Han van Meegeren
nog steeds een
groot mysterie
e gezonde wereld van tante Hedwig Courths-Mahler
KUNST
T13/K17
door G. Kruis
'Een nog niet beëindigd Regeeringsonderzoek heeft uitgewezen dat een aan
tal schilderijen, die voor werk van Vermeer en Pieter de Hoogh werden ge
houden, zeer waarschijnlijk van de hand van een vervalscher zijn. De verval-
scher, de schilder Han van Meegeren, die inmiddels is gearresteerd, heefteen
volledige bekentenis afgelegd'. 'Trouw', 18 juli 1945).
Korte, vrij zakelijke berichten die
eerste tijd, maar dat lag dan wel
aan de beperkte ruimte die de dun
ne krantjes van die dagen te bie
den hadden. Want toen het maar
even kon, werden er al hele pagi
na's gewijd aan wat toen de groot
ste kunstzwendel aller tijden ge
noemd werd. 't Werd' bijna dage
lijks nieuws met koppen als: 'Hoe
Han Van Meegeren De Heele
Kunstwereld Voor Het Lapje Hield',
'Een satanisch genie breekt reputa
ties', 'Van Meegeren: bedrieger en
•triomfator', 'Van Meegeren: Geni
taal Vervalscher en Decadent Artist',
'Fameus fabrikant van leege illu
sies', 'Vermeergerens' of 'Tragedie
van een kunstenaarscarrière'. Na de
rechtszaak een jaar gevangenis-
straf, érg veel voor iemand die aan
claustrofobie leed de plotselinge
dood van de schilder In datzelfde
jaar, 1947, raakt het geval Van
A Meegeren even op de achtergrond.
Even maar, want dan beginnen de
kunsthistorici elkaar pas goed in de
haren te vliegen.
En ze zijn het, vooral wat betreft
de befaamde 'Emmaüsgangers'
sinds een paar jaar weer te zien in
het Museum Boymans-Van Beunin-
gen nog steeds niet eens.
Geen Emmaüsgangers
Dat is dan ook de reden, dat op de
eerste uitgebreide Van Meegeren-
tentoonstelling die nu tot 14
oktober in het Kultureel Sentrum
(zo schrijven ze dat daar) 'De Ko
ningswei' te Tilburg gehouden
wordt, juist dèt schilderij niet te
zien is. Het museum wilde het niet
uitlenen vanwege de nog steeds be
staande controverse tussen die ver
schillende kunstgeleerden. Met an
dere woorden: het staat nog steeds
niet vast of het een Vermeer of een
Van Meegeren is. Dat de naam Van
Meegeren nog steeds een begrip is,
merk je wel als je 'De Koningswei'
binnenkomt. Ze staan er nog wel
niet in de rij, zoals voor Rem
brandt. Picasso of Dall wat een
combinatie! maar 't is er toch
drukker dan het er ooit geweest is.
Je kunt er ook merken dat er
behoefte is aan informatie over het
'geval-Van Meegeren' als zodanig:
er worden aan de lopende band
catalogussen verkocht. Naast de za
kelijke verantwoording en een bij
zonder opgeschroefd verhaaltje van
Marie-Louise Doudart-de la Grée
(schrijfster van het in 1947 ver
schenen boek 'Emmaus') worden
daarin alleen maar wat korte bio
grafische gegevens verstrekt, 'k
Vond dat in eerste instantie een
nogal summiere opgave, maar toen
ik in mijn archief dook en op die
overvloed aan verwarrende en el
kaar tegensprekende berichten
stuitte, moest ik toegeven dat een
dergelijke samenvatting de enige
mogelijkheid was. Daarom ook hier
alleen maar het nog enigszins over
zichtelijke deel van de geschiede
nis.
Begin
Die begint met het hierboven aan
gehaalde bericht. Dat 'regerings-
onderzoek' was een gevolg van de
nasporingen van de kapitein Van
Amstel van het bureau 'Bestrijding
Vermogensvlucht' die de schilder
aan het praten kreeg. De beschuldi
ging was dat Van Meegeren gecol
laboreerd had met de Duitsers. En
dat ging niet eens zo zeer om z'n
schilderij 'De wolinzameling' dat
hij in 1942 eerbiedig aan zijn
Führer zou hebben opgedragen,
maar vooral om het onttrekken van
een zeldzame Vermeer, 'De overspe
lige vrouw' aan het nationale bezit.
Dat had hij, uiteraard via via ver
kocht aan Goering voor het lieve
sommetje van 1.650.000 gulden.
Collaboratie was een ernstige
zaak: Van Meegeren ging door
de knieën en bekende dat hij dat
schilderij zelf gemaakt had. De vij
and was mooi bedrogen, dus de
oorspronkelijke aanklacht ging he
lemaal niet op. Maar toen rees wel
de vraag of er hier en daar nóg
niet een paar van dergelijke door
Van Meegeren 'zelf gemaakte' oude
meesters zouden hangen.
Toen biechtte Van Meegeren alles
op 'Het laatste avondmaal' was
voor 1.600.000 gulden als een Ver
meer aan een Rotterdamse verza
melaar verkocht: 'Abraham zegent
Jacob' (ook Vermeer) bracht
1.275.000 gulden op: 'De voetwas
sing' (idem) 1.250.000 gulden: twee
Pieter de Hoogh's gingen weg voor
respectievelijk 219.000 en 220.000
gulden (en dat was dan ook nog
eens de hoogste prijs die ooit voor
een 'De Hoogh' betaald was) en als
klap op de vuurpijl was er dan 'De
Emmaüsgangers' dat in 1938 door
een schenking van W. v. d. Vorm
en een bijdrage van de Vereniging
Rembrandt een der topstukken van
het Museum Boymans werd.
Toen die naam viel, was de boot
aan. Want juist dat schilderij was
in 1938 begroet als één van de
grootste meesterwerken uit de
kunst van de 17e eeuw.
Dit heerlijke werk
Dr. Abraham Bredius ontdekte het
en zo beschreef hij het (op de
achterkant, van een foto): 'Dit
heerlijke werk van Vermeer, den
grooten Delftschen Vermeer, is
Goddank! uit de duisternis, waarin
het zich jarenlang bevond, weer
tevoorschijn gekomen, ongerept,
zóó als het 't atelier van den schil
der verliet. Het is als onderwerp
bijna eenig in zijn Oeuvre: er
straalt een diep gevoel uit, zooals
men dat in geen zijner andere wer
ken vindt. Toen mij dit meester
werk getoond werd. had ik moeite
mijn ontroering te bedwingen
En andere kunstgeleerden, zoals
jhr. dr. J. L. A. A. M. van Rijcke-
vorsel: 'Een wonder van aangrij
pende schoonheid'; dr. G. Knuttel
Wzn: '...een zeldzaam schoon stuk
schilderwerk'; dr. A. B. de Vries:
'Een wonder van schilderkunst';
Cornelis Veth: 'Machtige eenvoud';
prof. dr. F. W. S. van Thienen: 'Het
belangrijkste kunsthistorische
evenement van de laatste jaren'.
Het hield niet op, over de gehele
wereld verschenen er enthousiaste,
bewonderende, lovende en vaak
ook bijna aanbiddende beschouwin
gen.
Wraak
Tot Van Meegeren's verklaring als
een bom insloeg. Dit zei hij o.a.
tegen prof. P. Coremans een van de
getuigen-deskundigen in zijn pro
ces: 'De Emmaüsgangers is het
meesterwerk in mijn plan om
wraak te nemen (op de critici en
museumfunctionarissen, die hem
vrijwel negeerden, red.). Ik heb mij
jarenlang beziggehouden met de
conceptie van dat schilderij, détail
na détail heb ik overwogen. Het
heeft me ruim zes maanden gekost
om het te maken, in m'n atelier in
Roquebrune, waar ik afzijdig van
de wereld leefde. Elk détail, elk
fragment was in mijn geest en hart
gegrift. Toen voelde ik, en later
toen het succes kwam. wist ik het,
dat men nooit bereid zou zijn te
erkennen, dat Van Meegeren, een
derderangs schilder, dit werk kon
hebben gemaakt
Op het proces brachten prof. Core
mans en andere deskundigen rap
porten uit die er op neer kwamen
dat de schilderijen in de eigen tijd
gemaakt waren en van de hand
van Van Meegeren waren.
De zaak was gesloten, maar hele
maal niet afgelopen. Kritiek op het
aankoopbeleid van de museums, die
maar deden met gemeenschapsgel
den: te weinig (chemisch) onder
zoek, men zou teveel zijn uitgegaan
van het gevoel en te weinig van
het verstand. Een medeleven met
degenen, die er ingetrapt waren:
tenslotte staat van bijna geen en
kel oud schilderij de echtheid on
omstotelijk vast. 'Zo bekeken', las
ik in een knipsel uit de Volkskrant
van 1947, 'kan b.v. van Rembrandt
alleen maar voor de Nachtwacht
met stelligheid worden ingestaan
Han van Meegeren: 'Bellen blazen'
omdat het doek door de eeuwen
heen nooit onbekende omzwervin
gen heeft gemaakt
Daarna gingen de geleerden in de
clinch: de Belgische expert Jean
Decoen is overtuigd dat Emmaüs
gangers echt is, terwijl prof. Core
mans c.s. volhouden dat Van Mee
geren de schilder is. Dr. A. B. de
Vries geeft dan weer, op een confe
rentie in Parijs, te kennen, dat de
Emmaüsgangers in ieder geval niet
door Van Meegeren werd geschil
derd en prof. H. Lavachery, die zich
eerst had neergelegd bij de beslis
sing van Coremans. verkondigt in
1954 ervan overtuigd te zijn dat
niet alleen de Emmausganger maar
ook Het laatste avondmaal authen
tieke Vermeers zijn. Dr. D. Hanne-
ma. de vroegere directeur van Boy
mans, is daar overigens nü nog
zeker van.
Onenigheid
Onenigheid overal en dat loopt uit
op aanklachten over en weer.
Kunstverzamelaar Van Beuningen
contra Coremans, Coremans contra
Decoen, Van Beuningen contra de
Utrechtse kunsthandelaren Krijnen,
'n kort geding zus, 'n kort geding zo.
Van Meegeren, de naam kan niet
genoemd worden of hij haalt de
voorpagina. Zelfs nu nog: vlak voor
de opening van de tentoonstelling
in Tilburg werd door een dochter
van de schilder vastgesteld dat van
de kleine honderd werken die er te
zien zijn. er achttien geen echte
Van Meegerens zijn.
Voor geen goud zou ik me in de
strijd over de echtheid van de Em
maüsgangers mengen. Misschien zal
men door nog meer verbeterde
technische methoden nog eens
kunnen vaststellen dat het in de
17e eeuw geschilderd is, maar of
men ooit zal kunnen 'bewijzen' dat
het een 'echte' Vermeer is, betwijfel
ik ten sterkste.
Maar om 'valse' Van Meegerens van
'echte' te onderscheiden, lijkt me
na deze tentoonstelling gezien te
hebben, een onmogelijke zaak. Tus
sen het nog enigszins herkenbare
werk ik bedoel het onderling
vergelijkbare zoals het onbe
twistbare echte (200.000 maal gere
produceerde) 'Hertje', en het vroe
ger ook veel in huiskamers voorko
mende 'Bellen blazen', 'n paar sterk
tijdsgebonden afflche-achtige
naakten, wat slap-illustratieve te
keningen. 'n paar behoorlijke en
veel slecht geschilderde portretten en
wat weeë symboliek, vind je verder
van alles wat.
Een fraai geschilderd kerkinterieur
b.v. maar dan wel geschilderd, zo
als Bosboom het deed, met histo
rische figuurtjes en al. Of de
'Strandwandeling' die doet denken
aan een erg nonchalante (zeg
slechte) Isaac Israëls, 'Christus
voor de tempel', waar je zonder
veel moeite Bauer in herkent. 'De
graflegging' (Rembrandt) en ga zo
maar door tot de peuterig primitief
in elkaar gedraaide schilderijtjes op
de manier van De Hoogh of Ter-
borgh. Dat waren kennelijk vinger
oefeningen, die hij als curiositeit
bewaard heeft. Want daar zou zelfs
geen 'domkletsende krantenjongen'
(zoals Marie-Louise Doudart de cri
tici noemt in haar boek over Van
Meegeren) intuinen.
Geen bewijzen
Overigens hebben ze daar ln Til
burg helemaal niet de bedoeling
gehad 'bewijzen' te leveren tegen of
voor welk standpunt ook. Er wor
den wél drie nooit eerder getoonde
koppen geëxposeerd die volledig
identiek zijn aan die, welke op do
Emmaüsgangers voorkomen. Maar
dat zegt ook weer helemaal niets.
Dat soort gezichten met die 'schelp-
ogen' kom je ook weer tegen in de
pastel 'Christus' en (bijna eender
op het grote 'Moeder met kinderen'.
Als de Emmaüsgangers een echt
17e eeuws schilderij is, dat Van
Meegeren geruime tijd in zijn bezit
heeft gehad, kunnen die portretten
met die bijzondere gelaatsuitdruk
kingen evengoed studies n&èr als
studies vóór zijn geweest en dan
zou het. zeker in geval van Van
Meegeren, voor de hand liggen dat
hij die opvatting ook in zijn 'eigen'
werk gebruikte.
Verwacht dus niet, dat er vragen
worden opgelost. Gewoon eens
poolshoogte gaan nemen, 't is zeker
de moeite waard.
oor H. Wielek
\alig gelukkig liepen ze hand in hand naar het slot terug. En
rinnijred ging naar de vleugel en zong een jubelend minnelied:
ij luisterde dronken van geluk en toen ze geëindigd was, trok hij
aar in zijn armen.
)e mijne, voor eeuwig
n hun lippen.vonden elkaar in zalige vergetelheid'.
hui-
na dl
ïn,
VO-3
cijn.'
'ft
ngen
(Tel,
it schone proza uit een Courths-
ahler-roman werd ontroerd door
iljoenen lezers gedronken. En het
Drdt niet minder ontroerd wéér
'lezen.
edwig Courths-Mahler as de meest
ccesvolle Duitse schrijfster Op-
lar naam staan 209 romans, ge-
hreven tussen 1905 en 1948. De
arlijkse produktie bedroeg vijf
leken. Van die romans verschenen
haar vaderland ongeveer 35 mil-
len exemplaren. Het aantal lezers
as veel groter, omdat zij tot de
rjoofdleveranciers van de (particu-
uitleenbibliotheken behoorde,
meeste voortbrengsels werden
elf talen overgebracht. In Ne-
Tland kwam het complete werk
t. Zij was in 1960 een van de in
ederland 'meest geliefde schrij-
•ts' (volgens een door het Centraal
ureau voor de Statistiek samenge-
eld rapport),
werden ettelijke toneelstukken
21 films naar haar romans ge-
rouwen. Alleen al in Duitsland
rofiteerden zes uitgevers van haar
sesteskinderen. Van haar echte
inderen Anne Elisabet Margarete
i Friede (Birkner) die ijverig hel
•manbedrijf voortzetten, leven
"eneens diverse uitgeverijen. Mar-
irete bracht het niet verder dan
öt 52 romans. Maar Friede heefl
moeder verslagen: héér pro-
iktie bedraagt één roman meer
die van haar in 1950 overleden
moeder; zij heeft 210 romans ge
wrocht. Deze 84-jarige Friede ado
reert haar dode moeder en de le
vende Franz Josef Strauss (hoewel
zij 'rechts van hem' staat)en zij
is. niet ten onrechte, van mening
dat Segals 'Love Story' zonder het
pionierswerk van haar moeder niet.
tot stand zou zijn gekomen. Zij
gaat er prat op dat alle 52 boeken
van haar zuster in het Nederlands
vertaald zijn. Ook Friedes werk valt
dezelfde eer ten deel.
Voorlezen
Terug naar Hedwig. Haar vader was
een schipper; hij sneuvelde in de
Pruisisch-Oostenrijkse oorlog. Toen
zij twaalf jaar was, moest zij de
school verlaten om als dienstmeisje
haar brood te verdienen. In deze
functie moest zij ook iets anders
doen: de moeder van haar brood
heer elke avond een verhaaltje
voorlezen. Geestdriftig koos zij boe
ken waarin de idealen: burgerfat
soen en aanbidding van alle moge
lijke heilige huisjes waren.
Op haar zeventiende begon zij zelf
verhaaltjes te schrijven, waarvan
het belangrijkste was dat 'zij' el
kaar kregen op de laatste bladzij.
Twintig jaar later, getrouwd en
wel, oogstte zij de eerste successen
als romanschrijfster. Het succes
heeft haar heel haar leven begeleid.
Tijdens de inflatie 'na de eerste
wereldoorlog verloor zij een mil
joen mark. zij moest dus met dub
bele kracht doorgaan. En in 1923
schreef zij per maand een roman.
In honderdtallen kranten werden
haar produkten geplaatst. Voor de
kiosken stonden lange rijen opge
wonden Duitsers, zodra een van de
kranten met het kersverse vervolg
van een Courths-Mahler-roman
verscheen. Zij konden gewoon niet
wachten. Na haar dood werden in
een groot aantal laatjes nauwkeurig
gerangschikt notities voor nóg
tweehonderd romans gevonden. Zij
en haar dochter werkten in het.
Derde Rijk niet ln dienst van het
nazisme. Zij weigerde lid van de
Kulturkammer te worden. Haar
dochter Friede belandde in de ge
vangenis, haar schoonzoon Anton
Bock stierf in een concentratie
kamp. Was haar werk 'dus' vrij van
fascistische smetten? De auteur
Eric van der Steen schreef enigs
zins overdrijvend enkele jaren
geleden:
'Hedwig Courths-Mahler moge niet
onsterfelijk zijn de leeftijd van
tachtig jaar heeft zij dan toch
maar bereikt. Een welbesteed leven,
dat van deze geestelijke gifmeng
ster. Over haar sensationeel succes
moet men niet gering denken, want.
dat verklaart veel het verklaart
o.a. Hitler. Himmler, Goering en de
rest van de dolgeworden Kleinbur
gers. Geen redelijk mens zou ooit
iets uit Mein Kampf hebben ge
loofd, als Courths-Mahler er niet
was geweest. Zij, met haar door en
door gelogen, brave schijnheilige
baronnen- en ridderromans, slaag
de erin het toch al niet sterke
realiteitsbesef der Duitsers dermate
te verpesten, dat zij alles geloofden,
ook Hitier'.
Recept
Surrogaat van geluk
Welke ingedriënten zijn voor die ro
mans die allemaal volgens één en
hetzelfde recept gemaakt zijn, ken
merkend? En in hoeverre houden
deze facetten verband met het sen
sationele succes ln en bulten Duits
land?
Zijzelf zei herhaaldelijk dat haar
vertelsels 'harmlose MSrchen' wa
ren. Waarop berustte (en berust)
de fascinatie die van deze 'onschul
dige sprookjes', van deze sub- ofwel
soep-literatuur op ontelbaren uit
gaat?
Daar is het 'gelukkig einde'. Vóór
het happy end zijn er een hele
reeks schakels die naar dat eind
met de hapzoen leiden: echte pro
blemen zijn taboe, de verhalen lei
den af van de alledaagse misère,
alles wordt op 'positieve' wijze ver
tekend. de werkelijkheid fungeert
slechts als onwerkelijk decor, er
treden mobiele Ueber- en verfoei
lijke Untermenschen op. de nobe-
len winnen het pleit en de meid.
niets gaat boven de hogerstaanden,
de idylle viert hoogtij, nooit wordt
het 'warm-moederlijke' verwaar
loosd, sentimentaliteit (het tegen
deel van gevoeligheid) neemt een
overwegende plaats in. Hedwig
Courths-Mahler verstond de kunst
die ook de makers van Heimat- een
ouderwetse Hollywood-films be
heersen: zij vervaardigde helemaal
op de smaak van winkelmeisjes en
'keukenmeiden' gerichte confectie
die voldeed aan de wendsdromen
van een massa die nog heel wat
andere beroepen omvat. Zij ver
zweeg het wezenlijke en gaf een
surrogaat van geluk. Zij raakte de
harten van een massa waarvan zij
deel uitmaakte. Zij voldeed aan de
geestelijke behoefte van onder-ont
wikkelden. Zij gaf kitsch in over
vloed. Haar romans van het arme
meisje en de rijke jongeman (of
omgekeerd) die na heel wat moei
lijkheden het geluk bij elkaar vin
den, bevredigde de lieve lezeressen
(én lezers). Hoop en verwachtingen
werden al door de titels van haar
romans gewekt: haar 'Rode rozen',
haar 'Tuinmansjongens die een
freule huwen' en 'De verliefdheid
van een jong inspecteur' deden het
goed.
Zij doen het weer goed. Tante Hed
wig staat als een rots in de woelige
wateren. Haar boeken worden weer
gelezen. De Duitse televisie maakt
een begin met het uitzenden van
(vijf) films naar haar boeken, zij
heeft al optie op andere Courths-
Mahler-romans. Uitgevers in en
buiten Duitsland hebben zich op
nieuw op haar gestort, hun hoop
zal in vervulling gaan: zij zullen er
veel geld mee verdienen. Een
bloedserieus dagblad als de 'Neue
Ztlrcher Zeltung' heeft een van
haar romans gepubliceerd. Het kan
niet op. Zij is, zoals gezegd, de
meest succesvolle Duitse schrijfster.
Hedwig Courths-Mahler en haar twee dochters (1898): samen
471 romans
I
