SOWJET-MAARSCHALKEN
DE ACHTER DOCHT
Waarom Sacharow d
risico's
werkt
remmend op
door Jaap den Boef
toenaderings
politiek
Traditionele
vrees voor
De Sowjet-Unie:
wel een
lange grens om
te verdedigen
)r mr.
P: Everts,
van het
erkerkelijk
edesberaad
NOORDELIJKE IJSZEE'-
•GROENLAND?
rWranqel Eil.
-Frans Jozef land-
INova ZemblaZ
«rchangefskj
Jakoei'sk,
JSKOU
'Gorkiv
/ijuff/tCWARTET ZATERDAG 6 APRIL 1974BUITENIAND T11/K17
vië hebben de Russen nog soortgelijke
problemen als 25 jaar geleden, toen
maarschalk Tito Joegoslavië's uitsto
ting door Stalin ook politiek bleek te
hebben overleefd
Geen geheim
Opvallend is dat de Russen geen ge
heim maken van hun machtsontplooi
ing in Oost-Europa. Maarschalk
Gretsjko verklaarde nog in februari:
'De reactionaire westelijke imperialis
tische strijdkrachten, die de bewape
ningswedloop versnellen en een oor-
logsavonituur voorbereiden, dwingen
ons volk onvermoeibaar de gevechts
sterkte van onze strijdkrachten te ver
hogen'. Ook de raketten-specialist
maarschalk Koetjatow verklaarde 'de
snelle uitbouw van de Russische nu
cleaire rakettensystemen' door te ver
wijzen naar het imperialisme van de
westelijke landen. En dat terwijl deze
landen nog 'nooit onderling zo ver
deeld zijn geweest sinds de oprichting
van de NAVO, nu 25 jaar geleden.
De versterking van de Russische
strijdmacht in Oost-Europa wordt ook
in verband gebracht met de mogelijk
heid dat het Kremlin er tevens op uiit
is de landen van West-Europa onder
druk te zetten om daar op langer
termijn politieke munt uit te kunnen
slaan. Deze taktiek zou rechtstreeks
verband houden met de besprekingen
over de Europese veiligheid, die al
enige tijd aan de gang zijn, maar nog
nauwelijks het stadium van voorberei
ding hebben verlaten. Een wezenlijk
bestanddeel van die onderhandelingen
is het terugtrekken van de Ameri
kaanse strijdkrachten uit Europa als
onderdeel van een wederzijdse troe
penvermindering in Centraal Europa.
De Russen zouden volgens deze lezing
hun doel in West-Europa niet met
geweld willen bereiken, maar door
het versnellen van sociale revoluties
die zich thans reeds aan het voltrek
ken zijn. Italië wordt wel genoemd als
een land, waar een sociale omwente
ling de communistische partij aan de
macht zou kunnen brengen, die de
So wj et-Unie om 'bescherming' gou
kunnen vragen. Het is echter aan
grote twijfel onderheving of de Itali
aanse communistische leiders zich
zouden lenen voor hand- en spandien
sten. De afkeer van Russj^che over
heersing is in deze kringen even
groot als in Joegoslavië en Albanië.
Ondanks China
Machtsvertoon in Europa lijkt minder
met sociale revoluties te maken te
hebben dan met een combinatie van
twee andere factoren:
1. het beveiligen van de westelijke
invloedssfeer van de Sowjet-Unie en
2. het creëren van een goed uitgangs
punt voor de besprekingen over we
derzijdse troepenvermindering in Cen
traal Europa. Hierbij dient nog te
worden vermeld dat volgens betrouw
bare gegevens (zoals die van het Lon-
dense Institute for strategie studies)
de opbouw van de Russische strijd
macht in Oost-Europa mogelijk bleek
ondanks de toenemende spanning
langs de Chinese grens, waar de divi
sies van het Rode leger defensief
staan opgesteld.
Lang werd aangenomen dat de Sow
jet-Unie in Europa ontspanning zocht
om de handen vrij te kunnen maken
in het (Verre) Oosten. Het leek aan
nemelijk dat het zwaartepunt van de
Russische verdediging van Europa
naar Azië zou worden verlegd. Dit is
echter niet gebeurd. Twee conclusies
liggen hier voor de hand: 1. de situa
tie in Azië is minder ernstig dan de
laatste jaren algemeen werd aangeno
men en 2. de ontwikkelingen in Euro
pa geven de Sowjet-Unie blijkbaar
aanleiding tot openlijk machtsvertoon,
dat vermoedelijk bedoeld is om pre
ventief te werken, maar op zichzelf
nu niet bepaald geruststellend over
komt.
De teleurstellende ervaringen van Amerika's met succes verwende diplomatieke handelsreiziger
Henry Kissinger bij zijn besprekingen in Moskou over beperking van de strategische wapens van de
Sowjet-Unie en de Verenigde Staten kunnen verschillende oorzaken hebben. Eén ding is echter dui
delijk: de Russische leiders willen meer uit het overleg slepen dan wat zij kort geleden nog bereid
leken te accepteren.
lén der oorzaken kan zijn dat
de Russische regering ernstig re
kent met de mogelijkheid dat pre
sident Nixon binnen afzienbare
tijd tot aftreden wordt gedwon-
;en. Zij zou dan met het sluiten
ran een akkoord willen wachten
:ot zekerheid bestaat over het be-
eid van Nixons opvolger. Tot
-oor kort leek er reden om aan
e nemen dat men in het Kremlin
[liet al te zwaar tilde aan de be-
ichuldigingen aan het adres van
le Amerikaanse president. Tij
lens de onderhandelingen over
leperking van strategische wa-
lens in Wenen zou zelfs in b^gin-
iel een Hieuw akkoord zijn be-
eikt. De conferentie werd echter
jeheel onverwacht verdaagd
toor de afwerende houding van
e Russische leiders tegenover
(issinger kan ook een andere
eden worden aangevoerd. Het is
amelijk mogelijk dat de mili-
aire leiders hun invloed in het
iremlin hebben gebruikt om be-
rachtiging van een al in principe
ereikt akkoord te verijdelen. De
raditionele achterdocht van de
ïaarschalken wat de verdediging
an de Sowjet-Unie betreft, kan
ok nu weer van doorslaggevende
etekenis zijn geweest. Het is be-
aald niet uitgesloten dat de mili-
ure leiders de dagelijks hache-
jker wordende positie van Nixon
hebben aangegrepen om partijleider
Leonid Breznjew min of meer te
dwingen, meer concessies te eisen.
Afgebroken bezoek
Een belangrijke aanwijzing in die
richting is het besluit van de Russi
sche maarschalk Andrej Gretsjko (mi
nister van defensie), zijn met veel
publiciteit omgéven bezoek aan Irak
af ie breken en zich ijlings naar
Moskou te begeven. Daar bleek de
reeds lang bestaande verdeeldheid
over de wijze waarop naar beperking
van strategische wapens moet worden
gestreefd tot een impasse in de be
sprekingen met Kissinger te hebben
geleid. Er werd een speciale zitting
van het Politburo bijeengeroepen om
het probleem te bespreken. En Kissin
ger had er zich al op voorbereid,
langer in Moskou te moeten blijven,
dan aanvankelijk de bedoeling was.
Na de vervroegde terugkeer van maar
schalk Gretsjko uit Irak kwam er
echter snel een eind aan de onzeker
heid: het resultaat van het overleg in
het Politburo, waarbij ook Gretsjko
aanwezig was, maakte duidelijk dat
niet geprobeerd zou worden, met Kis
singer aan een compromisplan te dok
teren. De Russische leiders produceer
den een tegenvoorstel, dat de Ameri
kaanse minister ter bestudering mee
naar huis mocht nemen, nadat hij
duidelijk had gemaakt, dat het voor
de Amerikaanse regering onaanvaard
baar was. Intussen wacht men in
Moskou op de reactie van president
Nixon, van wie word* aangenomen,
dat hij naar een groot succes ver
langt
Deze inleidende woorden zijn niet
bedoeld om de aandacht te vestigen
op de bijzonder moeilijke onderhande
lingspositie van de Verenigde Staten,
noch om minder goede bedoelingen
aan Russische zijde te suggereren.
Wat in Moskou is gebeurd, heeft
slechts het zoveelste bewijs geleverd,
hoe zeer de militaire leiders -van de
Sowjet-Unie er nog altijd op uit zijn,
geen enkele concessie toe te staan die
de veiligheid van hun land zou kun
nen aantasten. Dat de invloed van de
maarschalken in het Kremlin nog
groot is, moge ten overvloede blijken
uit de opvallende versterking en mo
dernisering van de Russische strijd
krachten in Oost-Europa.
Sinds Beria's val
De strijdkrachten konden pas in 1953,
enkele maanden na de dood van Sta
lin een krachtige positie binnen het
Kremlin opbouwen. De opvolgers van
de man, die zich bijna dertig jaar met
de steun van de geheime politie als
alleenheerser had gedragen, hadden
de strijdkrachten nodig om te voorko
men dat Lawrentji Pawlowitsj Beria
als chef van het politie-apparaat een
greep naar de macht zou doen. Zij
kregen de medewerking van maar
schalk Grigori Zjoekow, één van de
grote leiders uit de tweede wereldoor
log, die de troepen van Hltler-Duits-
land een beslissende nederlaag toe
brachten. En sinds de uitschakeling
van Beria weegt de mening van de
militaire leiders zwaar, met name na
dat Gretsjko minister van defensie
werd.
Het beëindigen van het liberalisatie
proces in Tsjechoslowakije in augus
tus 1968 door troepen van de Sowjet-
Uniie en enkele andere landen van het
Warschaupact, wordt in het algemeen
toegêschreven aan de druk, die Gretsj
ko op de politieke leiders uitoefende.
Dat de maarschalk zich een dergelijk
optreden- kan veroorloven moge blij
ken uit het feit, dat alleen al zijn
benoeming tot minister van defensie
op 12 april 1967 een demonstratie was
van de grote invloed van de strijd
krachten. De politieke leiders wilden
geen' militaire leider op het ministe
rie van defensie. Toch werd Gretsjko,
die sedert 1960 opperbevelhebber van
de Warschaupacttroepen was, op die
post benoemd en geen burger.
Ook de al eerder genoemde verster
king en moderniseringvan de Russi
sche strijdkrachten in Oost-Europa,
die zich in de afgelopen jaren syste
matisch hebben voltrokken, kunnen
gevolg zijn van de 'inspraak' van
Gretsjko. Aangenomen wordt dat de
maarschalk, als vertegenwoordiger
van de per traditie argwanende lei
ders van de strijdkrachten, van partij
leider Leonid Breznjew garanties
heeft gevraagd tegen de gevaren, die
diens toenaderingspogingen in Europa
voor de veiligheid van de Sowjet-Unie
kunnen opleveren. Met andere woor
den verlangde Gretsjko een aangepas
te versterking van de Russische mili
taire aanwezigheid in de landen van
Oost-Europa.
Blijkbaar heeft Gretsjko zijn zin ge
kregen. In-f het Kremlin beseft men
dat gebeurtenissen als zich in 1956 in
Hongarije en 'in 1968 in Tsjechslowa-
kije hebben voorgedaan, zich in een
periode van onderhandelingen over
Europese veiligheid en samenwerking
en over een wederzijdse troepenver
mindering in Centraal-Europa, nog
wel degelijk kunnen afspelen. Na de
revolte in de DDR in 1953 werd de
Sowjet-Unie in 1956 verrast door de
rebellie in Polen en de vrijheidsstrijd
in Hongarije. Toen de Hongaren met
geweld tot de orde waren geroepen
Maarschalk Andrej Gretsjko
Garanties gezocht
mocht worden aangenomen, dat het
Kremlin de zaken nergens meer uit
de hand zou laten lopen.
Niettemin moest in 1968 (opnieuw
met gebruik van geweldeen eind
worden gemaakt aan een liberalisatie
beweging in Tsjechoslowakije, toen
deze een punt had bereikt, waarop de
weg terug onmogelijk was geworden.
Sindsdien levert de positie van Roe
menië, dat een grote mate van onaf
hankelijkheid ten opzichte van de
Sowjet-Unie Weet te bewaren, hoewel
het lid is van het Warschaupact en
Comecon (de Oosteüropese tegenhan
gers van NAVO en EEG), voor de
Russische leiders als onzekere factor
een ernstig probleem op. Het voor
beeld van partijleider Nicolae Ceauses-
cu sinds kort ook president van
Roemenië kan nog aanstekelijk wer
ken.
Dan zijn er nog Albanië en Joegoslavië,
die zich aan de controle van Moskou
hebben onttrokken. Het Kremlin ge
troost zich de laatste tijd veel moeite
om beide landen weer in het gareel te
krijgen. Wat Albanië betreft gaan de
Russische leiders friet de zachte hand
te werk. Zij gebruiken daarbij argu
menten, die vooral bedoeld zijn om
de maoistische elementen in allerlei
niet-communistische landen de wind
uit de zeilen te nemen. Met Joegosla
j
de laatste Jaren nogal wat
geweest op de beslissingen die
bij de toekenning van de No-
ïdesprijs. Al lijkt de vrede op
■ste gezicht iets, waarover ie-
het eens is in de praktijk
lat degene die in de ogen van
veel voor de vrede doet, voor
een wereldvreemde idealist
met de toekenning van de
Vredesprijs aan Le Due Tho
isinger kwam de kritiek pas
s, hiet alleen op de beslissing
naar ook op het systeem van
ling en de samenstelling vani
unissie benoemd door heti
parlement die de besllssin-
cmt. Het lokte zelfs een actie
:n alternatieve vredesprijs uit,
rd uitgereikt aan Dom Helder
een beslissing welke ook
et Interkerkelijk Vredesberaad
negejuicht.
u reden om te breken met de
dat groepen in de hele wereld
hten voordragen en daar steun
cn enen omdat de manier van
üng tot ongelukkige beslissin-
dt? Wij menen van niet. Ook
Interkerkelijk Vredesberaad
ateriaal of uitspraken komt,
)t bepaald niet alleen om wat
eejapraken inhouden maar vooral
proces dat ze op gang bren-
gfulke uitspraken hebben nooit
entie het laatste woord te zijn,
en bijdragen aan de discussie
ju bewust'wordingswerk bevordc-
noik dergelijks, maar dan omge-
:1e geldt voor dc Nobcl-Vredes-
de werkelijke betekenis ervan
lesactie ligt niet zozeer in de
ig zelf (al is die niet zonder
lis) als wel in de activiteiten
r in de wereld aan voorafgaan.
Dit jaar is, onder meer door een aantal hoogleraren van de Juridi
sche faculteit in Leiden (zij behoren tot de categorie die het recht
heeft kandidaten formeel voor te dragen), voorgesteld de prijs voor
de vrede in 1973 toe te kennen aan de Rus Andrej Sacharow. Min
der belangrijk dan de vraag of Sacharow nu de meest in aanmerking
komende kandidaat is (sommige zouden misschien liever ^pleiten
voor Dom Helder Camarfr of Ds. Beyers Naudé uit Zuid-Afrika) is
de vraag welke de redehen zijn om zijn werk en ideeën naar voren
te halen dpor het steunen van zijn kandidatuur.
Toen Sacharow geboren in 1921
zich in 1957 (begunstigd door de dé-
StalinAsatie die door Chroestsjow
werd ingezet op het 20e partijcongres
in 1956) voor het eerst in het open
baar over een onderwerp buiten zijn
eigenlijke vakgebied uitliet, had hij bi
een briljante carrière als natuurkun
dige achter de rug. Op zijn zesen
twintigste promoveerde hij (iets wat
in Rusland meestal pas na vele jaren
wetenschappelijk werk gebeurt) en op
zijn twee-en-dertigste werd hij, teza
men met zijn leermeester Y. Tamm,
lid van de Akademie van Wetenschap
pen, het jongste lid ooit verkozen.
Vanaf 1948 werkte hij tezamen met
vele anderen in grote afzondering en
in het geheim aan de verwerving van
de kennis, die de Sowjet-Unie in staat
moest stellen de Verenigde Staten in
te halen op het gebied van de atoom-
en waterstofbom. Door zijn centrale
bijdrage hieraan wordt hij wel 'de
vader van de Russische waterstofbom'
genoemd. Maar, evenals bij zijn Ame
rikaanse collega's ontstond ook bij
hem het inzicht, dat een wereld, die
deze wapens heeft leren kennen,
slechts op de oude voet voort kan
gaan op straf van zelfvernietiging.
Tegen het einde van de jaren vijftig
begon hij zich meer en meer bezig te
houden met de centrale vraagstukken
van vrede en menselijkhedd. Hij waar
schuwde, eerst in vertrouwelijke brie
ven aan Chroestjow, en later openlijk,
voor de gevaren verbonden aan het
kernwapen en aan de 'fall-out' bij
proeven met deze wapens. Hij drong
sterk aan op het kemstopverdrag, dat
tenslotte in 1963 tot stand kwam.
BEROEMD PLEIDOOI
Maar pas in 1968 werd deze man, die
twaalf jaar onbekend aan de top van
de Russische wetenschap had gestaan
op slag ook wereldberoemd, door zijn
memorandum 'Vooruitgang, coëxisten
tie en intellectuele vrijheid', 'een
pleidooi voor een menswaardig be
staan', dat na in Rusland te hebben
gecirculeerd in het Westen in vele
talen verscheen. In dit boek beschrijft
hij indringend de gevaren, die de
wereld bedreigen, en beveelt hij een
aantal drastische stappen aan om deze
gevaren te bestrijden. De wereldvre
de! zo schrijft hij, wordt niet alleen
bedreigd door kernwapens en politie
ke tegenstellingen, maar ook door
honger, vervuiling van de aarde, nati
onalisme, militarisme, dictatuur en
beknotting van de intellectuele vrij
heid. Iedere vredes-politiek moet ge
baseerd zijn, zegt hij, op toenadering
en convergentie tussen de beide su
permachten, waarbij beide veel van
elkaar kunnen leren. Voorwaarde
voor die toenadering is het herstel en
de bevordering van de rechten en
vrijheden van de mens, waar deze
bedreigd worden of niet in acht, wor
den genomen. Deze gedachten worden
door hem uitgewerkt en nader toege
licht in verschillende andere docu
menten, waarvan het bekendste is ge
worden het Memorandum, dat hij in
1970, tezamen met V .F. Turcin en R.
Medwedew richtte tot de leiders van
de Sowjet-Unie. Daarin wordt een
reeks van democratiseringsmaatrcgc-
len bepleit. Dat zou niet alleen intern
voor de Sowjet-Unie van belang zijn,
maar ook voor de buitenlandse poli
tiek en de vrede in het algemeen.
Immers 'Niets kan ons internationzle
aanzien zozeer ten goede komen en de
progressieve krachten in de hele we
reld zozeer versterken als een verdere
democratisering, die gepaard gaat met
een versnelling van de technisch-eco-
nomische vooruitgang in het eerste
socialistische land in de wereld. Zon
der twijfel zullen de mogelijkheden
tot vreedzame coëxisttentie en interna
tionale samenwerking toenemen, de
krachten van de vrede en de sociale
vooruitgang zullen sterker worden, de
communistische ideologie zal aan aan
trekkelijkheid winnen en onze inter
nationale positie zal veiliger werden'.
VERGEEFS GEWACHT
Nadat hij vijftien maanden op een
antwoord had gewacht maakte Sacha
row het memorandum openbaar, waar
bij hij zich scherp keerde tegen de
apathie en onverschilligheid in de top
van de Russische staat. '(Zij) klampen
zich vast aan hun verhulde en onver
hulde privileges en staan volkomen
onverschillig tegenover de schending
van de rechten van de mens, hel
belang van de vooruitgang en de
toekomst en veiligheid van de men
sen'. Dat deze en andere activiteiten
hem niet in dank werden afgenomen
spreekt vanzelf. Sacharow verloor zijn
baan, en de vele voorrechten, die hij
als wetenschapsman had gehad. On
danks alle kritiek, intimidatie en las
ter, waaraan hij werd onderworpen,
gaf hij niet op. Gebruik makend van
de macht, die hij aan zijn staat van
dienst en contacten met het buiten
land ontleende, protesteerde hij in
steeds sterker bewoordingen tegen de
onvrijheid en het onrecht, dat hij
waarnam. Maar zijn uitspraken ken
merken zich steeds door waardig en
weloverwogen formuleringen. Het
hierbovlen aangehaald gedeelte uit
zijn memorandum onderstreept, dat
de beschuldigingen, dat hij het com
munisme en zijn land zou verraden,
volstrekt ongegrond zijn.
VEILIGHEIDS VERDRAG
De kritiek laaide opnieuw op toen hij
in 1973 verklaarde, dat het Westen bij
heriop gang komende veiligheidsover-
leg, een liberalisering in de Sowjet-
Unie tot voorwaarde diende te maken
voor toenadering en ontspanning. Hij
is van mening, dat dat prooes van
toenadering grote gevaren inhoudt
voor de interne situatie en reeds zijn
gevolgen heeft in de Sowjet-Unie. 'De
gezagsdragers van ons land zouden die
toenadering niet voor democratische
doeleinden, maar voor het tegendoel,
een grotere verstrakking van de inter
ne structuur kunnen gebruiken. Ik
geloof, dat het de westelijke wereld
duidelijk gemaakt zou moeten wor
den, dat zij zich er rekenschap van
moet) geven, dat de aanvaarding van
een toenadering niet onvoorwaardelijk
mag gebeuren. Het zou een capitulatie
zijn ten aanzien van ons anti-democra
tisch regime en aanmoediging voor
zijn 'zonden,'Het Westen zou ook
moeten begrijpen, dat, indiien de toe
stand in ons land niet verandert in de
richting van een groter democratise
ring, elk akkoord gevaarlijk zal zijn.
Het akkoord zal slechts duren, zolang
de politieke en economische noodzaak
van het ogenblik de leiders van dit
land dwingt het na te leven'.
Men kan onder de indruk komen van
deze argumentatie en zich toch afvra
gen of het verband tussen internatio
nale en interne ontspanning wel hele
maal is, zoals hier wordt geschetst
Het IKV volgt in zijn standpuntbe
paling over De toekomst van Europa
(1972) een enigszins andere redene-
Daarbij moet volgens het IKV wel
bijvoorbeeld de onaanvaardbaarheid
van de zg. Breznjew-doctrine worden
onderstreept, maar tegelijkertijd
wordt gekonkludeerd dat een harde
confrontatiepolitiek als tegendeel van
de politiek van toenadering zeer zeker
noch het doel van de ontspanning,
noch dat van de vergroting van poli
tieke vrijheden dient. Vandaar de
IKV-voorstellen tot maatregelen, die
een sfeer van vertrouwen moeten
scheppen en tot kleine/ eenzijdige
stappen, akties die reakties moeten
uitlokken, opdat de weg naar deësca-
latie kan worden ingeslagen. Maar dit
mogelijke verschil in waardering van
de politieke mogelijkheden mag ons
niet afleiden van de hoofdzaak: het
streven naar vrede en veiligheid in de
wereld kan niet los gezien worden
van het streven naar verwerkelijking
van de rechten van de mens en mag
zeker niet ten koste daarvan gaan.
Vanwege de positie van de Sowjet-
Unie in deze problematiek is een
brede internationale erkenning ge
wenst van het belang van de moed, de
ideeën en de aktiviteiten van mensen
zoals Sacharow. Daarom reageert het
IKV positief op het verzoek om de
kandidatuur van Sacharow voor de
Nobelprijs te steunen.
Dat die steun ook komt van de zijde
van reaktionaire koüde-oorlog-aanhan-
gers, die in Sacharows aktiviteiten
een bruikbaar wapen tegen de Sowjet-
Unie en de ontspanningspolitiek zien
(waar ook hij niet erg gelukkig mee
zal zijn) is een onontkoombaar fedt
dat ons, er echter niet van mag weer
houden toch zoveel mogelijk steun te
geven aan zijn werk.
Het IKV heeft bij herhaling zijn be
zorgdheid laten blijken over de schen
ding van mensenrechten In Oost-Euro
pa en met name in de Sowjet-Unie. In
de standpuntbepaling van 1972 riep
het IKV daarom dc vredesgroepen in
Nederland op om deze zaken niet te
verwaarlozen. Gesteld werd toen: 'Pro
testen uit deze kring zullen meer
indruk maken en beter gemotiveerd -
zijn dan die uit dc behoudende hoek,
waar zulke protesten gewoonlijk de
indruk maken meer gericht te zijn
tegen als 'anti-Amerikaans' of links'
beschouwde groepen in Nederland, dan
tegen de machthebbers in de SU zelf.'
Het IKV hoopt dat het steunen van
de kandidatuur van Sacharow ook in
Nederland kan bijdragen tot nieuwe
aktiviteiten voor vrede en gerechtig
heid.
Mr. Ph. P. Everts is directeur van het
instituut voor Internalionaie Studieën
van de rijksuniversiteit te Leiden.
ring. Daar wordt gesteld, dat de ont-
spanningspolitiek mede dienstbaar ge
maakt moet worden aan het bevorde
ren van respect voor de rechten van
de mens in politieke en sociale zin,
met name in Oost-Europa. Erkend
vtordt dat ontspanning en Interne ver
anderingen soms met elkaar op ge
spannen voet staan. Beide doelen die
nen dan ook gelijktijdig, met kracht,
maar voorzichtig te worden nage
streefd.
Andrej Sacharoiv
