Proza met gemengde gevoelens
van drie debutanten
Cobra's wilde kunst werd kijkvoer voor brave burgers
'Destijds in Nederland'
Tentoonstelling
in Haarlem
Aan debutanten geen gebrek.
Een vorige keer besprak ik uit
voerig Doeschka Meijsings uit
gebalanceerde bundel 'De ha
nen en andere verhalen', nu
wachten Loesberg, Anne Ma
rie Baart en Kees Verheul op
commentaar.
Robert Loesberg heeft van zich
laten horen als redacteur van het
(literaire) tijdschrift Propria Cu
res voorheen Amsterdams stu
dentenblad waarin hij zich ge
heel in de huidige traditie van dat
blad liet kennen als een pester bij
uitstek, een onaangenaam mens
dat weigaarne deel wil uitmaken
van De Literatuur. Wie er zijn
zinnen op zet. komt er wel en zo
ligt er op het ogenblik een dikke
roman van Loesberg, 'Enige de
fecten'. waar alle haat en nijd
tegen het mensdom op echt lite
raire wijze, in een ingenieuze ro
manstructuur, is vormgegeven. In
zeven episoden leren we ene
Loesberg kennen in zeven ver
schillende stadia van zijn leven,
van jeugd tot ouderdom. Welis
waar ls elke Loesberg weer een
ander en lijken de episoden ln
tijd een pas op de plaats te ma
ken, maar de suggestie van een
doorsnee door het leven van één
figuur blijft bestaan. (Iedereen is
trouwens in andere perioden van
zijn leven een ander). Llterair-
technisch gesproken ls "Enige de
fecten' dus een gedurfd geval.
Niet alleen in het groot, ook meer
in detail past Loesberg allerlei
kunstgrepen toe. zoals wisseling
van vertel-standpunt, die de In
druk van secuur maakwerk ver
sterken.
Daaraan kan het geloof ik niet
liggen, dat de roman zo onmoge
lijk vervelend ls. In de aanvang
gaat het nog wel. maat hoe ouder
Loesberg wordt, hoe vermoeider
zijn lezer raakt. Ik ben ervan
overtuigd dat het verband houdt
met de kijk op de wereld die
Loesbergs waarnemingen en ge
dachten representeren. Ergens
wordt de vraag gesteld: "Waar is
het goed voor? Al die mensen te
ontmoeten, wier vervelende smoe
len ik tot aan mijn dood in mijn
ingebouwde dia-apparaat zal moe
ten meedragen'. Je kunt niemand
verplichten van de mensen te
houden ze geven er dikwijls
maar weinig aanleiding toe
maar bij Loesberg wordt een hau
taine mensenhaat in een kille,
pesterige en shockerende formule
ring gevat. Die erg vervelend ls.
Loesberg is ontegenzeggelijk een
zoals dat heet scherp waar
nemer. maar hij cultiveert zijn
onaangename eigenschappen dus
danig dat zijn roman niet slechts
enige defecten toont, maar een
overvloed ervan. 'Irriteren is mijn
grootste hobby', zegt Loesberg.
Geïrriteerd worden trouwens ook.
Een citaat illustreert dat: 'Dahli
a's moeder had het haar gepropt
onder een netje dat van zulk een
dichtgeweven nylon gemaakt was.
dat het leek alsof zij een klets
natte badmuts droeg. Zij was een
oliedomme vrouw met een voort
durend grijnslachend gezicht,
waarmee te kennen gegeven wil
worden: ik ben u vriendelijk ge
zind. Daardoor hopend van de te
genpartij onuitgesproken te kun
nen afdwingen ook haar geen
kwaad te doen. Doodknuppelen
zou ik haar daardoor kunnen.
De man, vóór zijn gedeelte
lijke invalide-verklaring werk
zaam als autogeen lasser, was
eveneens erg dom. maar hij was
op een onbepaalde wijze trots op
het feit dat hij niets wist. Een
bontgekleurd hemd met korte
mouwen dat open over zijn broek
hing ('Op m'n Amerikaans') toon
de harig wit vlees, uitgekookt kip-
pevlees. dat nog niet aan de zon
was blootgesteld. Ik zal maar niet
proberen hem aan het lachen te
krijgen, dacht Robert-Anton over
de norse man. Want hij ziet er
naar uit dat hij kan lachen. En
dus is er alleen maar Iets onsma
kelijks te verwachten'. Een roman
die uitmunt ln dit soort passages
ls mogelijk in geheel andere zin
slecht te noemen. In elk geval is
'Enige defecten' maar het best te
beschouwen als een langdurige
vorm van irritatie.
Gekwetstheid
Ook geïrriteerd is Dora Verhulst,
de hoofdfiguur uit Anne Marie
Baarts debuutroman 'Meisjes van
dertig', al is haar irritatie meer
gekwetstheid. Zij rekent af met
haar opvoeding en het ls vooral
de moeder die het zwaar te verdu
ren krijgt. De roman is analy
tisch in zoverre het heden erin
wordt afgezet tegen het verleden
en de gebreken van de moederlij
ke opvoeding wat hun noodlottig
vervolg in de geest van Dora Ver
hulst betreft worden benadrukt.
Alleen door zich sterk af te zetten
tegen het ouderlijk milieu weet zij
enigermate over gevoelens van ja
loezie en frustratie heen te ko
men, maar het lukt haar maar
zelden die overwinning van het
verleden met allure te vieren. Niet
alleen het parket waarin zij zit,
ook de mate waarin zij zich be
vrijd voelt, laat zich aflezen aan
het tussenzinnetje waarmee dit
citaat besluit: 'Er was nog wat
rijst en ik maakte een omelet met
champignons en sla en komkom
mer en tomaten (ja. ma. ik kan
al koken"). Zo'n toevoeging ver
sterkt de gedachte, na lezing van
deze roman, dat de afrekening
nog wat tijd gegund had moeten
zijn. om meer vorm en minder
kleingeestige inhoud te krijgen.
De hele roman laboreert trouwens
aan onevenwichtigheid ik geef
toe: niet vreemd in het geval van
dit onderwerp, maar wel een be
zwaar. Ook onevenwichtigheid im
mers komt. het hardst aan wan
neer er zorgvuldig een vorm voor
wordt gekozen. Anne Marie Baart
schrijft nog met te weinig distan
tie. Er zijn gedeelten vol babbela
rij. al zeg ik er meteen bij dat de
vlotheid van vertellen op een an
der moment weer heel animerend
werkt. Ik citeer een stukje, waar
in een beter verleden wordt opge
roepen dan over het algemeen in
deze roman (ik besef dat dit soort
herinneringen als vanzelf iets ge
slaagds hebben): 'En de fietstoch
ten op zondag. Voorbij de boerde
rij van Vermeulen stond een
grenspaal. 'Nu zijn we in het bui
tenland', zei m'n vader. Hobbelige
kasseien, slingerende zandpaden,
mannen met petten op en vrou
wen in gebloemde schorten. On
der een moerbeiboom nuttigden
we de meegenomen boterhammen.
Op de terugweg een glas ranja in
de uitspanning. omdat Ellen
klaagde over zadelpijn. De bossen
van Wachtebeke. waar we kanta-
rellen gingen zoeken. De winters
met hun bloemen op de ramen en
ijs op het slootje achter ons huis.
Terug van het schaatsenrijden is
er hete chocolademelk. En de re
genachtige zondagmiddagen die
we kleiend en vervend doorbrach
ten, niet gelovend dat het ooit
weer voorjaar zou worden.
O, en hoe hij fietste. Rechtop en
statig dreef hij iedere ochtend, als
zij nog in peignoir bezig was ons
aan te kleden, z'n hoge, roestige
rijwiel over de brug naar de wereld
die hem nodig had'.
Terugblikken
De derde debutant. Kees Verheul,
een beginneling noemen gaat te
ver. Hij vertaalde immers de twee
kloeke delen memoires van Nad-
jezjda Mandelstam uic het Rus
sisch, alsmede poëzie van Mandel
stam zelf ('Wie een hoefijzer
vindt en andere gedichten', 1974).
Ter voorbereiding van een proef
schrift over de dichteres Anna
Achmatova was hij in 1967 een
jaar in Rusland. In het zopas
verscheen 'Kontakt met de vij
and' geeft hij door middel van
een aantal terugblikken een onge-
romantiseerd verslag van zijn stu
dietijd ln Moskou en Leningrad.
Ik zeg ongeromantlseerd en daar
mee bedoel ik dat Verheul geen
moeite heeft gedaan een 'roman'
te schrijven. De negen hoofdstuk
ken die dit boek bevat zijn eerder
hoofdstukken uit Verheuls leven
dan uit een roman.
Hij centreert zijn Russische bele
venissen voornamelijk rond per
sonen (studievrienden, literato
ren. kamergenoten). Naast veel
interessante informatie over hel
leven van een buitenlandse lette
renstudent in Rusland, geeft het
boek een zorgvuldige analyse van
Verheuls persoonlijke verhouding
tot Rusland, per traditie het land
van de 'vijand'. Hij vertelt dat
Rusland hem van jongsaf geïntri
geerd heeft: 'Rusland was mijn
sprookjesdomein en mijn vlucht-
plaats: als ik me thuis onbegre
pen of onrechtvaardig behandeld
voelde bedacht ik dat ik een af
stammeling van de tsarenfamilie
was die langs allerlei omwegen
tenslotte terecht was gekomen in
ons dorp'. Zonder te idealiseren,
maar wel met veel sympathie en
kennis, treedt Verheul de Russi
sche, 'vijandige' wereld tegemoet.
Hij merkt meteen maar wist
dat natuurlijk allang dat het
een Andere wereld is. Dat hij zich
daar ongemakkelijk voelt, ligt aan
Rusland, maar ook aan hemzelf.
Vandaar dat naast een verslag
van belevenissen 'Kontakt met de
vijand' een verslag van psychische
aard bevat. Verheul analyseert
verbazend scherp zijn eigen ge
moedsbewegingen, waarbij onder
andere problemen met betrekking
tot zijn homosexualiteit goed uit
komen. Trouwens, aan het verblijf
in Rusland is een achterblijven
gekoppeld van zijn pasverworven
vriend Cees. De analyse van hun
verhouding in de tijd van afwe
zigheid vormt de belangrijke fina
le van dit boek.
Verheuls werk toont aan dat
disstantie niet noodzaselijk tot
verzwakking van emotionaliteit
hoeft te leiden. Bovendien geven
zijn fragmentarisch aangeboden
herinneringen hoe weinig spec
taculair zo'n vorm ook mag zijn
mij meer te beleven dan een
ingewikkelde kunst-roman. De
schroom om dingen te vertellen
èn de scherpzinnigheid waarmee
dan uiteindelijk verslag wordt ge
daan, maken Verheuls boek tot
iets waarlijk bijzonders.
Loesberg. Enige defecten.Amster
dam, De Arbeiderspers, 1974. 290
blz.. ƒ22.50.
Anne Marie Baart. Meisjes van
dertig. Amsterdam. De Harmonie.
1974. 124 blz.. ƒ14.50.
Kees Verheul. Kontakt met de vij
and. Amsterdam. G. A. van Oor
schot. 1975. 156 blz., ƒ15.90.
Corneille: Exubérance de l'été
(lenteweelde), links.
Karei Appel: Moeder, rechts.
door G. Kruis
Cobra in Haarlem tot eind maart in de Vleeshal, dependance van het
Frans Halsmuseum is de eerste van een reeks tentoonstellingen, die de
verschillende aspecten zal laten zien van de eigen verzameling, 't Is dan ook
zeker geen compleet overzicht: met uitzondering van de Belgische kunste
naar Alechinsky zijn er alleen Nederlandse leden van de beweging vertegen
woordigd.
Niet dé Nederlandse leden, want van Jan
Nieuwenhuys (de broer van Constant) is
er niets te zien en het enige
schilderij van Theo Wolvecamp dat ge
toond wordt, is afkomstig uit een parti
culiere collectie. Verder is er ook heel
wat werk van na 1951, het jaar waarin
Cobra werd opgeheven.
Niettegenstaande deze begrijpelijke be
perkingen, kun je je daar in de Vleeshal
vooral omdat er ook een uitgebreide
collectie publicaties van Cobra te zien is
een uitstekend beeld vormen van een
korte, maar uiterst woelige periode.
Drie jaar immers maar. van 1948 tot 1951
heeft de groep bestaan maar dat was
genoeg om wereldgeschiedenis te maken,
'n Stuk geschiedenis, dat de iets
oudere generaties kunstliefhebbers nog
zonder werkelijk soms ook maar een
moment stil te staan bij zijn wensen en
verlangens. De door de Cobra-woordvoer
ders gebruikte terminologie was revoluti
onair en provocerend. Constant schreef
nog voor de oprichting: 'Na de macht
van keizers en pausen te hebben ver
heerlijkt en hun aanzien te hebben be
gunstigd, heeft de Westerse kunst zich
dienstbaar gemaakt aan de nieuwe
machthebber, de bourgeoisie en ls zij
geworden tot een instrument ter ver
heerlijking van burgerlijke idealen'.
Bloeiperiode
vers in het geheugen zal liggen. Want
Cobra was, daar kom je nu langzamer
hand wel achter, de laatste beweging in
de beeldende kunst wiens activiteiten
grote schandalen verwekte.
Schandalen voor 'woordvoerders': de kri
tiek verweerde zich op een enkele uitzon
dering na, heftig, er volgden vele ingezon
den stukken, maar 'het' publiek liet het
allemaal, ook al werd het niet alleen
via de kunstrubriek maar ook door
de voorpagina's op de hoogte gehouden,
volkomen langs zich heen gaan.
Het is namelijk zo, dat vernieuwende
bewegingen zeker niet alleen die op
artistiek gebied dat genoemde 'grote'
publiek steeds weer opnieuw in hun acti
viteiten te betrekken zonder rekening te
houden met zijn bevattingsvermogen.
(Maar ook de Nederlandse 17e eeuwse
kunst, die een bloeiperiode was in de
geschiedenis der schilderkunst, is voort
gekomen uit een dergelijke verheerlij
king. Toch kan niemand ontkennen dat
de kunst toen dienstbaar was aan de
gemeenschap).
Dotremont. de latere internationale zegs
man van Cobra, pleitte voor het afwer
pen van de estetische normen die binnen
de klasse-structuur van kapitalistische
maatschappij waren gegroeid, zodat een
natuurlijke drang tot expressie zou kun
nen ontstaan, die een 'allen omvattende
volkskunst' mogelijk zou maken.
Maar. en nu Constant weer: 'een volks
kunst is echter niet een kunst die aan de
door het volk gestelde normen beant
woordt want het volk verwacht niets
anders dan datgene waarmee het is op
gegroeid, zolang niets anders binnen zijn
gezichtskring valt. dat wil zeggen, zolang
het volk niet actief in het ontstaan van de
kunst wordt betrokken'.
Maar het contact met het volk bleef uit.
Want hoezeer ze ook schermden met
marxistische theorieën, hoe dikwijls ze
ook spraken en schreven over een maat
schappij, waarin de kunst voor iedereen
zou zijn. zijzelf behoorden tot een artis
tieke élite en waar het ze wezenlijk om
ging was gewoon de vrijheid zich te
kunnen uiten zoals ze dat zelf wilden.
Ze vonden dat niemand en ook de tradi
tie niet. hun iets kon voorschrijven, zij
lapten de academische regels volkomen
aan hun laars. Ze richtten zich op de
volkskunst, exotisch of uit eigen land en
de manier waarop het kind zich beelden
de uit. En beweerden meermalen dat het
werk belangrijker was dan het resultaat
ervan.
Tijdens dat werk dachten ze waarschijn
lijk geen moment meer aan dè mensheid,
die in al die hoogdravende manifesten
altijd op de voorgrond stond, maar waren
ze direct bezig met één mens, zichzelf.
Hun strijd was dan ook voor een goed
deel: verdediging. Van eigen, innerlijke
vrijheid. Want die werd hen toen niet
gegund. Iedereen diende in de pas te
lopen, ook kunstenaars, ze hadden te
doen wat van ze verwacht werd en als ze
dat niet deden, werd hen de pas afgesne
den.
En wat de Cobra-groep maakte, was 'an
ders'. dus (volgens de kranten .toen)
'kunst van geesteszieken', gebral van on
mondige revolutionairen, werk van klad
deraars en bedriegers
Maar ze bleven schilderen, na 1951 niet
meer in Cobra-verband, ze gingen ieder
hun eigen weg. al bleven ze soms nog
gezamenijk exposeren. En niet alleen
maar in avant-garde galeries of vooruit
strevende musea, maar nu werd ze ook
gevraagd hun land te vertegenwoordigen
op de Biennale van Venetië, de Docu-
menta in Kassei en velerlei andere grote
internationale manifestaties.
En al bleven dt invloeden van de begin
periode merkbaar, hun ontwikkeling ver
liep zeer persoonlijk. Constant, de theo
reticus. bleef doorgaan met zijn nog al
tijd niet afgeronde project 'New Babyion'
('de gehele aarde is het woongebied van
de gehele aardbevolking Appel is nog
steeds, niettegenstaande de tussentijdse-
knipogen naar de grote mode. één brok
felle schildersdrift: Corneille dé dichter
lijke schilder.
Tentoonstelling
Lucebert de schilderende dichter:
Brands, de tedere, de meest kinderlijke
van allen. Dan is er Alechinsky. waar Ik
het kortgeleden nog over had naar aan
leiding van de tentoonstelling in
mans-Van Beuningen, Rooskens. de
genzinnige. Wolvecamp. de dramatise
Werken van toen en van later op H 1
tentoonstelling in Haarlem: het exa 1
ment als museaal geworden kunst. 1
biedig kijken naar Cobra. Zo bedoek i
ze het niet precies in die vroege vijf tij
jaren, maar zo betrek je tenminste 1&
volk nog passief bij de kunst. En 0
is al heel wat.
In ieder geval zijn veel mensen, die
kwart eeuw geleden nog helemaal
raad wisten met dit werk ik hoor
zelf bij dat nu eerlijk gaan waardei
Omdat de Cobra-schilders, die eerste x
atieve durvers van na de oorlog,
aangespoord hebben, eens te probei
anders te kijken, met nieiiwe ogen-
gaan zien. Daarom staan ze nu ook nu
open voor wat zich steeds weer op dat
moeilijk te omvatten gebied der beeldt^
de kunst voordoet.
Cobra heeft, zo zou je kunnen conclui
ren. de weg bereid voor het nieuwe,
andere, door de eerste hevige stoot
ongefundeerde miskenning op te vangt
Cobra mag dan al geruime tijd tot js
geschiedenis gerekend worden er i
zelfs al mensen op gepromoveerd
schilders van Cobra zijn nog volop act
Wellicht zal deze kunstrichting, juist
deze tijd van koele abstractie en hyp
realisme van groot belang kunnen i:
ik bedoel: regulerend kunnen werken,
i
TROUW/KWARTET MAANDAG 10 FEBRUARI 1915
Unieboek-Top-Tien
De tien meeat gekochte boeken ln
januari 1975.
1. William Gaunt
•Fantastische schilders" 19.50.
(De Haan).
2. 'Dagelijks leven ln Bljbeltljd"
45.—.
(National Geographic Society/
De Haan).
3. Cornelius Ryan
'Een brug te ver' 39.50.
(Van Holkema Warendorf).
4. Rla Holleman
Uit grootmoeders keuken'
14.25
(Van Dishoeck).
5. Rlen Poortvliet
'HIJ was een van ons 95.—.
(Van Holkema Warendorf).
6. Ulrlch Klever
'Slank worden - slank blijven'
14.25.
(Van Dishoeck).
7. R. Sodenkamp.
'Scheepsrampen. 1945 tot he
den' 37.50.
(De Boer).
8. Evert Werkman en Hylke van
der Harst
'Amsterdam, beeld van een ba-
ven' 37.50.
9 Jean Dulieu/Leen Valkenier
'Paulus de Boskabouter TV-al-
bum' 3.95.
(De Goolse Uitgeverij).
10. Rlen Poortvliet
'De vossen hebben holen'
55.—.
(Van Holkema Warendorf)
Verkrijgbaar ln elke boekhandel.
O.Z. Achterburgwal, Amster
dam, omstreeks 1910. Dit is een
van de driehonderd foto's die
zijn opgenomen in 'Destijds in
Nederland'; één van de fraaiste
fotoboeken die in onze nostalgie-
tijd over 'vroeger' al zijn ver
schenen. Het is samengesteld
uit foto's van Bernard F. Eilers
(1878-1951) die in 1910 al een
internationaal erkende groot
heid op zijn terrein was. Hij was
vooral sterk in sfeerfoto's van
Nederland, met als specialiteit
Amsterdam. Hij was ook een be
gaafd schilder en een groot be
wonderaar van Jacob van Ruys-
dael. Zijn schilderachtige foto's
van Nederlandse landschappen
met indnikwekkende luchten,
laten daar wel iets van zien. Van
de duizende opnamen die Eilers
na de eeuwwisseling maakte,
was slechts een zeer beperkt
aantal bekend. Onlangs werden
bij toeval meer dan tweeduizend
glasnegatieven en lantaarnpla
ten van Eilers teruggevondei
Een vondst waaruit voor di
boek rijkelijk is geput. De döo
Angèle Manteau gemaakte keu
ze geeft een even poëtisch }il
realistisch beeld van het land
en stadsleven in Nederland in'
jaren 1900 tot 1920. Wim Zaa
schreef bij de enigszins op ou
derwerp gesorteerde platen ée'
speels maar ook informatie
commentaar, dat mooi op d
sfeer van de foto's is afgestemd
De kwaliteit van de reproduc
ties uit uitstekend, al is bij eei
enkele van heel dichtbij te zien
dat de tijd op de negatieven ïi
gewerkt heelt. Wie dit door
sevier Nederland uitgegeven.2*
bladzijden tellende, album lüfe
voor 19,50 koopt, doet zichzélf
tekort, en heeft er misschierrflJ I
1 april spijt van; want <3.3" I
wordt het aanzienlijk duurdëE
