Lust en onlust
in Amerikaanse
literatuur
Anima 'Je reinste film'
door G. Kruis
n-
j.RitzerfeM
door Ad Zuiderent
IUW/KWARTET ZATERDAG 30 MAART 1074
KUNST T19/K21
EN t*
BIJ ROGER
BAVEEL
fet fragmentarischelosgesla-
n ding bevredigde me niet vol-
~,tiig- Ik ivou de dingen en de
^ens zien in een ruim perspec-
\f, binnen hun kosmisch ver-
11W. Vandaar mijn sneven om
n voortdurende interrelatie
ssen schilderij en beschouwer
ssen schilderij en omgeving tot
md te brengen. Vandaar -pok
leegte in vele van mijn schil
drijen,he1 afsnijden van het
beuren op het doek, het inte
ger en van een spiegel, het aan-
YQchten van reële voorwerpen
schreef de Vlaamse kunstenaar
'Alger Raveel in 1969 en het geldt
^et alleen voor zijn oeuvre tot dan,
r ook voor zijn werk uit de laat-
jaren, nu bijeengebracht op een
;e overzichtstentoonstelling, die tot
april in het Stedelijk Museum te
nsterdam gehouden wordt. De spie-
b.v. zijn gebleven, spiegels waar-
je als het ware zelf in de
lilderijen wordt opgenomen, er een
in kunt spelen. Die gedachte komt
el sterk naar voren maar hier
>ef ik toch wel iets van milde spot
het laatste grote schilderij, een
waar de plaats van het
is opengewerkt. Via een trap
de achterkant, kun je je hoofd
Dr dat gat steken en je zo, k raison
flï een gulden, laten fotograferen:
iat Uw portret maken als een David
ster, Roger Raveel heeft dit voor
/Amogelijk gemaakt'.
hcHTHOEKEN
veel maakt veel mogelijk. In zijn
lilderijen zie je, naast de spiegels
vaak die lege, witte rechthoeken
ugkeren. Je wordt daar wel niet
JTierlijk in weerspiegeld, maar je zou
U' wel je eigen innerlijk beeld op
nnen projecteren, 't Is alsof de
J tilder een plaats openlaat voor de
der, zoals b.v. bij het schilderij
«tinnering aan het doodsbed van
zijn moeder'. Daar is het witte vier
kant geplaatst tegenover de mannenfi
guur de vader die aan de
andere kant van het bed zit. Het
vierkant helt schuin naar voren als
een persoon, die zich over het bed
buigt.
TEGENSTELLING
Vaak is er tegenstelling: een felle,
kleurrijke volheid, naast een witte,
stille leegte. 'Fiets tegen tuinmuur',
een schilderij uit 1964: de linkerbo-
venpartij is één stuk wervelend Co
bra-geweld, tegen het vlak van de
muur staat het fietsje, dat zo ver
schrikkelijk gewoon is, er dwars over
heen is weer zo'n door zware contou
ren omvatte rechthoek geplaatst. Zo
wordt die doodgewone fiets in het
totaal van het schilderij plotseling tot
een bijna absurde verschijning. Ab
stracte, mathematische elementen dus,
die echter steeds in combinatie met
gewone dagelijkse voorwerpen samen
gebracht worden. Fietskarretjes, em
mers, betonmuren, paaltjes en daar
tussen kan, heel onverwacht, een stuk
luministische Vlaamse kleurenjubel
losbarsten. En daar kom je soms mid
denin te staan, zoals bij het object
'Uw wereld in mijn tuin'. Toch wordt
juist in dat soort werken de betrekke
lijkheid van de persoonlijke belevenis
sen duidelijk aangetoond. Waar je, op
de tentoonstelling jezelf zag, zie je op
de foto in de catalogus een beeld van
de camera, waarmee de opname ge
maakt werd. In een oude catalogus
vond ik ook nog een foto van een
dergelijk schilderij, waar je in d e
spiegel, tussen veel hevig groen, het
interieur ziet van een uiterst nuchter
kantoorinterieur met stalen meubelen
en t.l.-buizen.
Een vervreemding, die Raveel eigen
lijk juist bereikt door een zeer direc
te confrontatie met de werkelijkheid.
Hij deed dat ook door kooien met
levende duiven en kanaries onderdeel
te maken van zijn schilderijen, maar
naar mijn gevoel verzwakt de effect
matigheid daarvan de picturale zeg
gingskracht. De schilder Raveel heeft
dergelijke, de aandacht van het wezen
lijke probleem afleidende, stunts be
slist niet nodig.
SPIEGELS
Het gebruik van de spiegels is veel
effectiever, vooral ?.ls ze in tegenover
Foto boven: 'Man met kar', 1966.
Foto links: 'Ontmoeting in het
kasteel Beervelde', 1971.
Foto rechts: 'Man in stadspark',
1970.
elkaar opgestelde objecten zijn opge
nomen, zoals bij de in de hal opge
stelde 'Hlusiegroep'. Die bestaat uit
vier elementen, die voor een deel
opengewerkt en voor een ander deel
van spiegels zijn voorzien. Door de
wijze waarop deze groep opgesteld
staat, is het pas na een nauwkeurig
onderzoek mogelijk vast te stellen,
wat nu spiegels zijn en wat direct
gezien wordt, wat realiteit is en wat
illusie.
Kermis? Variété? Ik ben me ervan
bewust dat deze summiere omschrij
ving die indruk zou kunnen wekken.
Maar als je er persoonlijk mee gecon
fronteerd wordt, voel je, dat zelfs een
ogenschijnlijk speels object als dit
moet zijn voortgekomen uit een se
rieus zoeken naar de mogelijkheden
hoe mens en ding in ruimte en tijd te
plaatsen.
REALITEIT
De kunst van Raveel bepaalt je bij
een realiteit achter de realiteit. Hij
maakt 'de ander' deelgenoot van zijn
ervaringen, betrekt er hem ten volle
bij. Hoe men dit werk ook moge
beoordelen er zijn immers zoveel
maatstaven het is onmogelijk er
onaangeraakt aan voorbij te gaan. En
is dat nu juist niet een heel belang
rijke maatstaf?
Tegelijkertijd nog twee tentoonstellin
gen in Amsterdam die aan het werk
van Raveel gewijd zijn: grafiek, o.a.
de 33 litho's die hij maakte voor het
boek Genesis, met tekst van Hugo
Claus in 'Printshop', Prinsengracht
845, tot 16 april en dan is er nog de
expositie 'Kom met Roger Raveel
door het venster kijken', in Galerie
Espace (Keizersgracht 548), tot 14
april.
2Ï
'Aca Nisi Masa' is de mysterieuze for
mule waarom Frederico Fellini zijn film
8y2 maakte. 'Asa Nisi Masa' werd door
een kind als een soort toverspreuk ge
uit, een toverspreuk die het wroeten in
zijn ziel moest verklaren. Het was de
kindertaalformule voor 'anima', ofwel
'ziel'. Maar het woord heeft ook nog een
andere betekenis: in de psychologie van
C. G. Jung wordt onder 'anima' ver
staan: Het beeld dat de man zich vormt
van de vrouw. En ook deze betekenis
speelt in 8lA een belangrijke rol.
Ik moest aan Fellini denken door de roman
waarmee J. Ritzerfeld debuteert, 'Anima 'Je
reinste film'. De naam van Fellini wordt één
keer in dit boek genoemd en wel in het
kortste hoofdstukje, dat luidt: 'Na de Clowns-
Sei pronto, Frederico? Waarom nok je dan
niet af? Het staat me niet aan dat jij na de
film maar blijft leven, om een nieuwe te
maken'. Het is niet de enige cineast die in
deze roman genoemd wordt: Truffaut, Agnès
Varda en Bergman komen er op een gelijk
soortige manier in voor, namelijk als vreem
delingen uit filmland die in hun films datge
ne doen wat de hoofdpersoon. Spencer, in
zijn leven doet Een dergelijke vermenging
van verbeelding en werkelijkheid, toegespitst
op de relatie tussen film en leven, treft men
in de Nederlandstalige literatuur vooral aan
bij Hugo Claus.
Even heb ik zelfs gedacht dat Claus deze
roman onder pseudoniem had geschreven.
Deze gedachte werd nog gesteund door de
lovende woorden die Claus op de omslag
heeft laten zetten: 'In de reeks abrupte
miniaturen die 'Anima' vormen, wordt de
verbeelding van de verteller zo ingrijpend
aangetast door wat hij beleeft, dat je ook in
de ogenschijnlijke banale liefdesperikelen een
echo hoort van de chaotische wereld die ons
dagelijks opgedrongen wordt. Ik heb ook
zelden iets in het Nederlands gelezen, dat zo
treffend de hiaten oproept in de verhouding
tussen mensen'. Bovendien staan net als in
het werk van Claus in Spencers dromen
vrouwen centraal: moeder, grootmoeder, kin
dermeisje, vrouw, dochter, vriendinnen. Het
enige tegenwicht tegen deze vrouwen uit
verleden en heden vormen Spencers herinne-.
ringen aan zijn vroeg* overleden zoontje.
Maar de belangrijkste reden waarom ik niet
in Hugo Claus als auteur van deze roman
geloof, is de spanning die Ritzerfeld op
subtiele wijze weet te crëren, iets waartoe
Claus zeker de laatste jaren niet in
staat is geweest, althans niet in zijn proza.
Die spanning betreft het schijnbaar opper
vlakkige leven van Spencer, een man die in
Zwitserland leeft, en wiens grootste liefde, F-,
in Boedapest woont, al veronderstelt Spencer
dat zij wel dood zal zijn, nu hij al lang niets
meer van haar gehoord heeft. Net zoals
Spencer zich ten aanzien van Fellini afvraagt,
waarom deze na zijn films nog voortbestaat,
zo vraagt hij zich ten aanzien van zichzelf af
of de langdurige scheiding van zijn liefste
zijn leven niet waardeloos heeft gemaakt.
Spencer leeft in voortdurende onvrede met
zijn bestaan: 'Zijn halve leven had hij verpest
met ergens anders te willen zijn'.
Emoties
Het schijnbaar oppervlakkige in Spencers le
ven bestaat hierin dat hij vrouw en vriendin
nen gemakkelijk naast elkaar verdraagt. Als
in een gesprek het wroeten in de eigen ziel
ter sprake komt, is Spencers reactie: 'Anima,
dat is al het gezeik tussen mensen. Tegen
iemand met alleen maar anima zeg je tenslot
te: 'Man, hou nou toch eens op!' Maar
intussen is deze oppervlakkigheid schijn;
btBtziKcBif
Omslag van het boek Anima 'Je reinste
film'.
emoties zijn voor Spencer heilig, zo heilig dat
hij ze niet te pas en te onpas toont: 'Hij
raakte nog steeds van zijn stuk wanneer hij
hoorde hoe gemakkelijk anderen dat woord
verdriet gebruikten; wanneer ze van een
plant zeiden dat die er verdrietig uitzag;
wanneer ze over een poes opmerkten dat ze
kennelijk verdriet had. Verdriet is de rampza
ligste, onuitspreekbare vorm van huilen'.
Spencer is iemand die voor zijn emoties geen
uitweg weet, die lacht om filmische kitschef-
fecten, maar intussen zelf volgens vergelijkba
re kitschpatronen leeft. Hij maakt een twee
tal Deense dames belachelijk die zich beij-
verd hebben voor de verspreiding van het
werk van Freud in hun land, maar zelf
bezoekt hij toch het huis in Wenen waar
Freud gewerkt heeft. Onder de oppervlakte
zijn in deze roman overal tekens te vinden
van het beeld dat Spencer zich vormt van de
vrouw. Hoe sterk Spencer de rolverdeling
tussen man en vrouw ervaart, blijkt wel uit
het volgende hoofdstukje: 'Nog voordat hij
ooit met haar had geslapen, hoopte hij al dat
ze zwanger van hem was. Misschien dacht hij
dat ze zwanger van hem kon worden door
handoplegging of zoiets. Al deze onzin zou hij
wel uit zijn hoofd laten als hij zwanger kon
worden vap haar'.
Filmisch
Dat in dit kort bestek twee hoofdstukken zich
in hun geheel laten citeren, wil niet zeggen
dat 'Anima 'Je reinste film' uit enkel losse
invallen bestaat. Sommige hoofdstukken zijn
aanmerkelijk langer, al is Ritzerfeld ook wat
zijn composities betreft bij cineasten in de
leer geweest. Hoe sterk filmisch Ritzerfeld
schrijft, blijkt wel uit de slatpassage van het
boek. Spencer heeft de nacht met een doof
stomme liftster weer zo'n kitscheffect
doorgebracht en als hij haar in Zllrich laat
uitstappen, zegt hij: 'In het jaar 2003 kom ik
je halen; gaan we samen naar Griekenland.
Tegen die tijd kan het wel weer. Dan ben jij
62 en ik 71. Niemand ziet ons het verschil
dan meer aan. Goed?' Voorzichtig, met twee
handen, trok hij het lintje uit haar haren, en
borg het op in zijn borstzak. Toen hij, uren
later, Andermatt binnenreed, zei hij, in de
achteruitkijkspiegel turend: Puimsteen! Dat
had je niet kunnen dromen'. 'Puimsteen',
poreuze steen waarin je toch niet door kunt
dringen. Het zou een beeld kunnen zijn van
Spencers eigen anima.
J. Ritzerfeld. Anima 'Je reinste film'. De
Bezige Bij, Amsterdam. 141 blz. prijs 13,75.
door J. van Doorne
Wat William Burroughs bezield heeft tijdens het schrijven van
zijn romen 'De zachte machine' ('The Soft Machine') is me niet
duidelijk geworden. Burroughs schrijft in zijn werk over zijn
ervaringen met drugs. En dat is een verschrikkelijke wereld,
waarin we door zulk werk worden ingeleid. Wie zulke ervaringen
te boek stelt en ze doet uitgeven, moet er toch een bedoeling
mee hebben.
Het zal toch wel niet om dat kleine
honorarium gaan dat zulke boeken
opbrengen. Hoe dan ook, er moet
iets anders achter steken. Gaat het
alleen maar om de roem, het aan
zien dat een auteur van schokkende
boeken in een zieke wereld ver
werft? Misschien.
Men beweert soms dat boeken als
die van Burroughs als waarschuwing
bedoeld zijn. Dat kan. Het is alleen
maar zo vreemd, dat die waarschu
wingen zo verhuld gegeven worden.
Het is alsof het uitstallen van ab
normaliteiten met een ethisch
smoesjes wordt goedgepraat.
Die indruk kreeg ik tijdens het
lezen van 'De zachte machine'. Het
boek is een ordeloze verzameling
van homo-erotische dromen, die tot
in de meest stuitende details wor
den opgeschreven. Daar voegen zich
sadistische visioenen bij. Zo nu en
dan heb ik vaag maatschappij-kritiek
geproefd, maar dat zal wel het rafe
lige vlaggetje zijn dat de smerige
inhoud van dit boek moet dekken.
Nogmaals, waarom heeft Burroughs
dit boek doen uiteven? Was een
goede vriend of een psychiater niet
voldoende? Mag je je naasten met
de etter en het slijm van je zieke
ziel bespatten? Ik ben ervan over
tuigd dat dit niet mag. Boeken als
'De zachte machine' behoren niet
uitgegeven te worden.
Wildernis
Dat men ook op geheel andere wijze
over de verdoolde mens kan schrij
ven, bewijst Kerouac, wiens 'Big
Sur' nu ook voor niet Engels lezen-
den toegankelijk is onder de titel
'Wildernis'. Kerouac geeft als geen
ander stem aan de zogeheten 'beat
generation', de Amerikaanse losge
slagen jeugd. Maar men neme dit
woord niet alleen maar naar zijn
negatieve betekenis. De beat gene
ration heeft de voosheid van de
burgerlijke waarden van de wel
vaartsstaat herkend en zoekt ruste
loos naar nieuwe. Dat zij daarbij
fouten maken en overtredingen be
gaan, is niet verwonderlijk. Zij heb
ben niets om op te bouwen. Een
van de kenmerken van die groep
jongeren is dat zij nergens rust
vinden. Zij zwerven door de Vere
nigde Staten en niet zelden ver
daarbuiten.
Hiëronlmus Bosch' vertelt hij van
zijn ervaringen. Die sinaasappelen
mag de lezer wel vergeten; ze han
gen er maar zo'n beetje bij. Bij het
bekijken van 'De tuin der lusten'
van Bosch was het Miller opgeval
len, dat de daar geschilderde sinaas
appelen zo wonderlijk levend werden.
In Big Sur vond hij die sinaasappe
len eveneens, in figurrlijke zin dan
altijd. Anders dan Kerouac is Miller
verrukt van het prachtige landschap
om hem heen. Big Sur is voor hem
sen waar paradijs. Zijn boek staat
vol lofliederen op de hem omringen
de natuur. Het is duidelijk dat Mil
ler een veel groter persoonlijkheid
is dan Kerouac. Miller is verrukt
van de wildheid en majesteit van
het machtige rotslandschap. Maar is
het een paradijs? Miller moet er
hard werken; hij is er houthakker
en waterputter. Dan moet hij schrij
ven, brieven beantwoorden, vrien
den ontvangen, zijn tuin verzorgen,
manuscripten van anderen lezen.
Soms schildert hij. Samen met zijn
dertig jaar jongere vrouw Eve en
zijn twee kinderen moet hij het
leven leiden van zowel een heremiet
als een gevierd auteur. Geldzorgen
plagen hem en ook de gedurige
spanningen tussen zijn vrouw en
hem, wat tot scheiding zou leiden.
Miller vertelt dat alles omstandig,
ja, met een vloed van woorden. Het
is heerlijk om zijn proza ook in
vertaling te lezen. Hij vertelt iets
soms diep ernstig. Er staan heel
mooie uitspraken in het boek over
God, de natuur, de waarde van het
leven. Miller is een altruïst, een
begaafde humanist. Zijn wezen
wordt gekenmerkt door liefde en
deemoed.
Hij vertelt ook vol humor. Een van
de ergste plagen die hem overkwam,
was dat hij voor een vriend, Conrad
Moricand, in de bres sprong. Hij liet
hem berooid uit Parijs komen en
stond bij het Amerikaanse gouverne
ment voor hem borg. Miller, die
ervan houdt, mensen omstandig te
tekenen, geeft een even verbluffend
als humoristisch beeld van deze zeer
begaafde klaploper Moricand.
Marteling
Wat Millerzegt over het hebben
van briefschulden, dat haast tot een
marteling worden kan, moest leder
Henry Miller met zijn jonge vrouw Joki Tokuda.
Ik heb 'Wildernis' geboeid gelezen.
In het boek geeft de auteur verslag
van zijn pogingen om in Big Sur
zichzelf en een klein beetje levens
geluk terug te vinden. Big Sur is
een prachtige woestenij aan de west
kust van de Verenigde Staten, gele
gen tussen San Francisco en Los
Angeles. Het is nog maar sinds kort
ontdekt. Aanvankelijk trok het lie
den van allerlei slag aan die de
beschaving ontvluchten wilden en
dat waren vaak zeer begaafde dro
mers, denkers en kunstenaars. Ke
rouac gaat bijna ten gronde aan de
grootsheid en majesteit van het rots
landschap. Hij is een stadsmens, hij
moet asfalt onder zijn voeten voe
len. In 'Wildernis' geeft hij verslag
van zijn wanhoop, van zijn hunke
ringen naar geluk en bovenal naar
wéten. Wat is de zin van alles? Het
slot van het boek geeft verslag van
een totale inzinking, waaruit hij
met nieuwe moed ontwaakt. Wat
heeft hij gevonden? Niet veel. Maar
genoeg om verder te leven. Genoeg
om heel deemoedig verder te leven.
Hij zal zijn grote bek houden en
blij zijn met wat het leven hem
geeft. En hij proeft in wat hem
wedervaart en hem omringt een
kern van zuiverheid en goedheid. De
laatste regels van het boek zijn
veelbetekenend; zij zijn belijdenis
van een positieve aanvaarding van
het leven: 'Er zal toch nog uit alles
iets goeds voortkomen. En het zal
van goud zijn en eeuwig, en zo ligt
dat. Hier valt niets aan toe te voe
gen.
'Wildernis' is een ontroerend boek,
het verslag van een heroïsch gevecht
met de neerslachtigheid.
Big Sur
Henry Miller woont al vijfentwintig
jaar in de landstreek die Kerouac
zulk een angst heeft aangejaagd. In
'Big Sur en de sinaasappelen van
maar lezen die zich per brief tot een
bekende persoonlijkheid wendt. Ook
is van groot belang wat hij zegt
tegen lieden die hem hun werk
toesturen ter beoordeling. Iemand
die werkelijk gedreven wordt om
zijn naasten iets te zeggen, trekt
zich van iemands oordeel iets aan.
Miller heeft er vele bladzijden aan
gewijd. Van belang is ook, wat hij
schrijft over astrologie. Daar veegt
hij zogezegd de vloer mee aan.
Het 'Big Sur' van hem is een ver
rukkelijk boek, echt een Miller-boek,
boeiend, overstelpend van taal, diep
van inhoud, vermakelijk en tot in
zicht brengend. Hij springt van de
hak op de tak, maar hoe sierlijk
doet hij dat. Hij heeft een sterk
religieuze natuur. Van zichzelf zegt
hij dat hij geen godzoeker is: je
zoekt niet naar wat je zo met je
handen grijpen kunt, tenzij je blind
bent of dom.
Maar het paradijs heeft hij in Big
Sur niet gevonden.
Het boek is niet een afgerond ge
heel; het is gewoon een deel van
zijn auto-biografie die hij nu reeds
sinds jaar en dag aan het schrijven
is. Ik ben verrukt van het boek.
William Burroughs: 'De zachte ma
chine'. Oorspronkelijke titel The
soft Machine'. Vertaling van Anne-
lies Jorna. Bij Agathon te Bussum.
Aantal pagina's 147. Paperback.
Prijs 12.50.
Jack Kerouac: 'Wildernis'. Oorspron
kelijke titel 'Big Sur'. Vertaling van
Joyce Co. Bij Agathon te Bus
sum. Aantal pagina's 192. Prijs
12.50.
Henry Miller: 'Big Sur en de sinaas
appelen van Hieronimus Bosch'. Oor
spronkelijke titel: 'Big Sur and the
Oranges of Hieronimus Bosch'. Verta
ling van John Vandenbergh. Bij de
Bezige Bij te Amsterdam. Paper
back. Aantal pagina's 471. Prijs
f 29.90.
