din
gen veranderen ook wel ten goede. Ik ben
niet iemand die doet aan nostalgie'.
Hoewel tekenen centraal staat bij Paul
Citroen vertrouwt hij mij toe dat hij ook
belangstelling heeft voor schrijven. 'Ik heb
altijd een notitieboekje bij me. 's Nachts
ligt dat boekje naast mijn bed. Ik schrijf
er allerlei gedachten in op die mij te
binnen schieten. Ik heb wel eens iets
gepubliceerd en ben nu ook weer druk
bezig met dat schrijven. Volgend Jaar zul
len mijn notities waarschijnlijk in boek
vorm uitkomen. Als het niet te dom is zijn
de ervaringen van de ene mens altijd
interessant voor een groep anderen. Och,
ik'ben niet de enige die er zo'n boekje op
na houdt. Ik ben een geboren tekenaar en
geen schrijver en toch schrijf ik'.
door Willem-Jan Martin
De nieuwe elpee van Neil Young
is in feite al tamelijk oud.
Kenners hebben becijferd, dat
de opnamen van 'Tonight's The
Night' (Reprise REP 54 040),
want
zo heet het onderhavig werkstuk,
op zijn minst in '73 moeten
hebben plaatsgevonden, en dat
zal best kloppen: in de
muziekpers circuleerden ln die
tijd bij herhaling berichten, die
melding maakten van het op
stapel staan van een nieuw
kwantum Young-muziek onder
bovengenoemd motto. Verbazing
alom derhalve, toen de opvolger
van de dubieuze schijf 'Time
Fades Away' niet 'Tonight's The
Night' maar de elpee 'On The
Beach* bleek te zijn.
Young motiveerde deze
verrassende manoeuvre
naderhand met de woorden, dat
Tonight in een bepaald sombere
periode was gemaakt, waarin hij
het weer eens aardig te kwaad
had gehad met zichzelf, en dat
hij dat eigenlijk maar liever
wilde vergeten. In dit licht
wordt achteraf het betrekkelijk
zelfverzekerde karakter van 'On
The Beach' aardig verhelderd,
kan deze plaat wellicht worden
gezien als muzikale uitdrukking
van een persoonlijke beslissing
de rug te rechten en met
opgeheven hoofd de weg door
het leven te vervolgen.
Anderzijds echter kan het alsnog
uitbrengen van 'Tonight's The
Night' alleen maar betekenen,
dat. zo 'On The Beach' al enig
optimisme uitdrukte en
eenenander niet berust op pure
speculatie van ondergetekende,
voor Youngs huidige gesteldheid
bepaald moet worden gevreesd.
Wellicht zijn inderdaad de
problemen, die het ontstaan van
Tonight etc. beheersten. Young
weer te machtig geworden.
Eenenander betreft de dood van
Danny Whitten, "ooit gitarist bij
Youngs begeleidingsgroep Crazy
Horse, en de 'roadie' Bruce
Berry, die Neil volgens de
berichten aangegrepen moet
hebben tot op een punt, waarop
hij zichzelf voor deze dubbele
droeve gebeurtenis
verantwoordelijk achtte.
Neil Young
Onvoorstelbaar is dat laatste
allerminst. Gegeven Youngs
privé-'kruistocht' tegen het
gebruik van heroïne (The Needie
And The Damage Done van de
elpee Harvest verwoordt e.e.a.
zeer pregnant), kan het op een
dergelijk onvaste geest alleen
maar een funeste uitwerking
hebben, als je ondanks je
konsekwente strijden
uitgerekend twee vrienden aan
dat goedje kapot ziet gaan.
Hoe dan ook. feit is dat de
labiliteit torenhoog uit de
groeven van Tonight opstijgt.
Bij de dood van Youngs
vrienden voegen zich problemen
rond een stukgelopen liefde en
de 'traditionele', maar nu wel
zeer hoog oplaaiende
fundamentele onzekerheid met
betrekking tot de eigen positie
in Het Geheel. De muziek
versterkt eenenander nog. De
begeleiding is met opzet vol
missers gelaten en kenmerkt
zich zo onder meer door allerlei
ontsporende piano- en
gitaarpartijen. Young is vooral
druk doende met zijn emoties,
waardoor minder op de kwaliteit
van de zang wordt gelet, die dan
ook meermalen hopeloos in de
fout gaat hetzii slechts
schreeuwend javerelnd blijft,
waar de wankelende band
aanzet voor een refrein.
Het is al gezegd, Youngs platen
herbergen met een enkele
uitzondering nauwelijks enige
vrolijkheid. Daar is ook niets op
tegen. Maar anders dan het
gemiddelde werk. is Tonight
toch in zo sterke mate vooral
een demonstratie van
persoonlijk ongemak, dat het de
vraag wordt of in deze de
popmuziek nu wel het geëigende
medium was om met die
moeilijkheden om te springen.
Eerlijk gezegd ontgaat me de zin
van de onderneming
buitenstaanders voor twintig
piek deelgenoot te maken van
iets waar ze in deze vorm geen
kant mee op kunnen.
Enigszins droef gestemd
derhalve over naar de rest van
he't materiaal van deze week. dat
het noodgedwongen met een
bescheiden vermelding zal
moeten doen. Daar gaat ie: In
Praise Of Learning is de jongste
van Henry Cow, Robert Wyatt
bedacht Ruth Is Stranger Than
Richard. Jean-Luc Ponty Upon
The Wings Of Music, een
herboren Fairport Convention
verrast met Rising For The
Moon, terwijl de 17-Jarlge Tanya
Tucker tenslotte weer eens flink
uithaalde in de richting van het
landelijke. Doe uw voordeel.
