EMOCRATISERING MAAKT
EEN KANS IN BRAZILIË
Hoesak contra Moskou
in defensief gedrongen
icieren en politie zitten president Geisel in de weg
Waarom Doebtseks brief zo hard aankwam
'KWARTET ZATERDAG 10 MEI 1975
BUITENLAND
Jaap van Wansbeek
ichte harde dictatuur zoals alle Spaanstalige landen van Latijns-Amerika
en of kenden, hadden ze in Brazilië eigenlijk nooit gehad. Men schreef
ndermeer toe aan de zachtmoedige aard van de Portugezen, die immers
nmetelijke land (driemaal West-Europa) hebben gekoloniseerd. Ook de
gemutste aard van de Braziliaan, die zo handig schijnt te kunnen impro-
;n, werd in het verleden wel aangehaald door optimisten die beweerden
Brazilië een harde, systematische vorm van onderdrukking onmoge-
ras.
economie van het land op
van de jaren vijftig /goed
lit raakte door versnelde
alisatie maar ook door pres-
jecten als de nieuwe hoofd-
idden in het oerwoud
ie ontwrichting. De lonen
industrie-proletariaat. dat
omvang toenam, stegen. De
i stegen nog sneller. De
van de ondernemers gin-
g weer sneller omhoog en
1st van alles'nam de inflatie
duidelijker ging, aan het be-
1 de jaren zestig, de keus
itwee uitersten: ofwel een
hationalistische koers (zoals
enkele jaren later in Chili
Igeven). Ofwel een straf, ui-
fechts regime dat het volk
Je knoet zou houden. Met
-pulp van de CIA en andere
Janse instanties werd op 1
"164 via een,. militaire staats-
flfekozen voor het laatste.
generaals begin vorig jaar
elhjarig bestaan vierden van
lodel van tropenfascisme,
de wereldberoemde eco-
pelso Furtado, één van de
Braziliaanse vluchtelin-
j balans op. Ruim de, helft
j Brazilianen is nog steeds
let. De levensomstandighe-
j het platteland, waar een
ion van vijftig gulden reeds
4fk' heet, wareni erbarmelij-
-I ooit. De arbeiders hadden
jaren militaire dictatuur,
'duizenden door politie en
inlichtingendiensten let-
loodgemarteld waren, meer
helft van hun koopkracht
afstaan. Ten voordele van
feine v bovenlaag, misschien
I jn drie procent van de be-
die een consumptiepatroon
it vergelijkbaar is met dat
rijke, Westerse landen. De
inse automobiel-industrie
roor die bovenlaag elk jaar
fonkelende modellen uit.
|meer oude steden wórden
vlakte gegooid voor auto-
Tegeüjk neemt de kin-
en de ondervoeding van
luperde massa's toe.
ilkast
m
tail Rio de Janeiro, voor de
buitenlanders het eerste
igspunt met Brazilië, is een
ist van het ontwikkelings-
;t de generaals hebben ge-
'oor hun land. In het cen-
dt men filialen van de
idehuizen en juweliersza-
Parijs en New York. Maar
twee kilometer verderop
favela's, de almaar in om-
toenemende krottenwijken,
n-derde van de stedelingen
één flinke regenbui sleurt
Jeugdige straatverkopers in Sao Paolo: boefjes tussen 11 en
17 jaar worden door de politie zonder voedsel het oerwoud
ingestuurd.
honderden krotten omlaag van de
steile heuvels waarop ze waren
neergehurkt. Met hun stulpjes wor
den de bewoners weggespoeld
één plensbui veroorzaakt soms
tientallen, honderden slachtoffers.
Voor het vraagstuk van de bede
laars heeft de plaatselijke politie
simpele 'oplossingen', zoals het
VHswerkstnan in Noordoost-Brazilië: vjjftig gulden per
(and bfó winkelprijzen op Nederlands niveau.
bij de militaire coup. Als dank voor
bewezen diensten werd generaal
Geisel in maart 1974 door collega-
generaals aangewezen als president
voor de komende vijf jaar.
Een puntgave fascist is Geisel
geenszins, hoewel 'zijn' politieman
nen en militairen 'fascistische on
derdrukkingsmethoden hanteren.
Als de stug-blikkende Ernesto Gei
sel in een hokje moet worden ge
plaatst, dan hoort- hij thuis bij de
nationalisten. Vandaar dat hij in
dertijd als 'Jonge Turk' meehielp
de 'volksvriend' Vargas aan de
.macht te brengen toen deze de
eisen des tijds industrialisering,
loonsverhoging, verheffing van de
arb'eiders begreep. Om vijftien
jaar later te complotteren tegen
diezelfde Vargas, toen de 'volks
vriend' zijn taak min of meer had
volbracht. Vandaar dat Geisel in de
jaren vijftig meewerkte met demo
cratisch gekozen presidenten als
Kubitschek, maar in de jaren zestig
dè dictatuur verkoos boven de in
derdaad zeer wankel geworden de
mocratie. Toen de dictatuur ont
aardde, heeft Geisel pogingen onder
nomen om de terreur van de 'klei
ne' politiemannen en militairen
aan banden te leggen. En als direc
teur (vanaf 1969) van Pepobras,
het staatsoliebedrijf dat door de
'volksvriend' Vargas uit de grond
was gestampt, verzette Geisel zich
uit alle macht tegen toename van
de invloed van de grote Ameri
kaanse olie-maatschappijen in Bra
zilië.
Stoom afblazen
Geisel moet hebben erkend dat de
militaire dictatuur niet goed werk
te. Toen hij op 15 maart 1974
begon als staatshoofd, maakte Bra
zilië zijn zwaarste crisis door sinds
het begin van het generaalsbewind:
de oliecrisis had Brazilië goed ge
raakt. de militairen waren politiek
volkomen in een isolement geko
men, de Inflatie nam weer over
hand toe. Als nationalist begreep
Geisel dat de militaire orde niet
zondermeer heilzaam was voor het
welzijn van zijn land. Stapje-voor
stapje. heel behoedzaam, sloeg Gei
sel de weg in van dezogeheten
decompressie: stoom afblazen dus.
Zo liet Geisel in juni 1974 weten
dat de regering nu eindelijk iets
zou gaan doen aan naleving van
het wettelijk minimum-inkomen.
Heel typerend werd de militaire
inlichtingendienst (die zich door
haar deelname aan martelingen
mateloos impopulair had gemaakt)
belast met toezicht op de naleving
hiervan!.
Verkiezingen
rfiassaal, aan elkaar gebonden in de
baai van Guanabara werpen van de
ongelukkigen. Voor het 'euvel' van
de verontrusten die protesteren
luidt het recept: gevangenis, folte
ren, desnoods doden. Nog onlangs
gaf de politie ip de stad Sao Paulo
een lesje in het liquideren van het
sociale vraagstuk: honderd jeugdige
boefjes (bedelaars, zakkenrollers)
werden simpelweg zonder voedsel
of kleding in het oerwoud gedropt.
Ongeveer veertig hunner overleef
den de beproeving.
Het aantal doden dat het Brazili
aanse schrikbewind op zijn geweten
heeft, zal nooit op het duizendtal
nauwkeurig bepaald kunnen wor
den: het toegebrachte menselijke
leed is onpeilbaar. De enige vraag
die realistische Brazilianen zich
nog kunnen stellen, luidt:' 'Kan het
misschieri iets minder erg?'
Milde dictatuur
Ruim een jaar is een beroepssol
daat aan het werk om te bewijzen
dat het minder erg kan. Hij heet
Ernesto Geisel. is de zoon van be
rooide Duitse immigranten, koos al.
vroeg voor het leger zowat het'
enige middel voor jongens uit de
lagere middenklasse om hogerop te
komen. Als luitenant was Geisel in
1930 betrokken bij de revolte van
jonge' officieren met moderne idee
ën die de sterke man Vargas aan
het bewind bracht. Vargas, die met
tussenpozen, één kwart-eeuw aan
de macht bleef, gebruikte zijn 'mil
de dictatuur' om de grondslag te
leggen voor het moderne Brazilië.
Onder zijn hand kreeg de industri
alisering van Brazilië haar basis,
onder meer in de vorm van een
staatsolie-onderneming en de hoog
ovens van Volta-Redonda. Jonge
mannen als Geisel waren trouw
aan Vargas, omdat deze de heer
schappij van de grootgrondbezit
ters. die het land achterlijk hiel
den. effectief brak. Maar een op
stand van extreem-links, in 1932 in
Sao Paulo. werd met assistentie van
onder anderen Geisel neergeslagen.
In 1944 werd Geisel naar Fort Le-
venworth in de VS gestuurd voor
verdere opleiding (Vargas had, na
enig talmen, de kant van de geal
lieerden gekozen). Als chef van een
militair commando complotteerde
Geisel in 1945 tegen Vargas, omdat
de tijd rijp leek voor een meer
moderne vorm van regering. In la
tere jaren was hij onder mèer chef
van de militaire inlichtingendien
sten. In 1964, tóen de wettige presi
dent Goulart een onevenwichti
ge, moeilijke, maar oprechte man
teveel begrip ging tonen voor de
arbeiders en boeren, koos Geisel
voor de 'orde': hij was behulpzaam
De grootste operatie in het kader
van het stoomafblazen kwam bij de
verkiezingen voor de senaat. Twee
partijen, allebei opgericht door de
militairen, mochten meedoen, de
zogenaamde oppositiepartij MRB
(de partij van het 'ja') en de rege-
rings-getrouwe ARENA (de partij
van het 'ja, meneer"). De oppositie
kreeg tweemaal zoveel stemmen als
de regeringsgetrouwen. Voor de fei
telijke machtsverhoudingen bete
kende dit geen enkele verandering,
want de militairen houden de bur
gers er nog goed onder. Maar als
teken was het veelzeggend. Het 'li
berale' van Geisel schuilt voor ve
len in het feit, dat het staatshoofd
de uitslag accepteerde. En dus niet
het congres liet. ontbinden of soort
gelijke dwangmaatregelen nam. Al
dient meteen aangetekend dat in
vele steden tientallen activisten
van de oppositiepartij in het cachot
werden geworpen. Terwijl boven
dien begin dit jaar een nieuwe
campagne van terreur werd ingezet
door de militairen, gericht tegen de
communistische partij (die in dit
land van 106 miljoen inwoners
hooguit 6.000 leden telt).
Buitenlands
De uitkomst van de voorzichtige
liberalisering wordt goeddeels be
paald door één man. Geisel. Maar
die macht heeft paradoxale kanten.
Aan de ene kant kan Geisel ervoor
zorgen dat de repressie niet toe
neemt (de president kan. krachtens
een toevoeging op de grondwet van
december 1968, het parlement naar
huis -sturen, alle gouverneurs van
deelstaten ontslaan en iédere bur
ger voor onbepaalde tijd laten op
sluiten, om van erger te zwijgen).
Geisel kan dus aan de top vererge
ring van de toestand tegenhouden.
Maar het is hem, hoewel hij door
de leider van de oppositiepartij on
langs werd aangeduid als 'een man
die op democratische wijze eerlijk
is in zijn gedachten, woorden en
daden', toch onmogelijk om een
actief proces van democratisering
aan de basis op gang te brengen.
Dat kan Geisel niet omdat de dui
zenden politiechefs en legerofficie
ren tussen hem en het volk teveel
eigen macht hebben. Zodat het
Braziliaanse staatshoofd, om op
korte termijn zijn naam als 'libe
raal' te kunnen waarmaken, in zijn
buitenlandse politiek een progres
sieve koers zal moeten varen.
Waarmee hij in hetzelfde schuitje
komt als Echeverria, de naar buiten
toe zo verlichte president van
Mexico, die in het eigen land niets
weet te doen om de politieterreur
te stoppen. De contacten die Geisel
thans legt met zwart Afrika en de
banden die met China worden aan
gehaald, zijn een schier-revolutio-
naire doorbraak ten opzichte van
de starre, Amerika-getrouwe lijn
die tot voor kort werd gevolgd door
de generaals van Brazilië.
Het dramatische bezoek van Doebtsek aan Moskou vóór zyn land door Warschaupakt-legers werd
bezet, was blijkbaar niet het laatste.
door J. den Boef
Het zou onjuist zijn te veronderstellen dat de in Tsjechoslowakije
aan de dag 'getreden onrust een direct gevolg is van de brief, die
de in 1968 afgezette, partijleider Aleksandr Doebtsek heeft geschre
ven aan de Nationale vergadering in Praag. Deze brief, waarin
een felle aanvalwerd gedaan op het beleid van zijn opvolger,
Gustav Hoesak, werd nl. al een half jaar geleden geschreven. Een
(felle) reactie op Doebtseks schrijven kwam enkele weken geleden
pas, toen de inhoud ervan in Westeuropese. landen bekend werd.
Bijna een half jaar lang hadden
Hoesak en de andere tegenstanders
van Doebtseks 'socialisme met een
menselijk^ gezicht' het beter geoor
deeld niet in het openbaar te rea
geren op de brief van de man. die
nu .een baantje heeft als opzichter
in de bosbouw. Achteraf is Doeb
tsek nu toch de grote herrieschop
per. hoewel het opvalt dat nog geen
maatregelen tegen hem zijn geno
men. Wel heeft Hoesak tijdens een
zitting van het centrale comité van
het Nationale front gezegd dat het
zijn afgezette voorganger 'vrijstaat
om naar het Westen te eijiigreren:
hij kan morgen zijn koffers pakken
en naar elke burgerlijke staat gaan
die hij verkiest'. Hoesak voegde er
echter aan toe dat 'als hij blijft
en dat geldt ook voor alle anderen
hij zich aan de Tsjechoslowaakse
wetten moet houden'.
Misbruik
De brief van Doebtsek loog er niet
om. Het bewind van Hoesak wordt
er in aangevallen als 'een totalitair
systeem, het systeem van de per
soonlijke macht, waarin een ge
schikt klimaat is ontstaan voor het
misbruiken van de positie van en
kelingen of van groepen en voor
het onderdrukken van alle princi
pes van democratie binnen de par
tij: het principe van de meerder
heidsbeslissing is overboord gezet.
Doebtsek houdt de nationale verga
dering voor dat zij 'een gevangene
is van de organen van het ministe
rie van binnenlandse zaken en dat
zij er volledig afhankelijk van is.
Het is tragisch dat zoiets in een
socialistisch land gebeurt', aldus
Doebtsek die meent hierover te
mogen en te kunnen oordelen. 'Ik
schrijf dit alles niet alleen voor
mijn verdediging, maar ook als een
aanklacht namens allen, die in dit
net van spinnewebben terecht zijn
gekomen en op de genade van de
geheime poitie blijven aangewezen,
Om te bewijzen dat ik geen 'geval'
ben voor de geheime politie, schrijf
ik deze brief. Dit is geen politieke
agitatie, zoals zij die mij schadu
wen hebben verondersteld en daar
om zoveel spinnewebben om mij
heen hebben geweven'.
Swoboda
In dit verband onthult Doebtsek
dat president Loedwik Swoboda ge
wend was op alle vensterbanken
transistorradiootjes te laten neer
zetten als hij geprekken wilde voe
ren. die niet voor de oren van de
geheime politie toaren bestemd. De
groep die in het ministerie van
binnenlandse zaken belast is met
het bespionneren van Doebtsek,
heeft de deknaam Briz'a (berk).
'Deze naam,1 zo schrijft Doebtsek
'was blijkbaar niet zo doorzichtig
als de aanduiding Doeb (eik). De
berk is geen sterke boom, maar
heeft een grote weerstand en is
zelfs pnder moeilijke omstandighe
den levensvatbaar. De macht van
binnenlandse zaken is echter onbe
perkt. Dit is misbruik van de
macht, schending van de socialisti
sche principes, die van de partij en
van de rechten van de mens'.
Doebtsek heeft in zijn brief niet
geaarzeld, het- optreden van zijn
tegenstanders (dat leidde tot de
interventie van de troepen van een
aantal Warschaupactlanden) te be
stempelen als 'een belediging en
een schande, als een morele en
ideële vernedering, van de gehele
communistische partij in Tsjechoslo-
waklje en ons volk'. Onnodig is
volgens Doebtsek een zware slag
toegebracht aan de betrekkingen
tussen Tsjechoslowakije en de Sow-
jet-Unie. 'Deze relaties waren in de
traditie en in de diepe dankbaar
heid voor onze bevrijding gewor
teld', zo .schrift hij. 'De meest ab
surde door de huidige partijleiding
herhaalde beschuldiging is, dat in
1968 geprobeerd werd, ons land uit
de gemeenschap van socialistische
landen los te maken'.
Met een uitval naar de partijleiding
van de DDR "herinnert Doebtsek
eraan, dat de Oostduitsers in 1968
druk op de partijleiding in Praag
hebben uitgeoefend om Tsjechoslo
wakije de wet voor te schrijvefi wat
betreft haar houding ten opzichte
van de Bondsrepubliek. Met name
werd geformuleerd de tegemoetko
mende politiek tegenover de 'Ost-
politik' van de Westduitse minister
van buitenlandse zaken Willy
Brandt, de latere sociaal-democra
tische kanselier. Doebtsek en de
andere leiders van de 'Praagse len
te' hadden gewezen op de noodzaak
om Westduitse. prógressieve en an
ti-fascistische. (ook nlet-communis-
tische) krachten te ondersteunen,
met name de SPD van Willy
Brandt, die werkte voor een nieuwe
binnen- en buitenlandse politiek.
•Dit streven paste volgens Doebtsek
niet in de plannen van de DDR.
Onder Hoesak werd het in praktijk
gebracht.
Ddebtsek heeft kritiek op de
jiouding, die Polen in 1968 tegeno
ver Tsjechoslowakije aannam.
Ook oefent Doebtsek kri
tiek op de -verdachtmaking, dat hij
zijn land afhankelijk had willen
maken van het kapitalisme van de
westelijke landen, in het bijzonder
West-Duitsland. Niet ten onrechte
herinnert hij eraan, dat de landen
van Oost-Eüropa sinds 1968 precies
hetzelfde hebben gedaan, wat de
vernieuwers "onder leiding van
Doebtsek in'1968 wilden gaan doen.
Men verklaart'de felheid waarmee
Hoesak verlaat reageerde op de kri
tiek van Doebtsek door te wijzen
op de lichtgeraaktheid van de par
tijleider, Vooral als hij geconfron
teerd tfordt met aanhangers van
zijn^afgezette voorganger. Nu open
lijk is toegegeven dat er grote
moeilijkheden zijn, die Hoesak
blijkbaar ntiet' meer de baas kan en
die hem aan felle kritiek hebben
blootgesteld, probeert hij Doebtsek
opnieuw in. de. rol van zondebok te
manoeuvreren. Het liefst zou Hoe
sak willen dat Doebtsek vrijwillig
naar het Westen zou gaan. Als hij
in het land blijft, loopt hiij gevaar
te worden gearresteerd. De politie
heeft al opdracht gekregen om 'alle
reactionaire enkelingen en groepen'
tijdig uit té' schakelen.
Dit feit bracht de Zweedse premier
Olaf Palme, bekend geworden door
zijn veroordeling van de Ameri
kaanse Vietnampolitiek, tot de
openlijke uitspraak: 'Zo spreken al
leen voortbrengselen van de dicta
tuur met elkaar. De volkeren van
Tsjechoslowakije zijn blootgesteld
aan een dictatuur, die algemeen
wordt gehgaten veracht'. Naar
aanleiding van deze ontboezeming
van Palme verklaarde Hoesak onge
kend venijnig dat 'Doebtsek mor
gen al naar Zweden kan gaan als
expert van het democratische soci
alisme'. Hoesak verklaarde 'niet te
weten wat het Zweedse volk, waar
voor ik'grote achting heb, zal zeg
gen als hij het koninkrijk Zweden
binnen enkele maanden ruïneert'.
Niettemin is het opgevallen, dat
Doebtsek nog altijd niet is gearres
teerd, ondanks de druk van de
'hardelijners'.
Passief verzet
Deze scherpslijpers zijn niet alleen
aartsvijanden van Doebtsek, maar
ook van Hoesak. Zij staan onder
leiding van de invloedrijke Wisal
Bilak, die Hoesak ook nu nog vee UZ
te gematigd vindt. Het is echter de- -
vraag of de Sowj et-Unie er in de
huidige omstandigheden iets voor
voelt om Bilak los te laten op een
bevolking die al geruime tijd op
vrij grote schaal passief verzet
pleegt. In pamfletten die voorna
melijk in de fabrieken circuleren,
is sprake van spontane protestac—
ties en van openlijke kritiek op del'
onderdanige rol van de vakbonden
en op de door de partij aangewezen
leidende figuren in de fabrieken. Er
zouden zelfs plannen voor een al
gemene staking bestaan.
Volgens naar het Westen uitgelekte
opimie-onderzoeken kan Hoesak
slechts op de steun van ten hoogste
15 procent van de bevolking reke
nen. De politiek onmondig gemaak
te meerderheid isnationalistisch en
anti-Russisch ingesteld. Niet min
der dan twintig procent zóu bereid
zijn, actieve oppositie te plegen.
Hoesak moet voor dit probleem een
oplossing vinden, wil hij niet als
partijleider worden afgezet. Hij.
weet dat hij moeilijk vervangeir-
kan worden, omdat Bilak onaan~'
vaardbaar is, althans in de huidige
situatie. Al te lang kan Hoesak
echter niet meer wachten. Moskou
moet dan eventueel naar een ande
re oplossing zoeken, omdat er voor
haar meer op het spel staat dan de
situatie in Praag alleen.
Opvallend
Gustav Hoesak
Voor het Kremlin is er ook de
Europse veiligheidsconferentie, die
het dit jaar van de grond willen zien
komen. Niet minder belangrijk is
de door Rusland begeerde commu
nistische wereldconferentie, die nog
altijd stuit op het verzet van de
communistische partijen van Roe--
menië, Joegoslavië en vooral ook
Itajië, zolang de onderdrukking van
de Tsjechoslowaakse bevolking
voortduurt. Het is in dit verband
opvallend dat naar algemeen
wordt aangenomen Doebtsek vo
rig jaar augustus op verzoek van de
Russische leiders in Moskou is ge
weest om de situatie in zijn land te
bespreken. Dat was kort voordat hij
zijn pas vorige maand in het Wes-
ten gepubliceerde brief met kritiek
op Hoesaks beleid schreef.
Aanvankelijk maakte men zich er
in de kleine kring aan de top van
af door te beweren, dat Doebtsek
alleen maar probeerde, de 'betere
communist' uit te hangen. Het is-
bekend dat hij nooit heeft begre-:
pen waarom zijn plannen met mili
tair geweld hebben beantwoord.
Hij ziet alles nog als een tragische
vergissing omdat er geen sprake
was van een door zijn tegenstan
ders beweerde contrarevolutie. In
dit verband is het intrigerend dat
Doebtsek de Russische ontspan-
ningspolitiek prijst en geen enkel
verwijt maakt aan het adres van de
bezetters, die in '68 werden misleid
door de mensen die nu in Praag
aan het bewind zijn'. Bijkbaar spe
culeert Doebtsek ook op verander
de inzichten in de Sowj et-Unie.
waar men zich in een periode van
bijna zeven jaar misschien heeft
bedacht.
Ruslands visie
Het is niet eens zon gewaagde
veronderstelling dat de Russen mo
gelijk met de gedachte hebben ge
speeld. Doebtsek een kans te geven
om de speciale problemen van
Tsjechoslowakije op te lossen. De
verlate hetze tegen Doebtsek kan
bedoeld zijn om een streep door de
Russische rekening te halen. Niet
alleen Hoesak, maar ook diens ri
vaal Bilak, hebben er belang bij.
Dit neemt echter niet weg dat een
verdere verslechtering Hoesak in
grote moeilijkheden kan brengen
en Moskou kan dwingende voor
standers van een harde koers voor
lopig het zwijgen op leggen.
Doet het dat niet. dan kan het de
Europse veiligheidsconferentie en
de communistische wereldconferen
tie wel vergeten.
