KIJK MAAR, ER STAAT NIET
(ALTIJD) WAT ER STAAT
van
Eysselsteijns
laatste roman
'Paus
Maan',
Ben
Sculpturen
Phillip King
in Kröller-
Müllerpark
op de Hoge
Veluwe
Ambachtelijk
Harmonie
door Jac. Lelsz
Kleur
door J. van Doorne
r.i iir «s&Sa .j
n?roi wweej
TROUW/KWARTET DINSDAG 16 APRIL 1974 KUNST TP
Tussen bloeiende krentebomen
en fluitende merels heeft de
Engelsman Phillip King, een der
markantste beeldhouwers van
deze tijd, zijn wereld opgebouwd.
Wat preciezer gelokaliseerd
rond het Rietveld-paviljoen
in het Kr'óüer-Müller-park op
de Hoge Veluwe. Een kleine
tentoonstelling, niet meer dan
een dozijn sculpturen, bijna
allemaal van de laatste vijf, zes
jaar. Wie, kwantitatief denkend,
dat onvoldoende vindt om de
reis naar de Hoge Veluwe te
maken, bedenke dat op dit
raakpunt van natuur en cultuur
nog zoveel méér te zien is.
In Nederland was drie maal eerder
een enkel werk var de nu
veertigjarige Phillip King te zien,
achtereenvolgens in Sonsbeek te
Arnhem, Boymans-Van Beuningen te
Rotterdam en Kröller-MUller te
Otterlo. Het is nu voor het eerst dat
King, die overal in de wereld al heeft
geëxposeerd, in ons land een solo
tentoonstelling heeft.
King werd geboren in Kheredine, een
plaats bij Carthago (Tunis), maar
kwam al op twaalfjarige leeftijd naar
Engeland. Toen hij twintig was,
bracht hij een jaar door in Parijs,
waar hij in het Louvre tekeningen
maakte van beeldhouwwerken. Terwijl
hij in Cambridge college liep in
moderne talen hield hij zich ook met
beeldhouwkunst bezig, waarbij hij
beïnvloed werd doer o.a. Picasso.
Maillol en Matisse. King studeerde
beeldhouwkunst aan de Sta Martin's
School of Art. omdat Caro daar
docent was.
Na een jaar assistent van Henry
Moore te zijn geweest, reisde hij
enkele jaren door Griekenland.
Gedurende korte perioden gaf hij les,
om. in de Verenigde Staten. Met zijn
vrouw Lilian Odelle en zijn zoon
Anthony woont hij thans in Londen.
In zijn huis in West Hampstead
bestaat de wand in een der kamers
uit een reproduktie van Matisse, een
boom met een paar takken en enig
gebladerte. King bewondert Matisse
om diens vermogen ideeën te
ontlenen aan de natuur vanuit een
bepaald medevoelen, een zekere
emotie.
King exposeert op 't moment, zoals
gezegd, twaalf sculpturen rond het
Rietveld-paviljoen. Men meet bij hem
het begrip beeldhouwer natuurlijk
wel in ruime zin nemen. Misschien
zou het woord constructivist niet
helemaal misplaatst zijn, doch we
betwijfelen of we King daarmee
plezieren; het heeft teveel associaties
met de techniek. Wat ons beslist niet
loslaat, is de gedachte aan een
ambachtsman. Het zijn, gezien vanuit
het ambachtelijke, bijzonder knappe
werkstukken. Dat ambachtelijke
aspect vonden we ook bevestigd
doordat we een bezoeker hoorden
zeggen dat het allemaal 'zo'n
verzorgde, goed afgewerkte indruk
maakt'.
Niet alle werkstukken hebben ons
bekoord, o.m. Open Bound niet, dat
bestaat uit staal, aluminium en hout,
de materialen waarmee King
overwegend werkt Terugrijdend naar
huis zagen we in een speeltuin
moderne speelwerktuigen waarvan de
vorm. ontworpen door een anonieme
industriële vormgever, ons aanzienlijk
meer aansprak. Dorr elkaar genomen
echter heeft het werk van King ons
veel genoegen verschaft. Het wordt
gekenmerkt door een grote mate van
harmonie, evenwicht Het wekt een
diepe schoonheidsontroering op. Maar
wanneer we dit zo zeggen, zitten we
mogelijk al, in King's visie, op de
verkeerde golflengte. Met een variant
Ascona, 1972. Staal. Zilverachtig met purper glanzend). Rowan Gallery, Londen.
op Martinus Nijhoff zou wel eens
kunnen gelden: kijk maar, er staat
niet wat er staat. Tenminste, niet
altijd. King heeft zijn eigen theorie.
Men moet,,zo lezen we, zijn beelden
niet mooi vinden, of lelijk. De
essentie ervan dient herkend, omdat
die werkelijkheid in iedereen
aanwezig is. Het gaat, vindt hij, om
helderder, zuiverder
uitdrukkingsvormen. Zuivere emoties
worden tot zuivere vormen. Als
kunstenaar heeft hij de stoffelijke
materie steeds beschouwd als iets
geestelijks. Het is geen kwestie van
uitmeten, ontwerpen of invoegen in
het bestaand vocabulaire, het gaat om
het 'luisteren' naar het
'karakteristieke'. Men moet zijn
menselijk instinct inschakelen om het
moment te vinden, waarop men bij
het zien van een klein stukje loof in
gedachten al de hele boom ziet, en
deze kan benoemen. De ordening, die
hem interesseert is, zegt hij
met die van de wiskunde, maar het is
een soort logica, die de basis vormt
van het beeldhouwen: het overeind
staan, het bovenop liggen, het volgen
op, het tegenover iets staan enz.;
dingen die ook te maken hebben met
zijn eigen fysieke, emotionele aard.
Er zijn. welbeschouwd, drie soorten
kunstenaars. Sommigen zijn meer
filosoof dan kunstenaar, anderen meer
kunstenaar dan filosoof, bij King
lijken kunstenaar en filosoof eikaars
evenknie te zijn. We laten zijn
filoscfieën, waarin hij zelfs tot de
uitspraak komt, dat het dilemma van
leven en dood slechts in de kunst een
oplossing kan vinden, verder maar
voor wat ze zijn. Zijn expositie is in
ieder geval de moeite waard.
Verschillende werken, doen het in
deze illustere omgeving bijzonder
goed. Ook de kleur speelt in dit werk
een grote rol. King gaat in dit opzicht
uiterst zorgvuldig te werk; zijn
aanduidingen zijn zeer genuanceerd;
donkergroen, lichtgroen, donker, nogal
donker, glanzend, hoog glanzend enz.
Hoogtepunten vinden we Reel I, Crest,
Small wall, Green streamer en
Ascona. Werkstukken, waar je gewoon
ontdaan van elke achtergrond
gefascineerd naar staat te kijken.
Minder deed ons weer Sculpture '71.
Zoiets zou je eigenlijk ook van boven
mceten kunnen bekijken. Zoals jc
sommige moderne bouwwerken, om ze
goed te beoordelen, ook van boven
zou moeten kunnen bekijken.
Bijvoorbeeld om maar iets te
noemen, waar we toevallig elke week
enkele keren langs komen het
kantoor van Centraal Beheer dat
Herzberger in Apeldoorn heeft
neergezet. Jammer dat de catalogus
om technische en financiële oorzaken
alleen in het Engels kon worden
uitgegeven. In het Nederlands is er
een nogal onbeduidend 2anhangseltje.
Eigenlijk moest dat niet mogen.
Phillip King blijft tot 9 juni op de
Hoge Veluwe.
Reel I, 1968. Staal en aluminium. Rood (glanzendj en lichtgroen (mat,). Musées Royaux des Beaux Arts de Belgique, Brussel.
Toen paus Clemens V in 1309 zich in Avignon vestigde, zoi
tot 1377 duren, eer de pauselijke stoel weer naar Rome
Laat ons niet vergeten dat de veertiende eeuw een turbu
eeuw was. Nadat het westerse Romeinse rijk uiteengevallen
waren er enkele grote rijken ontstaan, die tengevolge van
leenstelsel zich oplosten in een groot aantal vorstendomme n
hertogdommen, waarover de hoogste vorsten slechts wein n;
zeggen hadden.
Het is in de dertiende en veertiende
eeuw dat de machtigsten van hen
erop uit waren, weer een centraal
gezag over een zo groot mogelijk
gebied te vestigen.
Het enige eigenlijke centrale gezag
was in Rome gevestigd: het pauselij
ke gezag. Het werd hoe langer hoe
meer voor vorsten zaak, de regeren
de paus aan hun kant te krijgen.
Dat gaf aanleiding tot talloze kuipe
rijen en intriges. Nu was Rome ook
een staat Een staat waarin pausen
(toen lang niet altijd Italianen) zich
allerminst veilig voelden. Dat was
de reden waarom Clemens V, van
Franse afkomst, zich in Avignon
vestigde. Zeven Franse pausen heb
ben daarna de westerse christenheid
geregeerd. De laatste van hen, Grego-
rius X, keerde naar Rome terug,
waar hij spoedig overleed. Het ge
peupel van Rome, opgestookt door
Italiaanse wereldlijke en kerkvor
sten, kwam in opstand en eiste een
Italiaanse paus. Het bang geworden
conclaaf koos tenslotte een onbedui
dende Italiaanse bisschop tot paus:
Urbanus VI, die zich ontpopte als
een tiran die door vele kardinalen
verlaten werd. Deze kozen een nieu
we paus zonder onder invloed van
volk of vorsten te staan: Clemens
VII, een Zwitser. Hij staat te boek
als een tegenpaus. Naar moderne
opvattingen is hij echter de legale
paus. Hij vertrok weer naar Avig
non. Onder zijn bagage bevond zich
de officiële tiara, de pausenkroon.
Bijna de gehele christenheid erken
de hem als hoofd van de kerk. Hij
zou tot 1394 leven.
Daarna begon de ellende opnieuw,
want nu waren het de Franse ko
ning en zijn hertogen, die een Fran
se paus In Avignon wensten. Het
conclaaf trok zich daar echter niets
van aan en koos een Aragonees tot
paus: Benedictus XIII.
BENEDICTUS XIII
De nieuwe paus was een zeer Intege
re, een bescheiden staat voerende,
vrome man, die echter in het poli
tieke spel sluw kon zijn en onwrik
baar vast hield aan de rechten en de
zelfstandigheid van de kerk.
Over die paus nu heeft Ben van
Eysselsteijn een roman geschreven,
zijn laatste.- Hij noemde het boek
'Paus Maan', zoals de man genoemd
werd. De kerkvorst was namelijk
gesproten uit en oud adellijk Spaans
geslacht, hij heette Pedro de Luna.
Dat ik een zo lange inleiding
schreef was naar ik hoop ten gerie
ve van de lezers van de roman, want
de historische feiten staan in het
boek niet al te overzichtelijk opge
steld. Daarenboven begint de roman
met het laatste hoofdstuk, iets dat
verwarring sticht Dat eerste hoofd
stuk kan men zelfs wel ongelezen
laten, het heeft geen functie.
De 'ik' van het boek is een neef van
de paus, een jonge, zijn oom zeer
genegen man die als hoofd van de
pauselijke boogschutters fungeerde.
De man heeft werkelijk bestaan,
maar er is verder zó weinig van
hem bekend, dat Ben van Eyssel
steijn hem heeft kunnen modelleren
zonder de geschiedenis merkbaar ge
weld aan te doen. Hij heeft dat naar
hartelust gedaan. Van Eysselsteijn
was een late romanticus en dat is in
zijn roman 'Paus Maan' duidelijk.
De Rooms-Katholieke kerk heeft in
haar geschiedenis een kleine veertig
anti-pausen gekend. Het begrip 'anti
paus' is behoorlijk vaag: juridische
haarkloverijen en p-ocedure-geschil-
len maken het vaststellen van een
onaanvechtbare paus-opvolgingslijst
illusoir, Wat wel duidelijk is, is dat
de anti-paus Benedictus XIII een
echte paus is geweest, die tot nu toe
in Aragon vereerd wordt Vreemd
doet het aan, dat niet enig verschil
van leer tot het schisma geleid
heeft Het waren louter politieke
oorzaken die tot het schisma leid
den. Het doet dan ook merkwaardig
aan, dat de uitgever van de roman
zegt dat de roman ook van belang
is, omdat de kerk van vandaag in
beroering is. Zulk een uitspraak is
uitgevers-apekool. Er is vrijwel geen
parallellie.
INZICHT
Nee, de heel leesbare roman is be
langrijk omdat hij een inzicht geeft
in de geschiedenis van de late mid
deleeuwen toen de staten zich los
maakten van het kerkelijk gezag en
gestreefd werd naar grote nati j,
eenheden. De kerk verloor
greep op de wereld en moest
ten tegen nationale invloedei P
haar tot pion wilden maken 5
staatkundige belangen.
Benedictus XIII heeft een bela
ke rol gespeeld in de totfO
koming van een van de grote
pese rijken. Onder zijn leiding
een personele unie tot stand
men tussen Castilië en Aragonjuj
was in die tijd nog een Moors it
raat in Spanje). Met succes hee ei
zich tegen de Franse koning t*ol
gesteld, die zelfs door een ai u
rier het beroemde pausenpah
Avignon, dat een vrijwel n-nne w
re vesting was. heeft laten belej lc
Benedictus was zeker geen la
Hij streefde een belangrijke zaa
de onafhankelijkheid van de
Geen Italiaanse en geen F
kerk, slechts een christelijke
Dat bracht hem tussen wal en
Toch is zijn betekenis niet te [J
ken aan dit streven. Zijn gro< j
is, dat hij het schisma wilde j,
fen door overleg. Hij wilde me
tegenpaus in Rome tot een ver ni
komen: samen te zelfder tijd
den (pausen behoeven hun t
ming niet te aanvaarden en r j
aftreden, ook nu nog) en dan u
een conclaaf een nieuwe pal e
laten kiezen. Maar dan wel z 0
door volk of vorsten daarin e
derd te worden. Heiaas, het is f
niet gelukt, de geschiedenis di
te doen bezitten. Zijn tegenp
in Rome waren te bang vool
Italiaanse volk en hun kardi
om het met Benedictus XIII t
gen. De man is gestorven zonde
hij de eenheid van de kerk
mogen zien.
BOEIEND BOEK
Zijn integriteit is boven twijfel
heeft een tijdlang over vrijw
gehele kerk geregeerd. Dat hij J
officiële lijsten van de Rooms-1 1
lieke kerk als tegenpaus voor
is te wijten aan een formalis
benadering van de keuze vi
primaatschap. Hij was een
mens. echter niet een theoloog
een wijsgeer, maar een kerk
die een enkele zaak scherp
oog had: de vrijheid van de
Ben van Eysselsteijn heeft ovet U
een boeiend boek geschrevei l(
noch literair noch historisch o
grote betekenis is, maar dat w
lezer, zo verging het rr.ij al£,
aanzet tot zich verdiepen i
deel der historie van Europa,
weinig gekend wordt: de late m
eeuwen. Toen immers bego^o
groeien wat thans tot wasdom
men is. En dat is de huidige
pese gemeenschap, die uit
bestaat, die volkeren tot bloei
komen en andere volkeren
ten.
Wat toen fout was, is fout geb! e
De droom van een hecht E i
was voorgoed uitgedroomd.
Een tekort van de uitgave
enkele Engelse citaten niet ii 1
Nederlands zijn vertaald. Zep
namelijk belangrijk.
Ben van Eysselsteijn: 'Paus
Bij Leopold te Den Haag 221
j 21.50.
