POLITIEK IS GEMAAKT VOOR HEILIGEN
Miljoenen Tanzanianen verhuizen naar plandorpen, goedschiks of kwaadschiks
TANZANIA
;OUW/KWARTET ZATERDAG 8 FEBRUARI 1975
BUITENLAND
11
{Tanzania is één van de armste Afrikaan
se landen. Het is uitgestrekter dan
Frankrijk en West-Duitsland samen en
ér wonen zo'n vijftien miljoen mensen.
Zij leven voor negentig procent buiten
(ie steden, op liet platteland.
{Tanzania heeft eeuwenlang vreemde
heesters moeten dienen voor het in 19G1
onafhankelijk werd. Het begon met de
Arabieren (in de achtste eeuw), daarna
kwamen de Portugezen (in 1498 zette Vas-
co da Gama voet aan wal). Na een paar
eeuwen wisten de Arabieren de Portuge
zen weer te verdrijven. De sultan van
Oman vestigde zich op het eiland Zanzi
bar voor de kust en liet later de haven
stad Dar-es-salaam (haven van de vrede)
bouwen. Dar-es-salaam is nu de hoofd
stad van Tanzania.
Eind vorige eeuw verschenen de Duitsers
die het vasteland gingen besturen. Zanz'-
bar werd een Brits protectoraat - Toen
Duitsland de tweede wereldoorlog verloor
kregen de Britten ook Tanganjika erbij.
In 1961 kreeg het onafhankelijkheid van
Londen. Drie jaar later besloten Tangan
jika en Zanzibar tot een federatie: Tan
zania werd de nieuwe naam van het
land. President is al sinds de onafhan
kelijkheid Julius Nyerere, een katholiek
en de eerste Tanzaniaan die in Groot-
Brittannië studeerde. Van hem is de
befaamde verklaring van Arusha (Arusha
is een stad in Noord-Tanzania). Twee
hoofdzaken daaruit zijn: iedere Tanzani
aan is gelijk (niemand mag door een
ander worden uitgebuit) en de burgers
moeten zoveel mogelijk zeggenschap heb
ben over hun eigen zaken. Tanzania
moet zich zoveel mogelijk zelf bedruipen
(self-reliance) en niet steunen op bui
tenlandse leningen en schenkingen. Min
der nadruk, zo staat in de verklaring,
moet worden gelegd op de industrie en
veel meer op de landbouw. Die kan
worden ontwikkeld door hard werken en
door gezond verstand, aldus Nyerere.
-■
HUIDIGE INDELING
\Bukoti'
WEST LAKE i
'Mjsoma.
MAR*
MWA'NZA i
'SHINYANGA
Shinyangi'
KILIMANJARt
ARUSHA
KIGOMi
ligopia
Tanga,
TANGAy
PI MBA'
Tabora
DODO MA
TABORA
°Dodoma
MORO&OROs
'Morogoro
;0ar es=
jSalaami
MBEYA
MTWARA
RUVUMA
'geen socialisme
zonder eieren'
door
Nico Kussendrager
'Als een leeuw u wil bespringen zal ik u toeroepen: pas op, gevaar. Als u me
niet hoort zal ik weer schreeuwen. Maar als u dan nog niet luistert zal ik u
wegsleuren in uw eigenbelang'.
'Alles samen doen' is het parool in Tanzania.
hadden moeten komen. Sombere
lage luchten (nauwelijks verschil
lend van die in Nederland waaruit
ik een paar dagen eerder was ver
trokken) deden nog meer regen
vermoeden. Maar de boeren waren
daar niet zeker van.
Lang niet allemaal waren ze begon
nen met zaaien; je weet niet of de
regen doorzet en als hij dat niet
doet ben je je zaaigoed kwijt. En
zaaigoed is duur. Twee busjes per
acre (0,4 hectare) kunnen de boe
ren van de regering krijgen. De
rest van het zaad moet gekocht
worden. Vaak zwart omdat het le
gaal niet meer te krijgen is. De late
regens betekenen dat hier ook dit
jaar de oogst minder groot zal zijn
dan vóór de droogtejaren.
In het noorden rond het Victori-
a-meer stond de maïs te rijpen
dankzij de regen in de groeitijd.
Maar ook daar was het water te
laat gekomen zodat een tweede
oogst er dit jaar niet in zit. Overal
staat mais, zelfs op de golfbaan van
Mwanza, de tweede stad van het
land, alsook in parken en plantsoe
nen. In 't katoengebied is daardoor
de helft minder katoen geplant dan
in andere jaren. Katoen is met
sisal, koffie en cashewnoten één
van de belangrijkste uitvoerproduk-
ten van Tanzania. Minder katoen
betekent minder verdiensten uit
export. En de tekorten zijn al zo
groot
Voedselcrisis
Nyerere heeft de Tanzanianen in
een twee uur durende radiotoe
spraak gewaarschuwd. Overal op
straat klonk zijn stem uit de trans-
sistors: een dreigende voedselcrisis
staat voor de deur en we hebben
geen geld om voedsel in te voeren.
In dit begrotingsjaar komt Tanza
nia zeker 400 miljoen gulden devie
zen (buitenlands geld) tekort om
het buitenland te kopen. Hoe pre-
allerlei noodzakelijke goederen in
cair de deviezensituatie is merkt
iedere bezoeker. Hij moet bij aan
komst opgeven wat hij aan buiten
lands geld bij zich heeft, bij vertrek
kunnen aantonen wat hij gewisseld
heeft en het verschil laten zien.
Een ingewikkelde boekhouding om
zwart wisselen en het wegvloeien
van dollars en ponden tegen te
gaan. Volgens de officiële koers ls
honderd dollar zevenhonderd shil
ling, maar na wat onderhandelen
kun je op iedere straathoek en
's avonds laat zelfs in het sjieke
lijk het dubbele voor krijgen.
New Africa Hotel er gemakke-
Om deviezen uit te sparen mogen
ook geen tabak en alcohol meer
worden ingevoerd. Alleen binnen
lands gebrouwen bier is te koop en
als gedistilleerd de inlandse cogna-
ci, een drankje dat bij de eerste
slokken naar haarwater smaakt
maar allengs redelijk drinkbaar
blijkt.
Rijverbod
Om benzine en dus deviezen uit te
sparen is er ook een rijverbod van
kracht van 's zondagsmiddags twee
tot maandagsmorgens zes uur. De
straten van Dar-es-salaam worden
dan alleen onveilig gemaakt door
auto's van het korps diplomatique
op weg naar de verschillende beach-
parties. Ook zijn de werktijden
van de ambtenaren veranderd: er
wordt nu gewerkt van 's ochtends
acht tot 's middags drie met een
korte middagpauze. De lange pauze
is verdwenen zodat de ambtenaren
tussen de middag niet naar huis
kunnen om te eten. Ook dat spaart
benzine.
Maar, bedacht de regeringskrant
Daily News slim, als al die ambte
naren nu na drieën met hun gezin
plezierritjes gaan maken? Om geld
te sparen mogen dit jaar ook maar
driehonderd nieuwe auto's voor pri
vé doeleinden worden Ingevoerd.
Voor Peugeot lange tijd de be
langrijkste leverancier maakt
dat toch weinig uit: de fabriek
stond al in een kwaad daglicht
vanwege de Franse wapenleveran
ties aan Zuid-Afrika.
Eigen shamba
Nyerere spoorde in zijn radiotoe
spraak iedereen aan zoveel moge
lijk te produceren. De nationale
leuze Vrijheid en produceren is ver
vangen door Vrijheid is produce
ren'. Dagelijks plaatst de regerings
krant Daily News (met opgeheven
vinger) foto's van slapende arbei
ders op een fabriek en van lege
kantoren.
Iedere Tanzaniaan moet zijn eigen
shamba (akker) hebben, de Tanza
nianen (ook in de steden) moeten
rond het eigen huis groenten ver
bouwen, scholieren hanteren naast
het potlood ook de hak: zij zijn
verplicht elk een hectare te culti
veren. Sommige TANU-bonzen zijn
zelfs zover gegaan dat iedere boer
die niet een bepaald aantal acres
bewerkt geen reisvergunning krijgt,
niet in de staatsbierwiiikels mag
kopen en niet mag deelnemen aan
ceremoniële dansen of veemarkten.
Ironisch genoeg konden deze TA-
NU-figuren de maatregelen nemen
volgens nog bestaande koloniale
wetgevinga Bij de oprichting van de
TANU waren deze wetten nog fel ge
laakt.
Werk hebben
Stedelingen moeten kunnen aanto
nen dat zij werk hebben. Zo niet:
dan moeten ze terug naar het plat
teland omdat de akker voedsel kan
verschaffen maar steen niet. Daar
om bestaat er volgens Jan Franken
ook geen werkloosheid in Tanzania.
Wie geen baan heeft kan op het
land werken. Jan Franken is een
tot Tanzaniaan genaturaliseerde
Nederlandse pater. Hij is één van
de belangrijkste adviseurs van Nye
rere en maakte deel uit van delega
ties naar China en Noord-Korea.
Toekomst
Het voorkomen van een stadsprole-
tariaat is één van de belangrijkste
doelstellingen van de politiek van
Nyerere. Hij wil vermijden dat
tienduizenden mensen samenklon
teren aan de rand van de steden,
wonend in grote dozen of optrek-
sels van wat blik en hout. Mensen
zonder inkomen en zonder grond
om wat te verbouwen, wijken vol
frustratie waar de misdaad kiemt,
waar jongeren zijn gedoemd tot
nietsdoen. Volgens Nyerere ligt de
toekomst van Tanzania niet daar,
maar op het platteland.
Nyerere wil voorrang geven aan het
platteland, de trek naar de stad en
het ontploffen van steden afrem
men. Dat betekent niet dat er aan
beperking van het aantal geboorten
moet worden gedaan. Volgens Nye
rere liggen er in Tanzania nog
zulke grote stukken braak dat het
land pas werkelijk ontwikkeld kan
worden als er veertig miljoen men
sen wonen. Ook China is erin ge
slaagd het platteland te ontwikke
len tijdens een geweldige bevol
kingsexplosie. Vaak wordt daarom
een vergelijking gemaakt tussen
China en Tanzania. En dat niet
alleen omdat duizenden Chinezen
werken aan de Uhuru vrijheids
spoorweg naar Zambia. De parallel
gaat niet op. Om een aantal redenen
niet:
De familieverhoudingen in China
met de centrale vaderfiguur lieten
zich veel eenvoudiger ombuigen ter
wille van de nationale eenheid dan
Dp een vlonder aan het Victoria-
meer legt een redacteur van de
krant Elimu Haina Mwisho (Onder-
sijs houdt nooit op) me uit waar
om miljoenen Tanzanianen moes
ten verhuizen. Voor hun eigen best
wil. Dezelfde voorbeelden gebruikt
lij tegenover zijn lezers die door
dans niet meer dan twee jaar
agere school hebben.
Wie door de pori (grassteppe) van
Tanzania rijdt ziet overal verlaten
ïorpen met ingevallen hutten en
rerwaarloosde gronden. De bewo
ners zijn weggetrokken naar de
lieuwe plan-dorpen. Vijf miljoen
Tanzanianen wonen daar al. De
egering in Dar-es-salaam wil 't zo.
Als de mensen in kleine armoedige
[ehuchten verspreid zijn over de
iteppe kan er weinig voor ze ge-
laan worden. Bij die paar hutten
kan de regering geen scholen of
iekenhuizen neerzetten of voor
waterputten zorgen. Een landbouw-
poorlichter kan niet duizenden
tlekken afgaan en verdeling van
aaigoed en kunstmest ls bijna on-
nogelijk. Maar als de Tanzanianen
ip het platteland (en dat is negen-
Ig procent van de bevolking) bij
;lkaar gaan wonen kan de regering
Ich inspannen voor onderwijs, ge-
iondheidszorg, zuiver water, land-
louwvoorlichting enzovoort,
k heb ze gezien, die nieuwe dor-
len. Turiani in de kustvlakte en
Ihengerema in het noorden waar
e komt met een pont over het
üictoriameer, zo zwaar beladen dat
e met je voeten in het water staat.
)e dorpen veelal langs de wegen
- maken over het algemeen geen
lechte indruk. De leem is bijna
log nat, zo nieuw zijn de meeste
ïutten. En er wordt nóg druk ge-
louwd. De hutten zijn eenvoudig:
eem met een af en toe 'rokend'
jrasdak (dan wordt er onder ge
rookt: de rook houdt ook de insec-
en uit het dak).
Sewaarschuwd
fn sommige delen van het land zijn
lie verhuizingen vlot verTopen. De
nensen werden op tijd gewaar -
chuwd, er werd uitgelegd wat de
oordelen waren van de nieuwe
lorpen, sommige bewoners moch-
en in andere plandorpen gaan klj-
en om te zien hoe het daar was.
Ja een paar maanden kwamen
rucks voorrijden die de mensen
net hun hele boeltje verhuisden
laar de nieuwe woonplaats. Er was
rout voor het geraamte van de
ïutten en gras voor het dak.
)p andere plaatsen ging het hard-
ïandiger. Vaak werden boeren ge-
Iwongen om binnen een paar da
len alles in de steek te laten en
laar de nieuwe dorpen te gaan.
leer dan eens werden oude hutten
ui gewassen op het veld platge-
irand om te voorkomen dat de
nensen terug zouden gaan naar
ïun oude dorpen. Een Nederlandse
nissionaris vertelde me hoe hij in
Geita-district (aan het Victoria-
neer) duizenden mensen met hun
ichamele bezittingen in een doek
lijeenigepakt verloren langs de weg
ïad zien staan. Vaak ook moest
ferhuisd worden vóór de oogst,
ronder dat in het nieuwe dorp ge
aaid was. Voedseltekorten waren
iet gevolg.
l/eroordeeld
President Julius Nyerere heeft de
lardhandige verhuizingen scherp
veroordeeld. Ze hadden nooit mo-
Dit is het eerste artikel in een serie
over Tanzania. De uitspraak 'geen
socialisme zonder eieren' deed presi
dent Julius Nyerere in 1973. Hij
bedoelt ermee dat socialisme voor
Tanzania geen zin heeft als niet
aan minimumlevensbehoeften kan
worden voldaan. In hoeverre de
Tanzaniaanse regering daarin slaagt
en hoe het Afrikaanse socialisme
zich in dit Oostafrikaanse land
ontwikkelt zal in deze serie uit de
doeken worden aedaan.
MEMISA 50
Onze redacteur maakte de reis naar
Tanzania deels op uitnodiging van
de medische missie actie Memisa
die dit jaar een halve eeuw bestaat.
Memisa heeft in Tanzania een aan
tal projecten. De missie-ziekenhui
zen zijn er opgenomen in de natio
nale gezondheidszorg. Zij staan
vooral op het platteland dat presi
dent Nyerere tot ontwikkeling wil
brengen. Ook op het terrein van de
gezondheidszorg kampt de Tanzani
aanse regering met grote tekorten.
Het gironummer van de Memisa-
actie is 505075 ten name van Me
misa Rotterdam.
gen plaatsvinden en ze zijn in
strijd met de officiële politiek van
de regering.
Dat hier en daar toch bruut is
opgetreden, is volgens veel Tanza
nianen waarmee ik gepraat heb, de
schuld van plaatselijke TANU-bon
zen. De TANU is de Tanganjika
African National Union, de enige
politieke partij van het land. Som
mige van de leiders zouden gepro
beerd hebben bij de partijtop in
een goed blaadje te komen door
elkaar te overtreffen in het aantal
verhuizingen. Sommigen gingen
zelfs zover dqt mensen een nieuwe
hut moesten bouwen die slechts
een paar meter bulten het 'plan
dorp' woonden. Andere TANU-figu-
ren zouden juist geprobeerd hebben
de bevolking tegen Nyerere op te
zetten in de hoop op die manier
hun eigen positie te verstevigen.
Ook wordt schuld gegeven aan de
'volksmilitie', een do^ Nyerere na
de militaire staatsgreep in Oeganda
opgericht burgerleger. De vrijwilli
gers zijn vaak moeilijk in de hand
te houden. Bovendien zouden zij bij
gebrek aan mankracht jongens
hebben geronseld in de dorpen om
te 'helpen' bij de verhuizingen.
Voor hen een verzetje om zich uit
te leven.
Uiterste termijn
Twee jaar geleden woonden nog
maar twee miljoen Tanzanianen
samen in nieuwe dorpen. Een grote
tegenvaller voor de idealistische
Nyerere die gehoopt had dat na
'Arusha' het bijeenwonen veel snel
ler in zijn werk zou gaan.
Hij stelde daarom een uiterste ter
mijn: eind volgend jaar moeten
alle Tanzanianen op het platteland
zijn verhuisd naar de nieuwe 'plan-
dorpen'. Een zware uitspraak voor
een man, die altijd heeft volgehou
den dat socialisme alleen is te ver
wezenlijken door voorbeeld en
overtuiging.
In 1962 schreef Nyerere een bro
chure (Ujamaa. de basis van het
Afrikaanse socialisme) waarin hij
betoogde dat de Afrikaanse samen
leving in wezen socialistisch was.
Men was op elkaar aangewezen,
werkte voor de hele gemeenschap
en niemand kon zich onttrekken
aan sociale verplichtingen. De on
derlinge behulpzaamheid binnen de
Afrikaanse uitgebreide families
('extended families') moest volgens
hem nu worden uitgebreid tot de
hele dorpssamenleving.
Als de hut van een familielid af
brandde was de Afrikaan 'verplicht'
te helpen bij de bouw van een
nieuwe. Maar als zijn oogst misluk
te kreeg hij zonder meer van zijn
verwant te eten.
Die hulpvaardigheid was niet in de
eerste plaats naastenliefde, maar
ook eigenbelang: op deze manier
kon je risico's zoveel mogelijk uit
sluiten. De wederkerigheid van de
hulp en de sociale controle (het
door anderen in de gaten gehouden
worden) waren doorslaggevend ge
noeg om je niet aan de gewoonten
te onttrekken.
'Ujamaa'
Deze gedachte van 'ujamaa' heeft
Nyerere geprobeerd over te planten
op dorpen. Ujamaa is een niet te
vertalen Swahili-woord dat zoveel
betekent als familieband. Het in
voeren van de ujamaa-idee is bij
lange na nog niet gelukt. De on
derlinge hulp die bestond binnen
de uitgebreide familie liet zich niet
zomaar uitbreiden tot een heel
dorp. Familieleden vertrouwen el
kaar maar buitenstaanders worden
wantrouwend bejegend.
Ironisch genoeg komen op het
ogenblik ook de oude familieban
den onder druk te staan door de
politiek van de regering. Nyerere is
erop uit de talrijke stammen in
zijn land zoveel mogelijk te men
gen om een nationaal gevoel te
kweken en stammentwisten te
voorkomen. In Tanzania is de stam
van de Sukama in het noorden
bij het Victoria-meer het sterkst
vertegenwoordigd met meer dan
één miljoen leden. Maar iemand
moet zich niet in de eerste plaats
Sukama, of Kindija, of Makonde, of
Yao, of Haya voelen, maar Tanza
niaan. Vandaar dat de stammen
zoveel mogelijk gemixt worden. Ie
mand die in het zuiden van het
land woont zal bijvoorbeeld in het
noorden naar de kweekschool moe
ten of omgekeerd. Ambtenaren en
partijbonzen blijven nooit langer
dan een paar jaar op dezelfde
plaats, ook al om corruptie (omko
perij) en nepotisme (vriendjespoli
tiek) te voorkomen. Ook de natio
nale taal 't Swahili moet
bijdragen tot de eenheid.
Nog maar heel weinig ujamaa-dor-
pen in Tanzania hebben de uitein
delijke fase van gemeenschappelijk
grondbezit en gemeenschappelijke
produktie bereikt. Zelfs in die dor
pen wordt op prlvé-percelen nog
belangrijk meer voortgebracht dan
op de gezamenlijke gronden. 'Alle
fouten die in de Sowjet-Unie en
China zijn gemaakt bij de collecti
visatie van de landbouw maken we
hier nog eens', zei iemand in een
ujamaa-dorp tegen me. (Op de
Russische kolchozen is het geen
uitzondering dat van de lapjes prl-
vé-grond die maar een paar pro
cent van het totaal uitmaken veer
tig procent van de totale produktie
komt). De nieuwet 'plandorpen' van
de laatste maanden zijn geen uja-
maa-dorpen, omdat in deze eerste
fase geen sprake is van ge
meenschappelijke landbezit en pro
duktie. Dd&rover moeten de bewo
ners vrijwillig beslissen.
Naar Chinees voorbeeld
Omdat de ujamaa-dopen slechts
moeizaam van de roodbruine grond
komen, ze vaak in minder vrucht
bare en droge gebieden liggen
(daar was de behoefte ttn samen
werking 't grootst) omdat de 'grote
volksverhuizing' beslag legt op de
mensen en vooral vanwege de
droogte is de voedselproduktie de
laatste jaren nogal achtergebleven
in Tanzania.
Toen ik begin januari in Morogoro
was, was de kleine regentijd daar
net voorzichtig begonnen, terwijl
de eerste regens al in november
de Afrikaanse (Tanzaniaanse) uit
gebreide familie;
Tanzania kan niet zelfvoorzie
nend zijn, hoe graag veel Tanzani
anen dat ook zouden willen. Teveel
grond- en brandstoffen ontbreken:
Tenslotte is de dwang die Nye
rere toepast kinderwerk bij de
praktijken die honderdduizenden
Chinezen het leven kostte.
Door Tanzania dendert geen propa-
gandatrein. Ik zag nauwelijks leu
zen, banieren, affiches, optochten,
merkte alleen iets van een grote
TANU-manifestatie in het stadion
van Mwanza. Alle winkels waren
dicht omdat de eigenaars in het
stadion zaten, maar wat er gezegd
is moet u niet vragen. Dat scheen
zo ingewikkeld te zijn dat geen
Tanzaniaan de moed had om voor
mij te gaan vertalen.
Het enige wat aan propaganda doet
denken zijn de bijna dagelijkse fo
to's van de leiders in de regerings
kranten en hun afbeeldingen die in
officiële gebouwen, maar ook in
café's en restaurants hangen. Van
links naar rechts eerste vice-presi
dent Aboud Jumbe (van Zanzibar),
vorsende blik, president Julius Nye
rere, bedachtzaam en tweede vice-
president (tevens eerste .minister)
Rashidi Kawawa. Loenst hij? Je
ziet hem nooit op foto's in de lens
kijken. Hoe is de positie van Nyere
re. 'Ik ga onzekerder terug dan ooit
tevoren', zei een Zwitserse ver
pleegster in het vliegtuig tegen me
toen we 't er over hadden. Zij
werkt al veertig jaar in Tanzania.
Maar voor de rest ontmoet je met
die vraag doorgaans verbaasd
wenkbrauwen-fronsen. Er is im
mers geen alternatief. Wel zijn er
verschillende stromingen binnen de
TANU. Sommigen willen een meer
kapitalistische aanpak zoals in het
buurland Kenia waar het schijn
baar veel beter gaat. Het moet
maar eens uit zijn met het gesocia-
liseer van produktiemiddelen. Het
particulier initiatief moet worden
aangemoedigd. Alleen dan kan
Tanzania er bovenop komen. Of dat
dan ook geldt voor de 'man van het
land' wordt niet vermeld. Een an
dere radicale stroming vindt de hu
mane revolutie van Nyerere veel te
langzaam gaan. Zij wil meer haast
maken, desnoods met geweld.
Botsing
Nyerere wordt wel vergeleken met
de vermoorde Chileense president
Allende, vanwege de onvermijdelij
ke botsing van zijn politiek credo
met de realiteiten. Hij neemt zel
den de moeite zich tegen kritiek te
verdedigen, maar voelt zich toch
ook niet helemaal onbedreigd. Zijn
reisschema wordt zo vaak op het
laatste moment veranderd dat zelfs
de Daily News hem amper bijhoudt.
Ook eet hij in het binnenland al
tijd op missieposten en zal hij daar
nooit een geopend flesje accepte
ren. Hij vindt het veiliger het zelf
uit kast of krat te pakken.
Wel heeft Nyerere scherp - 'weer
stand' bij 'reactionaire' elementen
onder het volk veroordeeld. Zonder
de socialistische politiek zouden
mensen van honger zijn gestorven,
hield hij de Tanzanianen voor. Het
socialisme gaf juist de kans vooruit
te kijken zodat op tijd de invoer
van luxe goederen kon worden af
geremd om geld te sparen voor
voedselaankopen.
Nyerere is een idealist wiens ver
trouwen in de ontwikkeling van
Tanzania niet geschokt ls. De te
genwerking van de partijleden en
de ambtenaren is groter dan hij
verwacht had, de verhuizingen gaan
niet zo snel als hij gehoopt had, de
inzet van de bevolking en de groei
van de landbouwproduktie bleven
achter bij de verwachtingen. 'Nye-
reres politiek', zegt de Anglikaanse
bisschop van Mwanza, 'is gemaakt
voor heiligen'.
