OOK BOMEN ZIJN MONUMENTEN
Boomfeestdag
Herman Dijkhuizen: Ze zijn totaal vergeten
'Blijf hoe ook stormen razen
elk nieuw geslacht verbazen!'
AMSTERDAM De oude, monu
mentale bomen, die in ons land
nog in ere worden gehouden, dan
ken hun voortbestaan aan een
symbolische waarde. De oudste
de zogenaamde 'kroezebomen'
hadden een functie als grenste
ken; andere waren bij kerk, op
marktplein of brink nauw met het
dagelijks leven verbonden. Eron
der werd volgens overlevering
recht gesproken, oogstfeesten en
bruiloften gevierd. Dankzij deze
symbool-functie ondergingen ze
niet het lot van omhakken, om te
dienen voor brand- of timmer
hout.
De Iona Tuinengids (verkrijgbaar
bij de ANWB) geeft een interes
sante opsomming van het Neder
landse bezit aan eeuwenoude ei
ken, linden en beuken. Het zou te
ver voeren deze tientallen be
zienswaardige bomen hier te noe
men. We beperken ons tot de
beschrijving van enkele markante
exemplaren.
Oudste eik
De oudste eik van Nederland ls de
kroezeboom in Fleringen (Over
ijssel, gemeente Tubbergen), die
ongeveer in het jaar 1000 moet
zijn geplant. 'Kroeze' betekent
waarschijnlijk kruis en het kruis
werd als een grensteken in de
stam gegrift. Ook als het kruis
niet was ingekrast, zoals bij de
boom in Fleringen, werd een
grensboom wel kroezeboom ge
noemd. De eik kreeg bekendheid
van 1632 tot 1732, toen rooms-
katholieken godsdienstoefeningen
onder de boom hielden. De staten
van Overijssel verboden met in
gang van 1632 de godsdienstvrij
heid aan de rooms-katholieken,
die hierna bijeenkwamen in het
eenzame gebied rond de kroeze
boom.
Onverwoestbare linde
Een boom met geschiedenis is ook
de linde op het plein de Heuvel in
Tilburg. De boom werd volgens de
gemeentelijke plantsoenendienst
geplant in 1480 en moet dus vijf
honderd jaar oud zijn. Op de
Schans in Tilburg zou een linde
staan, die een eeuw eerder werd
geplant, onder hertog Jan van
Brabant. Maar de linde op de
Heuvel heeft al eeuwenlang meer
aandacht gekregen. Toen de we
reldreiziger graaf de Monconys In
1662 de stad bezocht en in De
Zwaan op de Heuvel logeerde,
sprak hij zijn bewondering voor
de boom uit. De kroon werd in
die dagen door 28 pilaren onder
steund en had een omtrek van 62
passen. In 1901 kwam er een
voorstel in de raad om de boom
te rooien. De burgerij was diep
verontwaardigd en het raadslid
Van Waesberghe hield een gloed
vol pleidooi voor het behoud, met
als gevolg dat het voorstel werd
afgestemd. Door oorlogshandelin
gen ging een van de onderste
takken verloren tijdens de tweede
wereldoorlog en een windhoos
rukte later weer een tak weg,
zodat snoeien noodzakelijk werd.
De ingrijpende kaalslag In het
centrum van Tilburg einde jaren
zestig en begin jaren zeventig liet
de boom gelukkig ongemoeid.
Kindertjes-boom
De Holle Boom bij Kraantje Lek
in Bloemendaal bij Haarlem is
historisch, zowel als botanisch ge
zien de belangrijkste iep van Ne
derland. De leeftijd wordt geschat
op vijf- h zeshonderd jaar. De
boom was voor de Haarlemse ba
kers de plaats waar de kindertjes
vandaan kwamen. Nicolaas Beets
schreef in 1882 een gedicht over
deze 'holste der hollen'. De
Bomenstichting begon toen in
1972 rooien werd overwogen met
succes een actie voor restauratie
van de boom. Boomchirurg Copijn
ging aan het werk en ontdekte
dat tweederde van de wortels door
asfalt was afgesnoerd. Bovendien
werden tussen de wortels en in de
holle stam tientallen wijnglazen
en pijpekoppen gevonden, die in
vroeger eeuwen naar beneden wa
ren gegooid. Er werden tien jonge
iepjes ingeplant en geënt op de
oude boom; zij zullen de veteraan
door een kritieke periode heen
moeten helpen. Nu maar hopen
dat Nicolaas Beets gelijk zal krij
gen, toen hij in 1882 dichtte:
Blijf lang nog frisch en vol
van kracht,
schoon holste van de hollen!
Beschaam door kroon en bla-
derpracht,
de volste van de vollen!
Blijf door herbergzaamheid de
vreugd
van Haarlems wandelgrage
jeugd.
En, hoe ook stormen razen,
elk nieuw geslacht verbazen
De Holle Boom of kindertjesboom, bij Kraantje
Lek in Bloemendaal.
De bij kinderen zo populaire sprookjesboom in
het Spaanderswoud te Hilversum.
Herman Dijkhuizen: ...de boom is ons kleinste natuurmonument...
AMSTERDAM Op 19 maart zal met het massaal planten
van bomen in ons land weer de Nationale Boomfeestdag wor
den gevierd. Negentigduizend kinderen uit de twee hoogste
klassen van het basisonderwijs zullen bomen en struiken
planten als bijdrage tot een beter woonmilieu. Het organise
rende landelijk comité Nationale Boomfeestdag heeft de boom
wèl betrokken bij het Monumentenjaar. De centrale viering is
in Veere dat sinds kort tot beschermd stadsgezicht is uit
geroepen om te benadrukken dat de boomfeestdag dit keer
in het teken van Monumenten jaar 1975 staat.
van de stofvangende capaciteit, de
lawaaidempende en windbrekende
functie, van het weldadige psychi
sche effect... en van de dieren en
planten die de boom nodig hebben'.
Meer waardering
De Bomenstichting stelde zich ten
doel door voorlichting het publiek,
bedrijfsleven en overheidsinstanties
bewust te maken van de grote
waarde van de alleenstaande boom
buiten bosverband en tevens finan
ciële middelen te verkrijgen voor
onderhoud en aanplant van nieuwe.
Wat deed de stichting de afgelopen
vijf jaar en wat werd er bereikt?
In de eerste plaats heeft de Bo
menstichting een onmiskenbaar
groot aandeel geleverd in de duide
lijk toegenomen waardering van de
boom. Rijksoverheid, gemeenten en
bedrijfsleven verplaatsen oude bo
men als dat nodig is en (nadat
Jörg Copijn daarmee in Nederland
was begonnen) de boomchirurgie
heeft een grote vlucht genomen.
Dijkhuizen: 'Op dit terrein is er
overigens veel beunhazerij. Fruit-
snoeiers noemen zich boomchirur
gen en adverteren als zodanig. In
het begin zijn ook veel fouten ge
maakt met het verkeerd toepassen
van de boomverplantmachines en
het maar laten prutsen van niet
daarvoor opgeleide mensen. Ik heb
gezien hoe met hydraulische ma
chines bomen uit de grond werden
gesleurd, zodat je de wortels hoorde
knappen: die werden zwaar ver
minkt. Omdat een boom niet direct
sterft, lijkt het eerste resultaat dan
wel leuk, maar na twee jaar is hij
toch dood'.
Erkenning
Veel van de vroegere uitwassen zijn
ongetwijfeld voorkomen door acti
viteiten van de Bomenstichting als
het voorlichten van aannemers
(brochure over bomen sparen op
bouwterreinen), adviseren en be
middelen bij gemeenten en bedrij
ven voor het behoud van bomen,
Dezeboom van Fleringen in Overijssel is
en leeftijd van 800 tot 1000 jaar de oudste
ös land.
BINNENLAND 59
«genaamde 'heilige eik' tussen Den Hout en
erhout in Noord-Brabant
-jarige linde bij Achterberg (gemeente
en) was de eerste boom, die werd behan-
door boomchirurg Jörg Copijn.
in de stam van de linde bij Achter
door Jörg Copijn.
door Huib Goudriaan
DUW/KWARTET VRIJDAG 14 MAART 1975
DRONTEN 'De v boom is to
taal vergeten', zegt Herman
Dijkhuizen verdrietig in zijn
dank zij vijfhonderd kamer
planten beslist groene woonhuis
in Dronten. Als landschaps
architect, boomdeskundige en
onvermoeibare stuwkracht van
de Bomenstichting is Dijkhui
zen zich er pijnlijk van bewust,
dat de organisatoren van Mo
numentenjaar 1975 geen woord
hebben gerept over de waarde
van de boom als monument.
Vijf jaar nadat de Bomenstich
ting van de grond kwam, er
kent hij dankbaar dat particu
lieren en overheid de boom
meer zijn gaan waarderen,
maar: 'In het rapport Monu
ment en Samenleving en tal
van brochures heb ik geen en
kele aanduiding kunnen vin
den. dat onze oude bomen, als
LEVENDE monumenten, niet
kunnen worden gemist.'
De veertigjarige Herman Dijkhui
zen concludeert na een vijf uur
durend gesprek over eiken, linden,
beuken, andere bomen en alles wat
daarmee samenhangt, met nog
onverminderd enthousiasme dat
ons 'kleinste natuurmonument de
boom is'. Een natuurmonument, dat
bij een goede behandeling een bij
na onbeperkte levensduur kan heb
ben. Zo bezit Nederland in de eik
van Fleringen (Tubbergen) een
boom van negenhonderd jaar oud,
kent Joegoslavië een plataan van
duizend jaar en Noord-Amerika een
pijnboom van 4900 jaar. Ons land
heeft trouwens nog tientallen jon
gere bomen, die toch véél ouder
zijn dan de meeste bouwwerken op*
de monumentenlijst. Helaas staat
een niet geïnventariseerd aantal
oude bomen onverzorgd, vergeten
en verwaarloosd te vegeteren op
buitenplaatsen. Dijkhuizen: 'Enkele
van deze levende monumenten kon
den worden gerestaureerd met (ge
deeltelijke) overheidssubsidie. Maar
het ls jammer dat nog zovele ande
re oude en bijzonder waardevolle
bomen niet als monumenten worden
erkend. Want als er niet meer
waardering komt voor deze monu
mentale bomen kon. zelfs in dit
Monumenten jaar 1975, wel eens
een aantal onvervangbare monu
menten verloren gaan'.
Dendrologen
Gelukkig is de situatie piet ipeer zo
ernstig als in 1970 toen Herman
Dijkhuizen en Jörg Copijn, de be
kende boomchirurg uit Groenekan,
de stoot gaven tot de oprichting
van de Bomenstichting. Liefheb
bers, dendrologen (boomdeskundi
gen) en de Nederlandse Dendrolo-
gische Vereniging hadden al jaren
met lede ogen aangezien hoe
prachtige alleenstaande bomen en
boomgroepen, door wegen- en wo
ningbouw, industrialisatie en onver
schillig technologisch denken, ver
loren gingen.
In het eerste informatieblad van de
Bomenstichting werden deze over
wegingen onder woorden gebracht:
'Vooral de alleenstaande exem
plaren buiten het bos worden ver
drongen. Daarbij zijn, naast bomen,
die een landschaps- of dorpsbeeld
kenmerken, vaak bijzondere soor
ten en bomen met een geschiede
nis Laten goedwillende stede
bouwkundigen en wegenplanners
bomen staan, dan gaan zij dikwijls
ondeskundig te werk. Buizen en
kabels worden gemakshalve liefst
zo dicht mogelijk langs bomenrijen
gelegd: vaak wordt het wortelgestel
waarop de bomen leven, onherstel
baar beschadigd of ontnemen gas
lekken hun binnen korte tijd het
leven. Ook het onbeperkte zout-
strooien dreigt steeds meer bomen
te vernietigen'. (In een aardgasrap
port werd in 1968 vastgesteld dat er
in 26 Nederlandse gemeenten na
aanleg van het aardgasnet 172.000
bomen waren gestorven).
In het eerste informatieblad wees
de stichting ook op het nut van de
boom voor de zuurstofvoorziening:
'Een honderdjarige kastanjeboom
produceert evenveel zuurstof als
duizend tienjarige soortgenoten.
Daarbij spreken we nog niet eens
inrichten van tentoonstellingen
over de boom, propageren van het
verplanten inplaats van omhakken
en het voorlichten van scholieren.
Maar de kroon op het werk was de
erkenning van de stichting door
het ministerie van CRM. Volgens
Herman Dijkhuizen gaf CRM het
groene licht aan de Bomenstichting
en zag men het belang van het
herstel van oude bomen in, nadat
de stichting de tweehonderd jaar
oude Florisboom in Muiderberg
voor omhakken behoedde. De Bo
menstichting betaalde namelijk de
restauratie.
CRM subsidieert nu ook restauratie
van bomen. Een recent voorbeeld is
de financiële steun voor het behoud
van de linden op het marktplein
van Lottum in Limburg. Hiervoor
wordt onder meer als voorwaarde
gesteld dat: tussen de bomen niet
wordt geparkeerd, een groenstrook
tussen de bomen wordt aangelegd,
bij gladheidsbestrijding alleen zand
wordt gebruikt en nieuwe leidingen
op ruime afstand van de stamvoet
moeten worden gelegd.
Metro-iepen
Herman Dijkhuizen bepleit niet het
bewaren van een boom of bomen
groep tot elke prijs. 'Mijn argumen
ten zijn niet gegrond op sentiment,
maar op historische, boomkundige
of schoonheidswaarde. Neem de ie
pen, die in Amsterdam terwille van
de aanleg van de metro moesten
verdwijnen. Deze bomen waren te
oud om in stand te houden. Dit
soort bomen, die toch niet ouder
worden dan zeventig of tachtig
jaar. kunnen uit verkeerstechnische
of veiligheidsoverwegingen meestal
zonder bezwaar worden gerooid. Na
een reconstructie kunnen opnieuw
bomen worden geplant van reeds
dertig jaar oud uit de stadskweke-
rij, die bomen voor dat doel
kweekt.
Alleenstaand
Na 1970 is er ook voortgang geko
men in het verzamelen van gege
vens over de waardevolle, alleen
staande bomen in ons land. In 1971
kreeg Dijkhuizen nog van drs. R.
Hueting van het Centraal Bureau
voor de Statistiek (CBS) te horen:
'We weten niets over bomen in Ne
derland: we krijgen alleen jaarlijks
een opgave van het Staatsbosbeheer
met een vermelding van het aantal
kilometers populieren, eiken enz.
langs de Nederlandse wegen'. Ir.
Tideman van het Staatsbosbeheer
adviseur van de Bomenstichting
ls nu (op verzoek van de stich
ting) bijna gereed met een rapport
over wat Nederland aan waardevol
le bomen heeft.
De bomen op de brink van Den Hout in Noord-
Brabant, met links een 500-jarige eik.
Drs. Hueting (schrijver van 'Wat ls
de natuur ons waard?') heeft in
middels de economische waarde
van een levende boom kunnen be
rekenen. Werkend met waardebepa
lingen, als bijvoorbeeld de zuurstof-
voortbrengende functie van de
boom, kwam hij op dertigduizend
gulden voor een gezonde, oude
boom in een stadskern. Dijkhuizen:
'Het is dus de moeite waard zo'n
boom te verplaatsen als hij in de
weg zou staan. Als dat verplanten
drieduizend gulden zou kosten, is
dan toch 27.000 gulden bespaard,
die bij omhakken verloren was ge
gaan'.
Geertruidenberg, 400 jaar oude bomen op de
Markt tegenover de voormalige kazerne.
We moeten ook niet vergeten dat
de dienst beplantingen in een stad
moet kunnen garanderen dat bo
men (door bij voorbeeld omwaaien)
geen gevaar opleveren. Niettemin,
de vraag naar bomen van ongeveer
dertig jaar is groot, omdat deze
destijds te weinig zijn geplant. Ge
meentelijke kwekerijen moeten de
ze bomen planten, omdat particu
liere kwekers er niet of nauwelijks
voor voelen te investeren voor een
tijd die zover in de toekomst ligt'.
De zorg van Dijkhuizen gaat ook
niet uit naar de bomen in de ste
den, die hij in goede handen acht
bij de gemeentelijke plantsoenen
diensten. Hij en de Bomenstichting
(die nu zeshonderd donateurs telt)
vrezen, dat de komende jaren voor
al de bomen op oude buitenplaat
sen door verwaarlozing verloren
zullen gaan. 'Die oude bomen zijn
er nog dankzij de zin voor behoud
van onze voorouders. Aan ons de
taak deze levende monumenten ook
voor het nageslacht te bewaren'.
De 500 jaar oude linde op de Heuvel in Tilburg
mét de twee onderste takken, die moesten wor
den verwijderd.
