WALLRAFF, HET
ENFANT TERRIBLE
VAN DE DUITSE
INDUSTRIËLEN
Botswana: eiland van
tolerantie in zee van
raciale verdrukking
ournalist
i ermomde'
th als
beider
door Huub Elzerman
door dr. J. P. Feddema
DW/tKIWlAIKIljr ZAfRERDAG 13 APRIL 1974
BUITENLAND T17/K15
STERDAM In
August Thiele fa-
(iekshal in het Duit-
Hagen staan vier
iletten. Acht bazen
jlen het eerste toi-
Het tweede wordt
bezit genomen
^or vijftien voorlie-,
n. Toilet nummer
ie en vier staan ter
schikking van de
jerige 275 arbei-
rs.
dit soort opmerkingen, in
groot aantal industriële en
ale reportages, heeft de
itduitse journalist en publi-
Günter Wallraff zich in de
J lopen jaren tot een uiter-
e gehaat persoon gemaakt
5 de Duitse industriëlen,
ds het midden van de jaren
ig duikt Wallraff telkens als
eider op in Duitse bedrijven,
werkt dan een paar maan-
anoniem als lopende-band-
eider, tariefwerker, metaal-
sider of als dokwerker, om
'olgens de vernederende om-
digheden waaronder zijn
e-arbeiders de kost moesten
'.l' lienen in een reportage vast
peggen.
is hij onder andere opgedo-
bij giganten als Ford-Keu-
Thyssen-Hiitte, Opel, Sie-
en bij Melitta ('Bruine
in de filterfabriek'). En
ens weer ontmoet hij ook in
'ijven, die zich in publici-
icampagnes beroemen op
modern personeelsbeleid en
Ie sociale voorzieningen, een
nloos industrieel proletari-
dat een treurigmakend, uit-
tloos en grauw bestaan
He* is helemaal niet zo
gisc'n, iegt Wallraff, dat het
hnalige concentratiekamp
:^hau een tijdlang dienst
gedaan als behuizing voor
arbeiders.
citaat over de nogal onge-
verdeelde, spaarzame toilet
bij August Thiele komt
het zojuist verschenen "t
one kapitalisme' (Uitg. Van
nep in Amsterdam, 208 blz.
s 14,50). In dit boek heeft
rit Bussink een dantal in-
riële reportages, een artikel
gastarbeiders en een inter-
met Wallraff gebundeld.
Wallraffs beschrijving van
verblijf in een daklozena-
is er in opgenomen.
verslagen zijn Wallraff
in dank afgenomen. Ze le
ien hem van de kant van de
irnemers in wier fabrieken
werkte een stroom van pro-
en, lastercampagnes en ver-
itmakingen op. Riooljourna-
ek was nog een van de
Bte verwijten. Momenteel
dt het Wallraff steeds moei-
ir gemaakt om van binnen-
reportages te maken. De
oneelsafdelingen van de
e bedrijven beschikken over
persoonsbeschrijving. Om
binnen te komen neemt
nu zijn toevlucht tot ver-
uningen.
r iemand die alleen 'de fei-
van het alledaagse bestaan'
f beschrijven en die zich
niet opwerpt als activist
moet Wallraff merkwaardig
weerstand. De meeste ma
ïs, die zichzelf modern cn
an niet sociaal voelend vin-
kunnen het verwijt dat ze
nooit een arbeider hebben
boet, kennelijk maar moei-
verkroppen. Anderzijds heb-
enkele van Wallraffs re-
ages wel degelijk tot sociale
ist en stakingen geleid.
ROOKJES
lraff heeft zich zelf al eens
«leken met de gebroeders
nm. Die reisden heel Duits
door om sprookjes te ver-
elen. 'Ik verzamel geen
okjes. Ik verzamel de wlr-
jkheid, aldus Wallraff. De
lelijkheid van de Duitse ar-
er is het hier veel an-
i? vertoont blijkens zijn
orten veel oveenkomsten.
tens weer beschrijft Wall-
de schande van het tarief-
t, de prikklok, de sleur van
inlopende band, de kans op
jjrijfsongevallen, het oorver-
ende lawaai, de hygiënische
tandigheden (het aantal toi-
en, douches, behuizing van
arbeiders), het gezinsont-
Thtende thuiswerk, het ver-
in de kantines (en in de
ie), het autoritaire optreden
bazen, de militaire toon
de bedrijfsreglementen, de
nidatie van arbeiders die
ziek melden (met name
tariefwerkers betekent een
te een flinke financiële
■lating) en de discriminatie
gastarbeiders, die, gehaat
2 zij zijn bij hun Duitse colle
ct vaak het smerigste werk
5Iv minder geld moeten doen.
op zogenaamde 'vrijgestel-
•J heeft hij het niet begre-
Werknemerscommissaris-
Giinter Wallraff
foto: Willem Diepraam
sen en ondernemingsraadsleden
blijken zich zeer snel van hun
achterban te vervreemden, zo ze
er ooit deel van hebben uitge
maakt
GEEN IDEOLOOG
Een van Wallraffs sterkste
punten is dat hij zich niet ver
liest in Marxistisch getinte rim
ram, sociologisch vakjargon of
ander modieus geschrijf. Hij
presenteert alleen de naakte fei
ten en geen op zich zelf
waardevolle theorieën o-
ver de vervreemding in een
hoog-geïndustrialiseerde samen
leving. Het voordeel van deze
benadering is dat hij zijn talrij
ke tegenstanders de kans ont
neemt hem politiek verdacht te
maken of anderszins als extre
mistisch te etiketteren.
In zijn boek waarschuwt Wall
raff de politiek zeer actieve
'Jungsozialisten' er ook voor.
niet te veel onder het aanhef
fen van slogans over de zuivere
leer te discussiëren. 'Ze moeten
werkelijk proberen aan de basis
veranderingen te bewerkstelli
gen, in de bedrijven en op
politiek terrein'.
Een zwak punt blijft misschien
dat Wallraff hoe hij zich
ook aan allerlei lopende banden
heeft afgebeuld nooit een
'echte' arbeider is geweest. Hij
heeft altijd geweten, dat hij na
verloop van tijd, ook al was dat
soms een half jaar of langer, de
overall aan de kapstok kon han
gen om vervolgens zijn zoveel
ste industriereportage op schrift
te stellen.
Om dit probleem zo veel moge
lijk te ondervangen doet hij
mee aan werkgroepen, waarin
schrijvende arbeiders, oppostio-
nele studenten en beroepsschrij
vers zitting hebben. In deze
werkgroepen rr^rdt gepoogd do
cumentaire romans te schrijven.
Draaiboeken eigenlijk, die maat
schappelijke verbanden duide
lijk maken 'aan politiek onver
schilligen, ontoegankelijken of
moedelozen'.
'Wie kan de dagelijkse verdraai
ingen en weglatingen van een
groot deel van burgelijke pers
beter beoordelen dan degenen
die de samenhang tussen zich
zelf en de droge informatie
over handel, industrie, beurs en
politiek al hebben doorzien',
vraagt Wallraff zich af. In die
werkgroepen kan ook gebruik
worden gemaakt van de tame
lijk dodelijke methode van
Wallraff zelf: het steeds laten
afwisselen van citaten uit feest
redes (van de directeur), tek
sten uit brochures en adverten
ties met eigen beschrijvingen.
Een onthutsende procedure.
KERK GETEST
Een storm van protest steekt op
na Wallraffs optreden als ka
tholiek zakenman. Hij bezoekt
een aantal eielzorgers en mo
raaltheologen en stelt hen voor
het volgende probleem. Wall
raff: 'Ik ben chemisch fabrikant
en ik heb een bijzonder goedko
pe manier ontwikkeld om natri-
umpalmitaat, het hoofdbestand
deel van de napalmbom, te pro
duceren. Het US-leger heeft nu
bij mij grote orders geplaatst,
maar als katholiek ondernemer
sta ik voor een gewetenspro
bleem. Moet ik de order aanne
men, ook als ik daarmee de
oorlog in Vietnam ondersteun?
Biechtvaders, zielzorgers en mo
raaltheologen van naam blijken
op een enkele uitzondering na
maar bar weinig moeite met dit
gewetensprobleem te hebben.
Professor Klomps van het
groot-seminarie in Keulen: 'Ik
zou het doen. De bisschoppelij
ke wijnkelders in Trier leveren
immers hun wijn ook naar alle
landen van de wereld, en die
kunnen er immers ook niets
aan doen als hun wijn dan in
zondige nachtclubs wordt ge
dronken waar ook naaktdansen
plaatsvinden en wat al niet
meer'.
Prof. Hirschmann, jezuïet te
Frankfort: 'Voor mij is het
geen moraal, maar een militair-
technisch vraagsttuk'.
Professor Richard Egenter, mo
raaltheoloog te Mllnchen: 'Ik
vind, men kan napalmbommen
zeer zeker bij een menselijk
correcte oorlogsvoering inzet
ten. Immers ook een granaat of
een bajonet is geen aangenaam
instrument'. Bovendien, do
Amerikanen gebruiken de na
palmbom waarschijnlijk alleen
maar om oerwouden te verbran
den'.
Prof. Alfons Auer, moraaltheo
loog te WUrzburg: 'Ik zou toch
willen zeggen dat de Amerika
nen echte redenen hebben, posi
tieve redenen, om die oorlog te
voeren'. Behalve professor
Scholz uit Fulda (tegenwoordig
kan alleen in kleine situaties
nog een rechtvaardige verdedi
ging bestaan') raadt ook profes
sor Böckle uit Bonn hem af na
palm te leveren. Professor
Böckle: 'Waar vind je je tegen
woordig nog een industriechef
die er nog bij stilstaat als het
om zo'n enorme order gaat?
Het uitvoeren van de order is
een misdaad tegen de mensheid,
hoewel.je daar vast wel al
lerlei klassieke moraaltheologi
sche uitvluchten voor kunt be
denken'.
Gllnter Wallraffs methode is
natuurlijk niet netjes. Maar dat
neemt niet weg dat je de even
onnette antwoorden van sommi
ge moraaltheologen met rode
oortjes leest.
Een eenvoudige pont brengt ons over de Zambezi, een strategische rivier in zuidelijk Afri
ka, van Zambia naar Botswana. Aan de ene zijde Rhodesische en aan de andere zijde op de
Caprivi-strip, Zuidafrikaanse soldaten, terwijl Zambiaanse militairen nog dreigend toekij
ken of hun verbod tot het maken van foto- of filmmateriaal wel wordt nagekomen. Al
leen aan de zijde van Botswana dat bij dit vierlandenpunt, de enige uitweg heeft naar het
vrije Afrika, bevinden zich geen soldaten.
Botswana, een land zonder le
ger, ongeveer zo groot als Frank
rijk, neemt onmiddellijk voor
zich in. Vriendelijke douane-be
ambten, die waarschuwen voor
de onbegaanbare wegen in het
noorden van hun land, als ge
volg van de zomerregens en
daarom dringend adviseren om
de omweg via Bulawayo in Rho-
desië te nemen. We geven er
echter de voorkeur aan het land
van de rebel Smith te mijden
en ons geheel te richten op
Botswana, een oase van vrede
te midden van veel onverdraag
zaamheid en geweld. Het land
van de Kalahari, waar nog on
geveer 20.000 Bosjesmannen
hun traditionele nomadenleven
leiden, is toeristisch vooral aan
trekkelijk om zijn enorme hoe
veelheid grootwild. In het tropi
sche noordelijke gedeelte van
het land met zijn boeiende Oka-
vango-Delta leven b.v. meer dan
tienduizend olifanten.
PROTECTORAAT
Eerst iets over de geschiedenis.
Een zevental Tswana-groeperin-
gen en een aantal minderheden
waaronder de Kalanga van Sho-
na-origine en de Bosjesmannen,
bewoonden in de vorige eepw
het gebied, toen de Boeren van
de Grote Trek vanuit Kaapland
Transvaal in bezit namen en
daar de Tswana onderwierpen.
Het droge BechuanaLand (Bots
wana) had eerst niet zozeer de
interesse van de Boeren. Zo
werd dit land een toevluchts
oord voor de Tswana uit
Transvaal, die de harde behan
deling door de Boeren om
streeks 1850 niet langer konden
verdragen. Later toen de Boe
ren hun heerschappij over alle
Tswana probeerden uit te brei
den riep Khama III, het grote
christenstamhoofd der Bamang-
wato, de grootvader van de hui
dige president Seretse Khama in
Botswana de bescherming in
van Engeland. Zo werd Bechua-
naland in 1885 met instemming
van Khama en de hoofdden der
andere wat kleinere stammen
een Brits protectoraat. Econo
misch en cultureel was het echter
nagenoeg geheel aangewezen op
Zuid-Afrika. Zelfs de toenmalige
hoofdstad ep het administratie
ve centrum van Bechuanaland.
Mafeking lag niet in het eigen
land maar in Zuid-Afrika. Het
is aan de nationalisten in Zuid-
Afrika of liever aan hun apart
heidspolitiek van na 1948, te
danken dat het land zich niet
met Zuid-Afrika verbond, zoals
lange tijd was aangenomen. Ook
een poging van Verwoerd om
Botswana en de andere protec
toraten in een federatie met
Zuid-Afrika te .verbinden werd
afgewezen. 'We haten de blan
ken niet, we zouden graag deel
van Zuid-Afrika willen zijn als
de apartheidspolitiek daar niet
zou bestaan', zo vernemen we
vandaag uit de mond van de
Tswana, ruim zeven jaar na het
verkrijgen van onafhankelijk
heid.
HUWELIJK
Op 30 september 1966 werd
Botswana een zelfstandige repu
bliek met Seretse Khama als
president. Deze ontmoette tij
dens zijn studie in Engeland
zijn blanke vrouw Ruth Willi
ams. Zijn huwelijk met haar in
1948 stuitte echter op grote
weerstanden, zowel bij enkele
behoudende stamleiders als
vooral bij de Zuidafrikaanse re
gering, die juist toen het voor
nemen had in het eigen land
huwelijken tussen zwart en
blank via wetgeving te verbie
den. Seretse Khama wist onder
zijn eigen mensen het verzet te
breken; de volksvergadering van
zijn stam keurde na een vurig
pleidooi van zijn zijde voor
multi-raciale harmonie diens
huwelijk goed met 6000 tegen
40 stemmen. De engelse rege
ring vroeg hem echter afstand
te doen van zijn stamhoofd
schap in ruil voor een belas
tingvrij pensioen. Hij weigerde
echter en werd daarop verban
nen uit zijn land. In 1956 deed
Seretse, weer terug na de perio
de van verbanning, vrijwillig
afstand van zijn positie als
stamhoofd om zich in de poli
tiek te storten en zo voor zijn
land de onafhankelijkheid te
verkrijgen via demokratische
middelen zonder bloedvergieten.
Zijn Botswana Democratische
Partij heeft nu 24 van de 31
verkozen parlementsleden. Eén
der oppositiepartijen het Bots
wana Nationale Front keert
zich tegen wat het noemt een
overhaaste democratisering en
voert een campagne tot behoud
van de tribale bevoegdheden.
Veel succes heeft het daarmee
niet, ook al betoont het vroege
re stamhoofd Bathoen S. Gaseit-
siwe, die in 1969 in zijn district
de vice-president Masire ver
sloeg, zich in het parlement een
geduchte woordvoerder van de
ze conservatieve stroming.
MEER PARTIJEN
In Botswana voelt men niet
voor het éénpartij-systeem, zoals
b.v. in Zambia en Tanzania
wordt toegepast. Op een discus
siebijeenkomst eind vorig jaar,
belegd voor een aantal studen
ten van de Universiteit in de
hoofdstad Gaberone, bleken par
lementsleden, zowel van de re
gering als van de oppositie
partijen vurige pleitbezorgers
van een systeem van meer par
tijen. Ook Seretse Khama ziet
niets in het éénpartij-systeem.
Democratie past volgens hem
bij de Tswana-traditie. 'Het
wordt vaak gesteld dat voor de
mocratie geen plaats is in Afri
ka, dat dit onverenigbaar is met
ons verleden en dat het over
boord werpen van democrati
sche instellingen wordt gerecht
vaardigd door de eisen van ont
wikkeling. Ik deel die visie
nietmaar beschouw demo
cratie als een voorwaarde voor
ontwikkeling', aldus Seretse
Khama in één "an zijn recente
redevoeringen. Niet door re
pressie maar door onderwijs en
door elkaar te overtuigen zou
z.i. een eventueel misbruik van
de democratie door de oppositie
moeten worden tegengegaan.
In de besluitvorming van de
traditionele stamcultuur der
Tswana is consensus, het zoeken
van overeenstemming van alle
betrokkenen via een langdurige
dialoog een belangrijk gegeven.
Het is de meest ideale vorm
van democratie en ook wel door
vredesmensen als de Quakers
toegepast. Geen wonder dat
men in Botswana zeer huiverig
is voor het toepassen van ge
weld, de tegenpool van het be
reiken vau een consensus via
gesprek en onderhandeling. Het
was ook via de weg van onder
handeling dat Botswana haar
onafhankelijkheid verkreeg en
het is deze ervaring die zij ook
de bevolking van de haar om-
ringende landen toewenst.
In een indrukwekkende rede
heeft Seretse Khama op een
congres van zijn partij in 1972,
met een beroep op het traditio
nele Tswanaconcept Kagisano
(d.i. eenheid, vrede, harmonie
en gemeenschapszin) zowel de
klassenhandhaving van rechts als
de klassenstrijd van links afge
wezen. In de tegenstelling tus
sen rassen, stammen, klassen,
rijk en arm en tussen stad en
platteland is naar zijn mening
handhaving van de dominantie
van de ene groep over de ande
re al of niet door een zoge
naamde 'apartheid' tussen de
groepen te proclameren, volle
dig in strijd met het nationale
ideaal van Kagisano in Botswa
na. Maar zoals de racisten van
mening zijn dat verschillende
stammen en rassen niet in har
monie kunnen samenleven,
maar gedoemd zijn elkaar voort
durend te bestrijden, zo zijn er
volgens Seretse Khama van
linkse zijde ook stromingen, die
geloven in de onvermijdelijk
heid van het 'onverzoenlijke
conflict', dat alleen eindigt
door de overwinning van één
dominante groep. De meest ex
treme exponenten van deze vi
sie betogen dat zulke verschil
len (tussen de groepen) slechts
opgelost kunnen worden door
bloedvergieten, geweld en bur
geroorlog. Zulke gevaren', zo
vervolgt hij, 'bestaan in samen
levingen waar een snelle veran
dering plaats vindt, maar we
geloven dat deze gevaarlijke
conflicten niet onvermijdelijk
zijn en kunnen worden voorko
men als we vasthouden aan ons
geloof in Kagisano en dat in de
praktijk toepassen'.
Het is duidelijk dat deze geest
van gemeenschapszin en vrede
wana het standpunt ingenomen
van vreedzame coëxistentie, zon
der echter haar principes van
raciale gelijkheid te verlooche
nen. Economisch is Botswana
geheel afhankelijk van Zuid-Af
rika. Ook de import van en
naar Europa of Amerika gaat
via dat land. Het krijgt dan ook
een klap mee van de olieboycot
tegen Zuid-Afrika en Rhodesië.
Alleen een enorme luchtvloot
zou hier uitkomst kunnen bren
gen en ook enigszins de weg,
die het noorden van Botswana
moet ontsluiten om tevens de
smalle verbinding met Zambia
voor in- en uitvoer te kunnen
benutten. Voorshands is men
ten zuiden van de Zambezi eco
nomisch geheel op elkaar aange
wezen. Een oude douane-unie
van 1910 tussen Lesotho, Swazi
land, Botswana en Zuid-Afrika
werd in 1970 via orderhandelin
gen zo gewijzigd, dat deze het
transitoland Botswana heel wat
inkomsten brengt. Particulier
Zuidafrikaans kapitaal wordt
in Botswana toegelaten, maar
het aanbod van offiaiële hulp
door de Zuidafrakaanse re
gering is van de hand gewezen.
Uitwisseling van diplomatieke
vertegenwoordigers met Zuid-
Afrika wil Seretse zelfs niet in
overweging nemen, zolang hij
er geen vertrouwen in heeft dat
Botswana's vertegenwoordigers
Seretse Khama vol zorg over de overgang van zijn volk uit de
geborgenheid van het stamdorp naar industrialisatie en verstede
lijking.
Botswana ligt ingesloten door landen met blanke minderheids
regimes. Alleen naar het noorden is er een smalle strook naar
Zambia.
door recht bedreigd wordt door
(a) de introductie van een on
gebreideld kapitalisme en (b)
de spanningen, die worden op
geroepen door het racisme en
kolonialisme in de omringende
landen. De regering van Botswa
na heeft in 1973 twaalf nieuwe
industrieën kunnen aantrekken
en er wordt n- begonnen met
de winning van koper en nikkel
in Oost-Botswana, waar op
braak savanna-terrein de mijn-
stad Selebi Pikwe uit de
grond wordt gestampt. Even
boeiend is de aanblik in Ora-
pa, een nieuw dorp in de Kala
hari, waarin 1967 de waarschijn
lijk één na grootste diamantmijn
ter wereld ontdekt en in 1971
in productie werd genomen.
Het arme Botswana, waarvan
minstens een vijfde van het ar-
beidspotentieël als gastarbeiders
in Zuid-Afrika werkzaam is,
verkreeg door deze ontwikke
ling inclusief de recente ont
dekking van steenkool, plotse
ling nieuwe perspectieven. De
regering maakt zich echter wel
zorgen over de sociale en cultu
rele gevolgen van een snelle
industrialisatie en urbanisatie
in een land waar tot voor kort
het grote traditionele (stam)-
dorp de enige concentratie van
mensen was. De mijndirecties
hebben dan ook strikte voor
schriften van regeringswege ge
kregen met betrekking tot de
bouw van woningen rondom de
mijnen b.v. geen vrijgezel-
lenbarakken zoals in Zuid-Afri
ka! Belangrijk is ook dat de
regering zeer positief staat La.v.
de coöperatieve beweging in
Botswana. Zij heeft er een spe
ciaal centrum voor opgericht.
Seretse Khama noemt de coö
peratieve beweging een belang
rijke factor ter bevordering van
democratie, 'self-reliance', ont
wikkeling en sociale verant
woordelijkheid. In de noodzake
lijke overgang van de zelfvoor-
zienings- naar de geldeconomie
kan hierdoor ook naar zijn me
ning het speculatie-aspect wor
den bestreden.
Ten aanzien van het tweede
punt, de onderdrukking in de
omliggende landen heeft Bots-
zullen worden behandeld als de
diplomaten van andere landen'.
In woord en daad wil het getui
gen aldus zijn president dat de
'filosofie om mensen op ethni-
sche/raciale gronden van elkaar
te scheiden, destructief en on
menselijk' is. Het anti-racisme
van Botswana is zelfs tot uit
drukking gebracht in zijn over
wegend blauwe vlag met in het
midden een brede zwarte strook
(de zwarte meerderheidsgroep)
en twee kleine witte stroken
(de blanke minderheidsgroep).
PROEFTUIN
De regering van Botswana be
grijpt, dat mensen in wanhoop
grijpen naar gewelddadige mid
delen, maar men zal van haar
nooit vernemen, dat de apart
heidsproblemen alleen via ge
weld kunnen worden opgelost.
Het land stemt in de Verenigde
Naties voor alle resoluties,
waarin de apartheid wordt ver
oordeeld en ondersteunt ook de
arabische olieboycot tegen Zuid-
Afrika en Rhodesië, maar laat
niet toe dat de guerilla haar
gebied benut als sprinkplank
naar Zuid-Afrika.
Seretse Khama. heeft er, gezien
de onderdrukking, begrip, voor
dat men in Zuidelijk Afrika
naar geweld grijpt, maar meent
desondanks, mede gezien de
machtsverhoudingen aldaar, dat
een escalatie van geweld in het
betreffende gebied niet in het
belang is van de verdrukte vol
ken en hun bondgenoten in on
afhankelijk Afrika.
Botswana, een toevluchtsoord
voor politieke vluchtelingen
vanuit Rhodesië en Zuid-Afrika
en een proeftuin van non-raci
aal samenleven te midden van
de apartheid verdient de steun
van allen, die een radicale
vreedzame verandering voor
staan. Mogelijk een nieuw voor-
keursland voor Nederland als
bijdrage van de bestrijding van
het racisme?
Dr. J. P. Feddema is weten
schappelijk medewerker Niet-
westerse sociologie aan de Vrije
Universiteit
