UNST MOET
LINKEN ALS
EN SPROOKJE
De vrolijke anarchie van Faraldo
xul Klee:
Eén mens tegen
een wereldmacht
G. Kruis
Filmkroniek door
dr. H.S. Visscher
y/KTORfflETT VRJJiDAG 15 FIBBiRIOAlRlI 1974
KUNST
K15
Ir de mensen die lazen dat er in het Haags
eentemuseum een overzicht gegeven zou wor-
fan Paul Klees werk, zijn er zeker geweest, die
pht hebben: wéér een expositie van Klee.
Paul Klee: Voornemen een plahaatverfschilderij uit 1938.
>aar jaar Immers is er wel een
hier en over de grenzen, dat
wonderlijke oeuvre aandacht
Wonderlijk, want als je de
neemt de catalogussen van die
tellingen eens met elkaar te
ken, zul je merken dat het zei-
elfde werken betreft. Er wa-
van louter aquarellen, van te-
n alleen, selecties uit de schil-
Rlees oeuvre is zo uitgebreid
veelzijdig, dat het mogelijk
elfs voor grotere overzichten,
Iiit verschillende bronnen te
De ruim 130 werken die nu
i mei in Den Haag te zien
men voor (het grootste deel uit
it van Felix Klee, de zoon van
stenaar en uit het Kunstmu-
Bern, waar de collectie van
Stiftung is ondergebracht.
8ee (1879-1940), een der groot-
stenaars uit de eerste eeuw-
nderscheidt zich eigenlijk op
ondere manier van de andere
uit die tijd. Van Kandinsky
wiens eerste abstracte
uit 1910 de stoot gaf tot een
n nieuwe ontwikkeling in de
kunst, of van Picasso,
)emoiselles d' Avignon* in ze-
toch het tijdperk van het ku-
nluidde. Klee daarentegen
iet aan de wieg van een stro-
BW richting, die later als 'stijl'
liedenis zou ingaan. Hij schiep
r jl, misschien heeft hij er wel
en lang naar gezocht. Hij expe-
irde, analyseerde, werkte zeer
isch, maar stuitte toch tel-
eer op een onoplosbaar pro-
XjJorgrondelyk
^hoogste sfeer', schreef hij in
zijn dagboek, 'begint het ge-
nige en schiet het intellect
rlijk tekort. Mijn hand is ge-
ferktuig van een hogere sfeer,
look niet mijn hoofd, dat func-
t, maar iets anders, een hoger,
gelegen Ergens'. Een benade
ring van het onverklaarbare, een uit
spraak, die je in tegenstelling tot vele
kunstbeschouwingen, van vlot popu
lair tot zuiver wetenschappelijk, dui
delijk maakt, dat het zogenaamde 'be
grijpen' van kunst een fictie is.
Kunst, zo maakt Klee je duidelijk,~ls
een ondoorgrondelijk geheim, dat de
mens en dat betreft een van de be
langrijkste facetten van zijn menszijn
toch blijft trachten te doorgron
den, Want anders dan bijvoorbeeld de
surrealisten, die spreken van een
psychisch automatisme, een dictaat
van de gedachte, ongecontroleerd door
het verstand, onafhankelijk met elk
esthetisch of moreel vooroordeel, stelt
Klee, dat het werkelijke scheppings
proces overdenking vereist en vooral
ook een beheersing van een bepaald
métier. Bewustwording dus juist, ver
dieping, het bijeenvoegen van losse
flarden gedachten en invallen tot een
poëtisch geheel, verdichting. De poë
zie van de verbeelding, de dichterlijk
heid van een 'bekende', bijna ver
trouwde vreemdheid.
In ieders hoofd dwarrelen toch tel
kens weer die oncontroleerbare ge
dachten rond, die gedachten waarmee
je geen raad weet, die je niet thuis
kunt brengen, die in je dromen rond
spoken en daarna heel vaak met een
'niet meer aan denken' worden afge
daan. Paul Klee moet juist die ondefi
nieerbare gedachtenflitsen hebben
willen vasthouden; hij trachtte ze te
vangen in lijn en kleur, in persoonlij
ke symbolen en telkens.'Kunst', zei
Kandinsky, 'geeft niet het zichtbare
weer, ze maakt zichtbaar'. Een won
derlijke ervaring, zo'n ontmoeting
met het werk van Klee. Zo voelen ve
len het, je hoort het, je ziet het aan
de reacties, je merkt het aan het ver
stilde kijken. Het Klee-publiek is zeer
verschillend: opvallend veel jongeren
en onder de oudere 'aanhangers' zijn
er velen, die de 'moderne' kunst over
het algemeen genomen niet zo'n erg
warm hart toedragen. Misschien om
dat Klee niet 'modern' is in de bete
kenis, die daar meestal aan gegeven
wordt. Je zou hem een 'universele in
dividualist' kunnen noemen, een kun
stenaar die, zijn eigen gedachten in
beelden vertaalde met een levendige
bewogenheid in vereenvoudigde (dat
is iets heel anders dan: primitieve,
suggestieve vormen.
'Cultuurbolsjewist'
Zo'n kunstenaar moest wel in ongena
de vallen bij de nazi's. In een Dilssel-
dorfse krant werd hij zonder meer als
een 'Siberische Jood' en een gevaar
lijk cultuurbolsjewist gedoodverfd.
Hij was helemaal niet joods. Dat de
nazi's zijn werk gevaarlijk vonden,
pleit tenminste nog enigermate voor
hun intelligentie. Ze hebben in ieder
geval het werk van een vrije, onge
bonden geest herkend.
Oskar Schlemmer schreef al in 1930,
toen zijn fresco's in het Bauhaus,
waar ook Klee doceerde, werden over
geschilderd: 'Het verschrikkelijke, de
cultuurreactie, ligt hierin, dat het
niet gaat om de vervolging van wer
ken met politieke tendenzen, maar om
puur artistieke, ethetische werken'.
Hij bedoelde waarschijnlijk: niet al
léén werken met politieke tendenzen.
Want uiteraard was dat er evenzeer
bij betrokken, het betrof iedere vrije
kunstuiting. Entartet (ontaard) was:
alle werk van Joodse kunstenaars,
met Joodse, pacifistische, socialisti
sche en marxistische thematiek, alle
expressionistische en alle abstracte
kunst.
Op de tentoonstelling 'Entartete
Kunst' in 1937 in MUnchen in
twee maanden tijd twee miljoen be
zoekers werd een beroep gedaan
op het gezonde oordeel van het volk:
'Kom het bekijken, oordeel zelf over
deze ziekelijke fantasten en deze
krankzinnige nietsnutten. Daarvoor
betaalden rijks- en stedelijke instellin
gen destijds gewetenloos miljoenen
(van uw belastingcenten) terwijl
Duitse kunstenaars verhongerden'. Op
deze expositie hingen alleen al 17
werken van Paul Klee, terwijl er ook
nog eens 102 werken in Duits open
baar bezit in beslag genomen werden,
't Is dè oplossing, als je met iets niet
helemaal weg weet, noem het ontaard,
en verban het. Dat is overigens niet
iets specifiek nationaal^socialistisch.
Als je je werkelijk in Klees werken
verdiept en dat gaat als vanzelf, word
je als het ware gedwongen tot den
ken. Vreemdvrije gedachten, die
(dus) kunnen verwarren, maar dik
wijls ook vreugdevol zijn, je blij ma
ken en lichtvoetig. Die, misschien
juist omdat je er niet helemaal raad
mee weet wat weten wij nog van
sprookjes? op een bijna magische
wijze boeien.
'De kunst', schreef Klee eens, 'moet
klinken als een sprookje en overal
thuis zijn en omgang hebben met
goed, zowel als met slecht.De men
sen moet ze tot zomerverblijf zijn, om
eens van gezichtspunt zoals van lucht
te verwisselen en zich in een wereld
verplaatst te zien, die als afleiding
niet anders dan aangenaams biedt en
waarvan hij weer gesterkt naar het le
ven van alledag kan terugkeren.'
Een tentoonstelling waar verder wei
nig 'zinnigs' over valt te zeggen, die
je zelf moet zien: bijzonder overzich
telijk, want exact chronologisch inge
richt met als extra in een tweetal za
len veel informatie over Klees leven
en werken.
Er wordt zelfs een met voorbeelden
geïllustreerde samenvatting gegeven
van Klees beeldleer, maar dat Lijkt
me gezien de hoeveelheid tekst niet al
te functioneel.
De catalogus met veel reprodukties,
waarvan zeven in kleur, biedt wat dat
betreft betere mogelijkheden, kost
10,- maar was desondanks zo veelge
vraagd, dat na enkele dagen de eerste
oplage al was uitverkocht.
Paul Klee: In de huizen van St.
Germain1914, aquarel.
I Piccoli, de beroemde speler uit een
Idwekkend aantal films, heeft een
produktiemaatschappij opgericht
is doelstelling: zich los te maken uit
Tien van 'het systeem', en anderen
>en hetzelfde te doen. De motieven
lor liggen voor de hand. Piccoli is
jterlijk en allure a.h.w. gepredesti-
lyoor de rol van de ideale, gedistin-
B en charmante bourgeoisheld en
jlroor zo'n pasklare figuur moet de
van het op de commercie gerichte
ptiesysteem bijzonder sterk zijn.
zelf echter leent zijn persoonlijkheid
er graag voor de ontmaskering en rela-
g van de schijnwaarden van een bour-
imenleving. Al heel lang geleden in Louis
e< geruchtmakende film 'Les Amants',
ard hij de rol van de 'officiële' minnaar van
Moreau: opvallend knap, gedistingeerd,
n van de wereld, maar volkomen hol.
,ai eden speelde hij een rol in Chabrols ge-
ontmaskering van de provinciale
;e, 'Les noces rouges'. En verder ont-
hij een duidelijke voorkeur voor
iggende' films als Ferreri's 'La grande
en Bunuels 'Le charme discrète de la
uisie'. Vioral in Ferreri's film is er spra-
een totale ontluistering en afgang van
e waarvoor Piccoli gepredisponeerd lijkt:
ft aan indigestie na een weerzinwekken-
etpartij en na eerst het vernederende
doorlopen te hebben waarin hij zijn
eren niet onder controle heeft en oor-
^nde winden moet laten,
lastroianni, die in diezelfde film een
heroïsche rol speelde, geldt hetzelfde,
'èt ideale type van de 'Italian lover' met
lemend en gedistingeerd bourgeois-uiter-
de zwakke held van Fellini's 'Dolce vi-
'8!4' en ook hij moet zijn rol in 'La
bouffe' als een persoonlijke aangelegen-
en 'doorbraak', gevoeld hebben,
ccoli en Mastroiani in die film hun ei-
men dragen, is tekenend genoeg. Trou-
)ok in Ferreri's voorlaatste film, 'Lisa'.
Mastroianni een rol: die van een Parijse
itueel die uit zijn bourgeoisbestaan is
"ucht naar een onbewoond eiland, waar
zeer on-burgerlijke. 'hondse' relatie
n jonge vrouw opbouwt, zonder dat dat
ms veel uitweg biedt,
speelde in die film een kleine bijrol,
genoeg dus, dat deze 'mooi mannen',
et erg thuis meer voelen in de rol die
oor 'het systeem' wordt opgedrongen,
vonder, dat het Piccoli's produktiemaar-
'j was, die Faraldo de gelegenheid gaf.
lm 'Themroc' te maken, temeer omdat
zelf de proletarische en ongeschoren-
'istische titelrol in kon spelen.
'li® )i
illic
'de1 n
rel
Michel Piccoli
Het aanvangsbeeld van Themroc', waarin de
toeschouwer heel hevig, in close-up, met 'de an
dere Piccoli' geconfronteerd wordt de onge
schoren, rossige, luid-brullende Piccoli
heeft de waarde van een zeer persoonlijke
producerssignering.'Themroc' is Faraldo's
derde film. De twee voorafgaande zijn bij mijn
weten nooit in Nederland geweest, deze derde
is er ook alleen maar dankzij 'Film Internatio
naal', het distributiekantoor dat de z.g. film
huizen initiatief van Huub Bals van
films voorziet die men in het normale commer
ciële circuit niet aandurft omdat men er geen
brood in ziet.
Piccoli's aandacht werd op de autodidakt Faral
do gericht door diens tweede film, 'Bof', waar
in als men de inhoudsbeschrijving geloven
mag al vele thema's van 'Themroc' aanwezig
zijn: de tot machine gedegradeerde mens, de
vernedering van de fabrieksarbeid, de révolte
tegen dat werk, en de doorbraak van een anar
chistische vrijheid waarin de normen van de
burgermaatschappij niet meer bestaan. Ook de
ethische niet.
De film. begint met de aanvang van Themrocs
werkdag: het zelf klaargemaakte, haastig naar
binnen gewekte ontbijt, het stereotiepe gebaar
van zijn moeder naar de klok, de slaperige ver
schijning van het zusje. Wat daar vooral op
valt, is een zeer nauwkeurige, hevige en nauw
keurige montage grotendeels in close-ups
die dat hele ontbijtproces vastlegt als een
sleurroutine van ontelbare jaren: een uitzicht
loze mechanisering.
Daarna krijgt de film een breder amslag:
Themrocs tocht naar de fabriek, per fiets en
per métro, wordt hoofdzakelijk in totalen geob
serveerd, waarin we Themroc temidden van
eindeloze mensenmenigten langs stoplichten,
oversteekplaatsen en metrogangen de fabrieks-
hekken binnengestuwd zien worden.
Prachtig voorbeeld van het 'mechanische' en
de daaruit voortvloeiende afhankelijkheid is
Themrocs buurman en fabriekskameraad, die
iedere morgen precies op dezelfde seconde de
straat oprijdt en door tegen Themroc aan te
leunen in evenwicht blijft- Later, als Themrocs
anarchistische vrijheid Is aangebroken en hij
niet meer naar de fabriek gaat, komt de kame
raad prompt met zijn fiets te vallen, en nóg la
ter zien we dat hij een paar steunwieltjes aan
weerszijden heeft aangebracht.
Tati
Zo'n trekje roept duidelijk herinneringen op
aan de grote filmkomieken. O.a. aan Tati
een associatie die nog sterker wordt in de fa-
brieksscène, waarin de hiërarchische strukturen,
de autoritaire gedragspatronen en de tot in de
kleur der overalls doorgevoerde arbeidsverde
ling tot in het absurde worden opgedreven.
Typisch 'Tati' is een scène waarin een lid van
het bewakingspersoneel dozijnen potloden van
een punt voorziet, om ze daarna, met zorgvul
dig weer afgebroken punt, keurig in het gelid
te leggen voor een hernieuwde behandeling.
Vooral het vanzelfsprekend, het niet-opdringe-
rige van zo'n situatie en van vele andere
is kenmerkend voor Tati. Evenals de afwezig-
heid van het gesproken woord. Er wordt uit
sluitend 'gesproken' in een soort grauw, ge
grom, geschreeuw en gehoest. Dat laatste is
het enige waartoe Themroc nog in staat blijkt
totdat een uitbrander van de fabriedsdirec-
tie hem tot zijn 'doorbraak' brengt.
Doorbraak
Zijn opstand uit zich in een vreeswekkend en
dierlijk gebrul als van de oermens. Dat
klopt: thuisgekomen metselt hij de woning van
zijn moeder dicht zij vertegenwoordigt de
onaflaatbare dwang en sleur, en de opstand
van haar zoon 'ontregelt' haar ademhaling zo
volledig dat zij de rest van de film aan een on
bedwingbare hik gaat lijden, hij hakt de ven
stersponningen uit zijn muur, gooit de hele bur
gerlijke inboedel op de cour typisch Frans
binnenplaatje, dat mèt zijn bewoners weer sterk
aan Tati doet denken en leeft dan vrolijk
in zijn 'hol' samen met het al lang heimelijk
en incestueus door hem begeerde zusje
Want de anarchie kent geen grenzen. Zij ver
spreidt zich als een besmettelijke ziekte on
danks de steeds grotere aanwezigheid van poli
tie (waarvan de bevelvoerende inspecteur door
dezelfde acteur gespeeld wordt als de fabrieks
directeur.
Het politie-optreden leidt tot niets: de politie
heeft geen vat op de vrolijke anarchist, die in
zijn hol leeft alsof zij niet meer bestond. Al
leen 's nachts gaat hij op roof uit, 'bemachtigt'
twee politie-agenten roostert die thuis aan
het spit
Tenslotte gaat de politie over tot een aanval
met gaspatronen en scherp maar ook daar
voor blijkt de vrolijke anarchist onkwetsbaar.
Sterker: er blijkt een komplete omkering op te
treden. Zo werkt het traangas niet als wapen,
maar als drugs en de film eindigt met de
extatische kreten van de inmiddels in aan
tal toegenomen holbewoners. Hun kreten
klinken over de gebouwen van de stad waarvan
de meeste vensters potdicht of geblindeerd
zijn. Veel toekomst heeft Themrocs vrolijke
anarchie niet. Het huis van de buren is alweer
dichtgemetseld, alleen hijzelf is erin geslaagd,
in een weergaloos grappig fragment, de metse
laar in zijn hol te lokken.
'Themroc' is een anarchistische droom. Dat
wordt heel duidelijk door de gerichte manier
waarop werkelijk en onwerkelijk tegen elkaar
worden uitgespeeld: de nauwkeurige, zakelijke
observatie van het ontbijt, het fascinerende do
cumentaire deel van Themrocs weg naar de fa
briek. Pas daarna is de toeschouwer rijp voor
briek. Pas daarna is de toschouwer rijp voor
de totale anarchie van Themrocs 'hol', en gaan
de gags werken met een vernietigende kracht
Even vernietigend als Themrocs eliminering
van de meubeltjes uit zijn voorheen zo keurige
woning. En het vreemde is, dat Faraldo de toe
schouwer pleizier in die vernietiging bijbrengt:
we volgen de val en verplettering van een tafel
of een bergmeubel met een even grote span
ning als bijv. de autorace in 'The French Con
nection'. Themroc' is een verrukkelijke film.
Hij bouwt niets op, hij bereikt ook geen enke
le 'nieuwe waarde' maar dan zou er ook
geen sprake van anarchisme zijn maar wèl
vernietigt hij, en toont de 'zin' vón en ln die
vernietiging. Hij bevat het destructieve van de
goede, oude slapstick, waarin tussen vernieti
ging en onweerstaanbaar plezier nauwelijks
verschil bestaat. Er is in tijden niet zó'n
vreemde en grappige film gemaakt. En hoe we
Piccoli ook in een volgende filmrol aantreffen
opnieuw als 'heer', keurig gekapt, smette
loos in de vorm wc zullen nooit meer ver
geten dat hij Themroc is: de ongeschoren held
van de verschrikkelijke en vrolijke anarchie.
door J. van Doorne
Er is de laatste tijd, ook in Trouw/Kwartet, veel over de Russi
sche schrijver Aleksander Isajevitsj Solzjenitsin geschreven. Dat
ik nogmaals de aandacht op hem vestigen wil, is omdat ik een
belangrijk boek gelezen heb, dat over hem, zijn werk en de om
standigheden waaronder hij werken moet, op overzichtelijke wijze
en naar mijn stellige overtuiging, op nauwkeurige wijze de lezer
inlicht.
De betekenis en de grootheid van
Solzjenitsyn kunnen moeilijk over
schat worden. Hij '.s niet alleen een
auteur die een uniek oeuvre gescha
pen heeft en daarvoor de Nobelprijs
voor de literatuur ontvangen heeft
Zijn betekenis en zijn grootheid
worden allereerst op een ander vlak
dan dat van de literatuur gevonden.
Hij heeft zijn oeuvre in korte tijd
en onder ongelooflijk moeilijke om
standigheden tot stand gebracht.
Maar dit werk was een verzetsdaad
tegen een van de meest wrede,
meest perfide regimes die de wereld
kent Dat regime heeft een wereld
rijk van geweldige potentie in zijn
klauwen. Gesteund door honderden,
die gedoemd zijn geliquideerd te wor
den, wederstaat Solzjenitsyn dat re
gime.
Zijn grootheid en zijn betekenis
worden gevormd door een ongeëven
aarde heldenmoed, ik zou bijna
zeggen: uniek in de geschiedenis,
ware het niet dat ik besef, dat dui
zenden een even grote heldenmoed
hebben tentoongespreid, doch naam
loos zijn ondergegaan. Mede door
zijn talent als auteur en door de be
kendheid die Solzjenitsyn buiten
Rusland verkregen heeft is hij
staande kunnen blijven. Dat hij
hierdoor onaantastbaar geworden is,
waag ik te betwijfelen.
Zo er iets is, dat de stelling 'de we
reld ligt in het boze' schragen kan,
dan wel het bestaan van het Rus
sisch communistisch regime, dat in
naam van Marx en Lenin beweert
een conglomeraat van volkeren te
hebben bevrijd, dodh in feite ze ge
knecht heeft zoals zelfs het Tsaris
tisch regime nooit gedaan heeft.
Het boek waarop ik doel, heet: 'Solz
jenitsyn'.
Het boek is samengesteld door Jo-
zien J. Driessen, een slaviste. De
vertalingen zijn alle rechtstreeks uit
het Russisch en werden geleverd
door medewerkers van het Slavisch
seminarium en het Oost-Europa In
stituut te Amsterdam.
De uitgever zegt, dat het boek zich
laat lezen als een roman. Ik begrijp
wel zo'n beetje wat daarmee bedoeld
wordt, ook al is die kwalificatie me
naar haar letterlijke betekenis duis
ter. Zeker is, dat het boek mij zeer
geboeid heeft en mij opnieuw voor
het fenomeen van het kwaad gesteld
heeft.
Het Westen is min of meer aan de
communistische wereldmachten ge
wend geraakt. Het moet ermee leren
leven en het heeft dat geleerd. Het
Westen is nog steeds niet in oorlog
met Rusland.
In zijn manifest van 3000 woorden:
'Vrede en geweld' van 5 september
1973 wijst Solzjenitsyn erop, dat de
tegenstelling oorlogvrede vals is.
Oorlog is slechts een spectaculaire
vorm van geweld. De ware tegenstel
ling is vredegeweld. Hij zegt (pa
gina 247) daarvan het volgende: 'Het
bestaan van de mensheid wordt ver
woest en aangevreten, niet alleen
door do stormachtige rottenis der
oorlogen, maar ook door voortduren
de, nimmer aflatende processen van
geweld, soms ook stormachtig, soms
verflauwd en verborgen. En als men
zegt (zoals men gewoonlijk doet)
dat vrede ondeelbaar is, dat ook de
kleinste inbreuk erop (echter niet
alleen een militaire!) al een inbreuk
is op de gehele vrede, dan is ook
het geweld ondeelbaar. En dan is
het vasthouden van één gijzelaar of
één vliegtuigkaping een even grote
bedreiging voor de wereldvrede, als
een kanonschot aan een staatsgrens
of een bom die is afgeworpen op het
terrein van een ander land.'
Het allergevaarlijkste geweld is vol
gens hem het systematische staatsge-
weid. Op pagina 243 staat dit te le
zen: 'Zo'n vorm van geweld heeft
het niet nodig, explosieven te leggen
of bommen te gooien; zijn procedure
voltrekt zich in het diepste stilzwij
gen, een hoogst enkele keer verbro
ken door de laatste schreeuw van
een verstikte. Dit geweld wil niet
zelden een waardig, vriendelijk, zeer
vreedzaam en bip onder sluimerend
uiterlijk aannemen.'
In datzelfde manifest verwerpt Solz
jenitsyn ook het geweld van d<* gu
errilla: het doel heiligt de middelen
nooit.
Het is duidelijk drt de auteur van
het manifest niet een opstandeling
is. Hij heeft Rusland en het socialis
me lief, hij heeft de lijdende mens
lief en wil die met de wapenen van
de geest bevrijden.
Professor I. A. Koerganov, hoogle
raar in Leningrad en Moskou, die
naar Amerika emigreerde, een statis
ticus van naam, schat het aantal ver
moorden in Rusland vanaf het
dóórbreken van de revolutie op 66
miljoen. Zoals bekend is ook onder
de zogenaamd humane Chroesjtsjef
op grote schaal gemoord. In Solzje-
nitsyns nieuwste boek 'Goelag-Archi-
pel' komt dat op schrikwekkende
wijze tot uiting.
Tegen deze in de geschiedenis on
geëvenaarde misdaad komt de schrij
ver met vele anderen in verzet.
Trots verdachtmaking en laster en
bureaucratische chicanes werkt hij
door. Toegang tot bibliotheken en
archieven is hem ontzegt Hoe hij
dan toch zijn werken heeft kunnen
schrijven, maakt hij duidelijk. Er
bestaat ln Rusland een ondergrondse
produktie en verspreiding van lite
ratuur in wijde zin, het 'Samizdat'
geheten. Duizenden Russen kennen
daardoor de verboden werken van
de auteur. Die duizenden helpen
hem door hem boeken en aanteke
ningen toe te sturen. Zodoende kan
deze grote humanist zijn arbeid ver
richten. Misschien wordt hem bin
nenkort de mond gesnoerd. Als dit
artikel gedrukt wordt, is dat wel
licht al gebeurd. Maar het goede is
geschied, daar kan geen Russische
instantie meer iets aan doen: he*
wereldgeweten is wakker geschud,
althans de mogelijkheid is daartoe
geschapen. Niemand kan meer zeg
gen dat hij het niet heeft kunnen
weten.
De kerk in Rusland
Afgaande op de oorspronkelijke be
tekenis van de woorden socialisme
en communisme, zou men kunnen
veronderstellen dat in staten die
zich daarnaar noemen, vrijheid van
godsdienst zou zijn. Echter, zelfs al
is die godsdienstvrijheid in grond
wetten neergelegd, is er in commu
nistische staten geen sprake van
vrijheid van godsdienst De leugen
achtigheid, de pure huichelarij van
de communistische regimes komen
Solzjenitsin met zoontjes Ignati
(links) en Yermolai.
mede uit in de vervalsing van be
grippen als socialisme, vaderlands
liefde en naastenliefde.
Communistische staten zijn atheï
stisch geleide staten. In Rusland is
de Russisch-Orthodoxe Kerk zoge
naamd vrij. Waarom? Omdat die
kerk per traditie haar roeping ver
zaakt. Dat was onder de Tsaren zo
en dat is nóg zo. Dat verzaken van
haar roeping inzake het prediken
van gerechtigheid heeft het commu
nisme doen ontstaan. En nu her
haalt de geschiedenis zich. De kerk
houdt zich afzijdig van politiek en
maatschappij. Zij is geen gevaar
voor de staat. Een kerk die geen ge
vaar voor een staatsbestel inhoudt,
bestaat óf in een ideale staat óf is
verziekt De Russisch-Orthodoxe
Kerk is daarom weliswaar gekneveld
maar nog niet geworgd. Andere reli
gieuze gemeenschappen die zich hun
evangelische roeping wèl bewust
zijn, worden zwaar vervolgd, zoals
Baptisten en Jehova's Getuigen.
Solzjenitsyn heeft in 1972 een brief
geschreven aan de Patriarch van ge
heel Rusland: Pimen. In deze brief
hekelt hij de houding van de kerk
op niet mis te verstane wijze. Het
antwoord dat de auteur kreeg op
zijn brief is onthullend. Het ant
woord dat hij, niet van Pimen, maar
van een priester, Zjeloedkov gehe
ten, ontving zegt dat het de kerk
niet is toegestaan te doen wat Solz
jenitsyn vroeg. Het még eenvoudig
niet. De kerk had geen keus want óf
zij zou moeten verdwijnen, óf zij
zou haar eredienst mogen behouden.
De priester erkent dat cathegese en
werving niet zijn toegestaan. De
briefschrijver eindigt aldus: 'In het
algemeen moeten wij de realiteit
nuchter onder ogen zien: de Russi
sche kerkelijke hiërarchie kan in
haar huidige samenstelling op geen
enkele wijze een merkbare invloed
uitoefenen op het systeem. Het is
gemakkelijk en ongevaarlijk,
Alexandr Isajevitsj, om de bisschop
pen te beschimpen, maar voorwaar,
de arbeid in dienst des Heren is
zwaar in onze dagen.
Het lot van de Russische kerk is on
verbrekelijk verbonden met het lot
van het volk. Als er 'toekomst zal
zijn', dan zal er zonder enige twijfel
ook een wedergeboorte van het Rus-
sische Christendom zijn.'
Men kan dit -aïtwoord moeilijk an-
ders betitelen dan een verdrietig en
beschamend conformisme. De kerk
heeft afstand gedaan van haar roe
ping, zuurdesem te zijn.
Maar laten we ons oordeel zo sober
mogelijk houden. De Russische kerk
heeft zich altijd slerk met de staat
verbonden gevoeld. En het Westen
kent nog slechts sinds kort een ge
tuigende kerk op het gebied vau het
sociaal-maatschappelijke bestel en
dan nog meestal als het gaat om
mistoestanden in andere landen.
Waar blijft het getuigenis van de
kerk ln de beide Amerika's? En ook
ln Europa is dat getuigenis nog
maar zwak. En dat terwijl de kerken
hier vrij zijn.
De uitgave 'Solzjenitsyn' is een boek
dat rijk aan Inhoud is. Zeker nu
Solzjenitsyn op tragische wijze in
het nieuws is ,mag men het boek
niet ongelezen laten. Daarvoor geeft
het te veel belangwekkende Informa
tie.
'Solzjenitsyn'. Autobiografie, be
schouwingen, brieven, interviews,
kritieken, Nobelprijsrede en een es
say. Samengesteld door Jozien J.
Driessen. Met een inleiding van
prof. dr. J. Bezemer. Bij De Boeke
rij te Baarn. Paperback. Aantal pagi~
na's 270. Prijs 17,90.
