fllSlllSllI
'Radio Hilversum 1940-1945'
confronteert ons met de vraag:
'Hoe was dit mogelijk?'
Kunst
De 'Apeliefde'
van Kagel
voor Brahms
Nieuwe boeken
Jongetje verbrak
TROUW/KWARTET MLAlAJNDAG 20 MEI 1974 BINNENLAND
door R.N. Degens
-
VERKIJK LAAT
BELANGRIJKSTE
MYTHE LIGGEN
door Ben van Kaam
Kortom, de omroepwereld was tijdens de bezettingsjaren nu ook niet bepaald
een haard van verzet, zo kan men concluderen uit Dick Verkjjks gerucht
makende boek 'Radio Hilversum 1940-1945' En de ruim 800 pagina's dikke
turf gaat op de plank naast de andere werken, waaruit blijkt dat dit in andere
sectoren van de Nederlandse samenleving evenmin het geval was. Er blijft
weinig over van de mythe van het zich eendrachtig tegen het nazidom ver
zettende Nederlandse volk. Sommigen geeft het een schok dat te ontdekken.
Een van hen was Dick Verkijk.
'Het schrijven van dit boek was geen
onverdeeld genoegen. Ik stuitte op
omstandigheden en gedragingen die
mij menigmaal onthutsten en soms
schokten', schrijft hij in zijn voor
woord. 'Ik kwam ook voor het morele
probleem te staan: moet je namen
noemen? Na veel wikken en wegen
heb ik die vraag met ja beantwoord.'
15 mei 1940: Duitsers vragen in Hilversum de tveg naar de AVRO- studio.
Overtuigingskracht
En dat kon ook moeilijk anders. Het
boek ontleent vooral daaraan zijn
overtuigingskracht. Een eindeloze
stroom hem bekende namen wordt
over de lezer uitgegoten. Zij allen
speelden een grotere of kleinere rol
bij de radio-omroep, die tijdens de
oorlog al heel snel een propaganda-
instrument van de nazi's werd. Om-
roepautoriteiten, acteurs, reporters,
musici en andere artiesten, men komt
ze allen tegen Hoe populairder de
naam, hoe groter de schok. Ook die?
Ja, zelfs die. Wie het allemaal wil
meemaken, kan het voor 47.50 bele
ven. Een handig naamregister vereen
voudigt de raadpleging. Juist die veel
heid van namen dwingt tot de vraag:
hoe was dit mogelijk? Dick Verkijk
houdt zich daarmee ook bezig. Het is
mijns inziens het zwakstè element in
dit boek.
Eerst de verdiensten. Verkijk heeft de
archieven grondig doorgenomen en
Jos Rutlng. Romeinse slaafjes. Ro
man. Amsterdam, Meulenhoff, 1974.
128 blz. ME 323 12.50.
Deze wonderlijk kaleidoscopische ro
man van Ruting bevat in eerste in
stantie het driedelige verhaal van de
liefde van de archeoloog Chrisbin
voor jongens. In deel 1, 'Een stenen
beeldje', raakt Crrisbin verzot op een
jongensbeeldje zonder hoofd in een
Engelse tuin. Maar deze liefde komt
tot een eind wanneer de politie zich
ermee gaat bemoeien. Vervolgens, in
deel 2, 'Martin', komt een Engels
jongetje, dat voetballend wordt aange
troffen in een achterbuurt, aan bod.
Dezè Martin is van Chrisbin niet
gediend. Tenslotte, en dat levert het
grootste deel, 'Ferruccio'. op, vindt
men voor Chrisbin de aanbiddelijke,
Itliaans-ogende Ferruccio, zoon van
een Hollandse professor, die de hoofd
rol krijgt aangeboden in een film
waarvoor Crisbin het scenario heeft
geschreven. Dat laatste deel is door
schoten met allerhande sub-delen,
waarin Ruting veelsoortige verhalen,
grapjes en notities heeft kwijtgekund.
Het thema van de roman, het verlan
gen naar zuiverheid, jeugd, onbedor
venheid etc. een verlangen dat
gefrustreerd wordt komt door de
brokkelige en onsamenhangende
structuur niet erg goed tot zijn recht.
Wel verbeeldingsrijk en raar afwisse
lend is het boek, en men kan het
meer in onderdelen dan als geheel
waarderen.
T.v.D.
Het helse laboratorium van dr. Fu-
Manchu, geschreven door S.ax Roh-
mer. Uitg. Luitingh, Laren, 238 blz
12.90.
Fondueboek, door U. Klever. Een
bockruit de serie Van Dishoeck-super-
bookpo?kets. Uitg. Unieboek, Bussum;
144 blz 12.90.
Zesde Friesche Vlag schaaktoernooi,
kampioenschap van Nederland 1974
samengesteld door H. Kramer met
medewerking van .T. H, Timman. G.
Sosonko, H. Ree, Bf. Enklaar, E. C.
Scholl en andere dëelnemers en S. H.
Postma. Uitg. Moussault, Baarn. 192
blz. 10.90.
SS en Wehrmacht hadden volop plezier tijdens een bonte avond in
de Hilversumse studio.
met te waarderen journalistieke hard
nekkigheid getracht opgehelderd te
krijgen wat nog onduidelijk bleef. De
zekerheid bestaat thans vrijwel, dat
geen kwalijke zaken van betekenis
meer kunnen worden gemeld; Verkijk
hód ze ontdekt. Neigingen om iets
achter te houden of te verdoezelen
ten gerieve van deze of gene komt
men nie tegen in dit boek, ook al
kan men met hem van mening ver
schillen hoe een bepaald feit moet
worden gewaardeerd.
Te waarderen is ook dat hij niet
poogt het gedrag van de overgrote
meerderheid van de radiomensen tot
norm te verheffen, maar het gedrag
van de enkeling, die nee zei, zoals
Broeksz van de VARA. Men kan be
grip hebben voor falen, maar dan
moet je het wel eerst falen noemen.
Norm
Mr. Burger heeft reeds wrevelig Ver
kijk het hanteren van een 'studeerka
mernorm' verweten, maar dat is elke
zedelijke norm. Wanneer leer en le
ven niet kloppen, mag dat op zichzelf
geen reden zijn de leer overboord te
werpen of aan te passen. Geliefd zijn
zedeprekers echter zelden; Verkijk zal
dan ook zeker niet door een jubelen
de radiobevolking op de schouders
worden gehesen om wat hij allemaal
opschreef.
Ook de toon van zedelijke verontwaar
diging, waarin hij dat deed, zal menig
een irriteren. In een artikeltje kun
je dat meemaken, maar een heel
boek.Nodig was dit ook niet, want
de zwijgzaamheid die over het alge
meen in Hilversum betracht werd
over de oorlogsjaren, getuigde zeker
van enig besef dat de boel niet had
gedeugd. Het is van belang dat dit
niet slinkt door alles wat gezegd en
geschreven gaat worden nu alles open
en bloot in de boekhandel ligt. Een
beschrijving van 'voorbeeldig' gedrag
houdt de goede zeden meer overeind
dan boek vol falenden.
Kritische vragen
Verkijk .zei ergens te hopen dat 'n e-
ventueel volgende keer als gevolg van
z'n boek er niet 20 maar 25 neezeg-
gers zouden zijn. Ik wil hem niet
ontmoedigen, maar denkbaar is ook
een effect dat het er dan meer 10
zullen zijn. 'Dat is eens. maar nooit
weer', zeiden veel gedesillusionneerde
verzetsmensen na de oorlog toen ze
ontdekten dat de maatschappij over
het algemeen niet veel opheeft met
werknemers, die zichzelf kritische vra
gen stellen over de. aard van hun
bezigheden. Opvoering van het aantal
nee-zeggers wordt wellicht meer be
vorderd door een groter aantal men
sen te interesseren voor hun motie
ven, dan door een beschrijving van
het gedrag dergenen, die kennelijk
onvoldoende gemotiveerd waren om
te weigeren aan een door nazi's be
stuurde omroep mee te werken.
Geen verleden tijd
Had het boek daarom niet geschreven
moeten worden?
Toch wel. Het dwingt zoals gezegd tot
de vraag: hoe was dit mogelijk? En
dat doet stuiten op een problematiek,
die bepaald niet tot de verleden tijd
behoort. Verkijks boek bevat twee
delen. Het eerste loopt tot 1941, het
jaar waarin de nazi's de omroepvere
nigingen althans de waarden die
zij voorstonden nog enigszins heb
ben gered door ze te verbieden. Het
tweede deel behandelt 'De Nederland
se Omroep', de organisatie die onder
leiding van de NSB-er ir. W. A.
Herwijer de zaak voortzette. Wie van
het omroeppersoneel gewetensbezwa
ren had, hoefde niet mee te doen; er
was voor hen zelfs een zeer gunstige
afvloeiingsregeling. Het gros van de
Hilversumse radiobevolking bleef
evenwel zingen, acteren, administre
ren, vraaggesprekken houden, monte
ren, muziekmaken, nieuwslezen en
grammofoonplaten draaien. Aan solli
citanten was geen gebrek evenmin als
aan de vele losse medewerkers, die
een radiobedrijf nodig heeft.
Bespiegelingen
Men kan zich, zoals Verkijk doet,
overgeven aan allerlei bespiegelingen
(als 'liefde voor het vak' enz.) wat
deze mensen dreef. Zakelijker lijkt
me de vaststelling, dat men kennelijk
niet zoveel bezwaren had medewer
king te geven. Voor de oorlog trad
men op en werkte men voor organisa
ties, waar men politiek en levensbe
schouwelijk niet mee verbonden was.
Welnu, dat was nóg zo. Men 'deed
niet aan politiek' en die levenshou
ding komt altijd neer op het dienen
van de macht die er is. Ik hecht niet
zoveel aan de verklaringen, die de
betrokkenen thóns van hun gedrag
geven. Het is zeer de vraag óf men
het er wel zo moeilijk mee had, als
thans wordt voorgegeven. Voor een
aantal zittenblijvers onder het vaste
personeel kon dit gelden, maar stellig
niet voor degenen, die zich eigener
beweging als medewerker aanboden.
Men heeft er kennelijk niet zo zwaar
aan getild, dat de omroep een nazi-
omroep was geworden. Ingewikkelder
moeten we de verklaring niet maken.
Anti-Duits
Ik heb het nu niet over de vele NSB-
ers, die het omroepbedrijf ingewerkt
werden, maar over de zeer velen, die
Verkijk beschrijft als anti-nazi, niet-
nazi, of anti-Duits. Ze verlangden op
recht naar het vertrek van de Duit
sers en wat er nog meer geünifor
meerd in de studio's rondstapte. En
velen van hen zien we later in op
rechte blijdschap bevrijdingsprogram-
ma's samenstellen. Maar het wil er
niet bij mij in dat men voor De
Nederlandse Omroep dagelijks met te
genzin en een gekweld geweten bezig
was aardige programma's te verzin
nen. Dat lukt je niet.
Ook toen moét men nog een redelijke
mate van plezier in z'n werk hebben
gehad. En dat kon het beste door te
geloven dat je niet aan politiek deed.
De argeloosheid, waarmee een aantal
omroepmedewerkers sept. 1944 een
'Organisatie van Omroeppersoneel'op
richt in 'De Jonge Graaf' teneinde
invloed uit te oefenen op de struc
tuur van de omroep na de bevrijding
(nationale omroep), wijst niet op be
sef dat men zich politiek gecompromi-
teerd had. Men biedt gewoon z'n dien
sten aan de komende machthebber
aan met o.a. de volgende onthul
lende tekst: 'Wij denken terug aan
de tijden, waarop de vier omroepvere
nigingen elk hun meening over be
paalde politieke gebeurtenissen gaven,
waarbij de luisteraar nimmer iets van
de houding der Regeering te weeten
kwam. Volksvoorlichting en cultu-
reele opvoeding dienen niet aan parti
culiere of groepsbelangen te worden
overgelaten.'
Vrijheid weg
Verkijk wijt de grote mate van be
reidheid tot medewerking aan de nazi-
omroep voor 'ndeel aan de concessie-
politiek, die de omroepverenigingen
in 1940 ten opzichte van de Duitsers
voerden. Een factor zal dat stellig
geweest zijn. Op 15 mei 1940 hadden
deze organisaties hun bestaanszin ver
loren. De NCRV b.v. was opgericht
omdat men in de ether 'vrijheid van
levensovertuiging' wenste. Welnu, die
vrijheid was 15 mei 1940 verdwenen.
Hadden de Duitsers de omroepvereni
gingen meteen verboden, dan zou dat
de besturen niet hebben verrast. Maar
dat gebeurde niet. Integendeel. Ieder
een kon aanvankelijk gewoon door
gaan, mits men natuurlijk wel reke
ning hield met de veranderde omstan
digheden.
Kweken van begrip
Wie de door Verkijk geciteerde tek
sten uit radiotoespraken en artikelen
uit omroepbladen leest, krijgt de in
druk dat men het gevaar van een
'nieuwe orde' dacht te kunnen bezwe
ren door het kweken van begrip daar
voor zelf ter hand te nemen.
Elders in de Nederlandse samenleving
(de pers) zien we hetzelfde zich afspe
len. Het volk wordt de vrijheid gela
ten zichzelf te knevelen; er wordt op
grote schaal gebruik van gemaakt, in
de hoop dat de nazi's zich er dan zelf
niet mee zullen bemoeien. IJdele
hoop. Tenslotte worden alle omroepen
opgeruimd, ook de AVRO die door
Willem Vogt openlijk als apparaat
aan de nieuwe heersers wordt aange
boden. Terecht constateert Verkijk,
dat alle omroepverenigingen hebben
gefaald, zij het dat de AVRO de
meest duistere rol speelde. Het ver
bod 13 maart 1942 gaf hen 'het aure
ool van slachtoffers van het nazi
regime'. 'Ware hun rol goed doorge
licht, dan zouden weinigen het na de
oorlog als onrechtvaardig hebben be
schouwd wanneer was geconstateerd:
omroepen u hebt uw recht op weder
opstanding verspeeld.'
nale omroep. Zo eindigt z'n beschrij
ving van het vooroorlogse tijdperk
met de woorden: 'Hoe zouden een
versnipperd Nederland, een verzuilen
de omroep reageren op een bezet
ting?' Hij bezigt een uitdrukking die
■begin 1940 juist in zwang begon te
raken voor de omroepen, 'zuilen' en
die van meetaf door Nederlandse na
zi's als scheldwoord werd gehanteerd.
Doorn in het oog
Vanuit hun extreem-nationalistische
opvatting begrijpelijk. Het omroepbe
stel verdeelde het volk en een groter
zonde kent de nazi niet. Het Neder
landse omroepsysteem als zodanig
stond dwars op de nazi-opvattingen
over omroeporganisatie. Het was dan
ook de vrucht van opvattingen over
democratie, zoals deze gegroeid waren
in de drie grote emancipatiebewegin
gen, die Nederland gekend heeft. Dit
stelsel nu was elke nationaal-socialist
een doorn in het oog. In het nationa
listische anti-democratische klimaat
van het Nederland van de jaren der
tig pasten 'de zuilen* slecht. Ze 'ver
politiekten', zoals dat heette, de ae
ther met hun levens- en wereldbe
schouwingen en ze tastten de eenheid
der natie aan, een mythisch begrip,
dat in aanzienlijk ruimere kring werd
gekoesterd dan dat er nationaal-socia-
listen waren.
De sleutel
Verkijk geeft geen blijk het politieke
en geestelijke klimaat van het voor
oorlogse Nederland te kennen. Zo
meent hij dat er sprake was van een
'algemene afioijzing van het nationaal-
socialisme'. Aan een poging om het
gedrag van de omroepmensen te ver
klaren vanuit de niet geringe anti
democratische besmetting, die ons
volk opliep in de jaren dertig kom je
dan uiteraard niet meer toe. Toch
moet voor mijn gevoel daar de sleutel
worden gezocht, zowel voor de teksten,
in de omroepbladen in 1940 als voor
het gemak waarmee het grootste deel
van de Hilversumse radiobevolking
kon meewerken aan de nazi-radio. Hèt
politiek verwerpelijke karakter van
allerlei uitzendingen hebben velen
pas vér na de oorlog onderkend.
Ook na de bevrijding was ons land
nog vergeven van nationalistische
mythen. De belangrijkste na-oorlogse
mythe was die van een zich eendrach
tig tegen de Duitse overheerser ver
zettend Nederlandse volk. De mythe
.moest onder andere dienst doen om
Nederland aan een 'nationaal' omroep
bestel te helpen. Autoritaire figuren
uit het Militair Gezag zouden dat
varkentje wel eens even wassen. Dat
het verzet in feite een zeer verzuilde
zaak was, wilde men niet weten. En
volstrekt werd verdrongen dat het
Nederlandse volk op grote schaal met
de nazi's had gecollaboreerd. De om
roepwereld was dat dit betreft alleen
maar representatief voor de rest van
de natie. Ook daar wil Verkijk maar
moeilijk aan. Z'n geschoktheid over
de feiten heeft wellicht te maken met
z'n geloof in de mythen, die na de
oorlog gecultiveerd werden om Neder
land aan een nationale omroep te
helpen.
Nauwe samenhang
Het curieuze is dat z'n boek wemelt
van aanwijzingen dat er een nauwe
samenhang is tussen de laakbare hou
ding van velen en de vooroorlogse
omroepstrijd. Ir. Herwijer, de NSB-er,
die directeur-generaal werd van De
Nederlandse Omroep, bood Verkijk de
sleutel van wat wellicht het gedrag
van velen verklaart. Na lezing van
Verkijks script over het befaamde
zendtijdbesluit-Reymer in 1930, waar
bij het omroepbestel werd gegrond
vest (en de AVRO gehalveerd), lastte
hij de volgende passage in:
'Het liberale kamerlid-Boon diende
een interpellatie in. Tijdens de behan
deling zat op de overvolle tribunes de
student W. A. Herwijer samen met
andere jeugdige AVRO-vrienden. De
wijze van behandeling van deze inter
pellatie schokte zijn rechtsgevoel
diep. Hier verloor hij zijn vertrouwen
in het stelsel Was hij realistischer
geweest, dan had hij begrepen, dat
het parlementaire stelsel weliswaar
lang niet ideaal is, maar altijd nog
het minst riskant voor de persoonlij
ke vrijheid. Hij zou begrepen hebben
dat een parlement geen feilloos recht
kan scheppen, maar gelegenheid biedt
de tegenstellingen, de uiteenlopende
opvattingen en interesses en de
machtsconcentraties die in elke ge
meenschap bestaan op vreedzame wij
ze tot bruikbare resultaten ie brengen
en zodoende de binnenlandse vrede te
waarborgen.'
Ook de ontsporing van Guus Wcitzel
b.v. blijkt regelrecht samen te hangen
met het gebeurde in 1930 (thans is
hij voor verenigingsomroep). Verkijk
meldt die feiten, maar doet daar ver
der in z'n beschouwingen weinig mee.
Jammer. Want daarmee heeft hij de"
kans gemist een boek te schrijven, be
langrijker dan de registratie van het
falen van een aantal Nederlanders. Er
was echter wel iets meer aan de hand
dan vakidiotisme, gebrek aan moed of
fatsoen en hielenlikkerij. Het Neder
landse volk dacht voor, tijdens en na
de oorlog nog niet democratisch ge
noeg om als geheel het anti-democra
tische gedachtengoed van de nazi's af
te wijzen.
Kritischer boeken
Pas in de loop van de jaren zestig
breekt er meer democratisch besef
door in het Nedèrlandse politieke kli
maat. Tegelijk beginnen dan kriti
scher boeken te verschijnen over de
oorlogsjaren en neemt het gedram
tegen 'het omroepbestel' af. 'kHeb
niet het idee dat Verkijk oog heeft
voor de samenhang. Niettemin schreef
hij een interessant boek. Het opgra
ven van feiten blijft verdienstelijk,
zelfs al wordt het blootgelegde door
de graver niet geheel begrepen.
SCHEVENINGEN De A,
tijns-Duitse componist Mau
Kagel (42) zegt een mai
bewondering voor de muziek
Johannes Brahms te hebbed
bleek pas voor het eerst tofl1
stad Hamburg hem in 197k 1
dracht gaf een stuk te makaje
gelegenheid van het feit, t y
Brahms in 1973 honderdv
jaar geleden in Hamburg
geboren. te
Beethoven is trouwens ook een
liefde van Kagel; hij wijdde AlL
hele muziekfilm 'Ludwig van.j
Zijn Brahms-liefde kreeg een wigi
voudiger gestalte in een stuk
goed Duits heet 'Variationen u
Fuge für grosses Orchester übE
Thema von Handel für Klavier H_
von Johannes Brahms'. f®,
Kagel nam dus de 'Handelvap
van Brahms als uitgangspunt f^1
werkte deze op zijn manier vooren
orkest. Een aantal ervan althaJ^
stuk ging zaterdagavond onde^1
leiding in het Scheveningse KiiS3;
als onderdeel van een 'Kagel-jjfri
dat hij met het Residentie |?®v
uitvoert/ en waarvan zondagaw',
het Haagse HOT het tweed},
ging. Kf
lad
Zaterdagavond was er, behalvj M
Variationen, van hem nog het knij
vaker vertoonde stuk 'Matchïee:
twee cellisten en een slag\i
eveneens een 'scènische' comjjg
Dat wil dus zeggen dat de uiti
den niet alleen muziek makemde
ook wat acteren. al
Vóór 1940
Deze opmerking brengt me op de
voornaamste kritiek, die ik op Ver
kijks boek heb. Het is goed dat
mythen worden opgeruimd, maar Ver
kijk heeft de belangrijkste laten lig
gen. Z'n beschouwing van wat vooraf
ging aan 1940 is slechts een beknopte
beschrijving van de ontwikkeling van
het omroepbestel. Daarvan moet hij
weinig hebben; hij is voor een natio
Verkleed
Bij de Variationen blijft dat 1
tot een als Brahms verklede min
tegen het ..eind van het stukir i
het orkest waardig naar (dei
schrijdt en dan wat leutert oveiani
burg, waar hij zo lang niet gewpix
en dat zoveel veranderd is. N w
toespraak speelt het orkest deikei
variatie en dan komt nog e(ha
kleed persoon binnen in wijeli;
Handel moet herkennen. Een iran
de Handel overigens, wiens eniion
het schijpt te zijn, Brahms v»n
tig door een zijdeur af te voei»est
Omdat Kagel zijn zaakjes altf™
standig presenteert, gebeurd'™
scenische versie pas na de'
Daarvóór moest naar gef
Opnamen voor de omroepproppgandafilm 'Scherven brengen ge
luk'. In het midden (met papieren in de handGer. H. Knap. Ach
ter de microfoon onder meer Tine Opscholtens en Ton van Otter-
loo.
Mauricio Kagel
'Match' geluisterd en gekeken!^,
(het werd nu ook weer gedijd
Anner Bijlsma, René van fa
Willy Goudswaard) en moe) q(
Variationen om en om gespej
den met de oorspronkelijke^
versie. nj;
De pianist was Geoffrey
(hoofdleraar Koninklijk Consan
urn) die niet met zoveel wooia
gezegd dat hij van Brahms w
uit wiens spel dat ook niet vAa
maken. Het functioneerde ecl|2i
want de directe opeenvolgingLe*j
oorspronkelijke variaties en i
kestbewerkingen deden des t>
lijker uitkomen dat Kagel 1^
soort apenliefde voor Brahn
hebben.
Gekneusd
De stukken komen nog al g
uit zijn muzikale omarming1
schijn. Zij blijven wel duidej
kenbaar, want bijvoorbeeld I
sche patroon is nagenoeg voffl
handhaafd. Daarbij knutselt f
wat schrijnende harmonieën t
waaruit bij toeval weieens eel
'vervreemdend' effect ontstaat
als geheel maakt het de ind
een eerste repetitie van een I
orkest van beverige AOW-er?"
gen muzikale ongijn, die dn:
doenlijke ernst werd gediriget1-"
Mauricio Kagel, die soms oofc—
gelde woorden oplaat. Zoals:!
is niet in staat de mensen
maken.' Inderdaad, maar er
mensen die betere muziek
Zelfs Mauricio Kagel deed
eens.
RUINERWOLD Bij een
een hojten schuur in Ri
(Dr) iz aterdagdagavond hi
jongetje L. Lubbing in de
omgekomen. De brand ont£
moedelijk doordat het kin<f_r.e
schuur met vuur zat te speler1'1
lips
