Kunnen de filosofie en de
theologie verbonden worden?
LODENFREY
fSlBlIlfiU
Uit de kerkbladen
Vandaag
Opzienbarende studie van filosoof Ad. Th. Peperzak
Trouw
Kwartet
Israël I
Paasdatum
Gezinsreformatie
Nieuwe boeken
TROUW/KWARTET DINSDtAG 23 OKiTOBBR 1973
KERK
T2/f
door prof. dr. R, Bakker
\orig jaar verscheen van de hand van de Utrechtse filosoof Ad. Th. Peperzak een opzienbarende
stadie: Der heutige Mensch unj die Heilsfrage. Er is nog weinig aandacht aan geschonken. En toch:
we hebben hier te maken met een studie die voor de godsdienstwijsbegeerte een grote stimulans kan
betekenen in onze tijd. die voor alles wat met godsdienst te maken heeft nu niet bepaald een opvallen-
de belangstelling toont.
oorloofde wijze een waterdichte schei
ding aan tussen hun geloofsovertui
ging en hun filosofie. Terecht oppo
neert Peperzak tegen deze concessie
aan de tijdgeest.
Oppervlakkig
Aan onze centrale Interfaculteiten is
het onderdeel 'godsdienstfilosofie' de
laatste jaren niet erg in trek. Dit fe
nomeen zal samenhangen met een toe
nemende devaluatie van de christelij
ke religie. Het is een onmiskenbaar
feit dat wetenschapsfilosofische, soci-
aalfllosofische en puur antropologi-
sche vragen een grote prioriteit op de
godsdienstwijsgerige probleemstellin
gen hebben verkregen.
Prof. Peperzak heeft Ons met deze
godsdienstwijsgerige studie een boek
geschonken dat enerzijds rekening
houdt met de eisen van een kritisch
denken, dat van de autoriteit van
overgeleverde normen en gewoonten
niets meer wil weten, maar dat ander
zijds de zin der religie in ons post
christelijk tijdperk ernstig neemt: hij
tracht met zijn boek een antwoord te
formuleren op de vraag of de christe-
ADVERTENTIE
LETOP VOOR MODE
DIT WERELDMERK
Verkoopadressen worden verstrekt door:
H. J. J. Hogestijn, Amsterdam, telefoon 710261.
elkaar mening vormen in de plaatse
lijke kerk verleent deze pas de nodige
weerbaarheid tegen de verdelende
werking die uitgaat van landelijke
verenigingen van kerkleden en van de
landelijke kerkelijke pers.
Pieterburen
ds. M. van der Werff
Apartheid
De redactie behoudt zich hel recht voor hnar
j ter opname In deze rubriek toegezonden me
ningsuitingen verkort weer te geven. BIJ pu-
bllkatie wordt met de naam van de Inzender
ondertekend. Brieven kunnen worden ge-
stnurd aan het secretariaat hoofdredactie
Trouw/Kwartet, postbus 859, Amsterdam.
Lanser
De Zuidamerikaanse vakbondsleider
Emilo Maspero pleit vnor machtsvor
ming bij de arbeiders hier en in de
derde wereld in hun strijd tegen de
praktijken van de multi-nationale on
dernemingen. Lanser heeft toegezegd
in Europa concreet aan het werk te
gaan op dit gebied. Een aardig begin
kan hij en de arbeidersbeweging ma
ken door te onderzoeken of de onder
nemingen waarin zij werken in no
vember a.s. ook meedoen aan de ex
porttentoonstelling die de dictatuur
Brazilië in Brussel organiseert. Daar
kunt u zien hoe goedkoop het voor
Europese en Amerikaanse onderne
mingen is hier hun vestigingen in te
•krimpen of zelfs op te heffen en in
Brazilië onder zeer gunstige omstan-
-digheden weer op te bouwen. De
Braziliaanse mensen hebben er echter
geen cent voordeel van; slechts weini
gen vinden er werk. de eigen kleine
industrie wordt doodgedrukt en de
produkten die gemaakt worden zijn
enkel bestemd voor de export.
Amsterdam
Kees van Kortenhof
Verontrust (9)
De oorzaak van de kerkelijke ver
deeldheid moet niet worden gezocht
bij theologen, die de vrucht van hun
onderzoek bekend maken, maar eerdt'r
bij predikanten die die theologen bij
eenvoudige kerkleden verdacht ma
ken. De eenheid van Christus' kerk in
het land kan weer gevonden worden
als in elke plaats of buurt alle men
sen die daar Christus liefhebben elke
zondagmiddag onder leiding van hun
plaatselijke voorgangers en onafhan
kelijk van landelijke kerkleiders tot
gemeenschappelijk gebed en beraad
bijeenkomen om alle dingen onderzoe
kend het goede te behouden. Het met
De Rotterdammer
Nieuwe Haagse Courant
Nieuwe Leidse Courant
Dordts Dagblad
Uitgaven van
B.V. De Christelijke Pers
Directie:
Ing. O. Postma,
F. Diemer.
Hoofdredactie:
J. Tammlnga.
Hoofdkantoor B.V. De
Christelijke Pers: N.Z.
Voorburgwal 276 - 280,
A'dam. Postbus 859.
Telefoon 020-22 03 83.
Postgiro: 26 92 74. Bank:
Ned. Midd. Bank (rek.nr.
69 73 60 768). Gem.giro
X 500.
De Nederlandse regering heeft een
klemmend beroep op Zuid-Afrika ge
daan om een eind te maken aan de
vervolging van mensen die zich tegen
de apartheid verzetten en om allen
die om die reden gevangen genomen
of geïnterneerd zijn onvoorwaardelijk
vrij te laten. Dit moet op een vergis
sing berusten. Want zulke mensen be
staan niet.
Den Haag
Dr. F. C. Dominicus
Brazilië en Brussel
De volgende maand wordt in Brussel
de 'Brasil Export 73 trade fair* gehou
den. Brazilië meldt goedkoop te kun
nen leveren dankzij een 'stabiel soci
aal-economisch beleid'. In het 'alge
meen' doopsgezind weekblad van 13-
10-73 staat anderhalve pagina vol met
een door de censuur verboden 'Ver
klaring van 13 bisschoppen in Brazi
lië'. Uit dat stuk blijkt dat Brazilië
overduidelijk het beeld vertoont van
een ontwikkelingsland waar de rijken
steeds rijker en de armen steeds ar
mer worden. Daarom geen investerin
gen, geen toerisme, geen bezoek aan
Brussel, maar ondersteuning van alles
wat tegen de junta strijd.
Amsterdam
D. Veenstra Dzn
L.C.G.J.
Een mooi einde aan de jeugdvergade-
ring der jongeren uit onze kerk!
(Trouw-Kwartet, d.d. 16 okt. *73). Ie
mand, helemaal niet uit onze kring
moet dan aan slot van zo'n bijeen
komst 'onze' jongeren bezighouden.
Waarom altijd die lui aangetrokken
die principieel tegenover ons staan.
En dat voor de jeugd. Het verraadt
heel de richting van het bestuur der
LCGJ. Waarom slaan ze zoveel waar
schuwingen in de wind? Ze zullen
storm oogsten. Vroeger was dat zo ge
heel anders.
Bruinisse
J. M. de Waal
Jezuieten
In Trouw-Kw. van 10 okt jl. schreef
Aldert Schipper in de rubriek Kerk
in de wereld over de Jezuïtenorde.
Wil men hem geloven dan zijn dat
zulke beste mensen die nog beter
worden. Maar de werkelijkheid is ge
heel anders. Ik zou hem en allen wil
len aanraden de volgende zin uit de
Christelijke Ecyclopedie (le druk) uit
het hoofd te leren: 'De moraal van de
orde, zoals die langzamerhand zich
ontwikkeld heeft, is verderfelijk voor
de christelijke zedeleer'.
le-Exloërmond
J. Tipker Kzn.
lijke presentatie van het heil de mens
van onze tijd nog aanspreekt. Inder
daad, als er één probleem is waarmee
kerk en theologie zich geconfronteerd
weten en waar zij zich permanent
mee bezig hebben te houden, dan is
het wel de vraag naar de verbinding
van het christelijk geloof met het mo
derne kultuurpatroon. Het probleem
van de overdracht is in onze a-reli
gieuze tijd meer dan ooit van belang:
het 'to be or not to be' van het chris
telijk geloof als eigentijdse vorm van
kuituur is er mee gemoeid. Daarom
kan een nauwgezette lectuur en een
intensieve studie van dit boek een
vorm van bevrijding zijn.
Uitgangspunt
Het antwoord dat Peperzak geeft, legt
hij uit met behulp van een filosofi
sche methode. Hij stelt zich op het
standpunt van de lezer en hij wil zich
met zijn lezers onderwerpen aan de
methodische eisen van een wijsgerige
logica, die naar zijn mening recht
doet aan de vrijheid van het denken
maar toch tegelijkertijd het voorwerp
van zijn behandeling in geen enkel
opzicht te kort doet. Hier ligt het
waardevolle van zijn pogen: de hori
zon van zijn bespiegelingen is voor
hem het christelijk geloof in haar to
tale omvang, terwijl hij als uitgangs
punt en terrein van zijn denken het
zelfstandig denken van de moderne
mens neemt, die op zoek is naar de
kern, het wezenlijke.
Peperzak is een leerling van de franse
christenfilosoof Ricoeur en heeft onte
genzeggelijk de invloed ondergaan
van Emmanuel Levinas, de filosoof in
Frankrijk die in 1971 in Amsterdam
de A. Schweitzer-prijs kreeg op grond
van zijn diepgaande studies over de
menselijke relaties en vooral om de
manier waarop het probleem van de
ander werd gesteld. Het is dan ook be
grijpelijk, dat de schrijver in zijn
boek de invloeden van deze beide
denkers verraadt, alsmede die van fi
losofen uit de vorige eeuw: Kant, He-
gel en Nietzsche. Maar ook verwijst
hij naar Plato en Aristoteles en Tho
mas van Aquino. Wij vermelden deze
filosofen alleen om er zijn intentie
mee te belichten: hij wil met de
denkstructuren van de klassieke en
moderne filosofie het christelijk heils
perspectief benaderen.
Voor Peperzak kan er geen onover
brugbare kloof bestaan tussen theolo
gie en filosofie. Hij wijst het fideïsme
'(fides geloof) (p. 171-172) met
kracht van de hand. Het fideïsme laat
geen plaats voor de filosofische argu
mentatie waarom de mens zijn heil in
iets moet zoeken, dat hem tot aan de
drempel der religie brengt.
De geschiedenis der kerk toont aan,
dat de theologie maar al te vaak de
wijsbegeerte als een onbelangrijke
aangelegenheid gediskwalificeerd
heeft. Maar de wijsbegeerte heeft
vaak hetzelfde met de theologische
uitgangspunten gedaan. Vele filosofen
menen op voorgang van Nietzsche en
Heidegger, dat God uit het wijsgerig
perspectief verdwenen is en zij achten
zich niet gemotiveerd, problemen ten
aanzien van de religie en het heil in
hun filosofie op te nemen. De schrij
ver verbaast er zich over, dat zeer
veel christelijke filosofen zich er
angstvallig voor hoeden, het christen
dom in hun filosofie ter sprake te
brengen zij brengen op een z.i. onge-
Deze studie valt in drie delen uiteen:
I. vraag. II Een weg tot het heil? III.
God? IV. Het kwaad én de vrede. De
vraagstelling (I) kwam reeds aan de
orde. Wat de betrokkenheid van de
heilsvraag op onze tijd betreft, deze
kan positief zijn als men radicaal af
rekent met bepaalde theorieën en op
vattingen uit het verleden die vaak
nog als identiek met het heil worden
gesteld. Oppervlakkig is eveneens de
nóg veelal onder ouderen levende ge
dachte, dat het christelijk geloof op
één lijn dient te worden gesteld met
de leer en het leven van de kerk. Met
verbazing constateert de schrijver dat
men nog in vele gevallen hardnekkig
vasthoudt aan reeds lang achterhaalde
opvattingen op het gebied van de mo
raal en de sex, waarbij het vereiste
onderscheid tussen wezen en verschij
ning niet wordt doorzien. Tegenover
de autoritaire posities van de kerk en
de clerus stelt de schrijver de heden
daagse 'demokratische Gesinnung'
waardoor men in het Evangelie nieu
we mogelijkheden kan ontdekken en
verwerkelijken.
In het tweede deel gaat de schrijver
in op de mensbeschouwing, die in
zijn visie van het heil richtinggevend
is. Het mens-zijn wordt gezien als een
onderweg-zijn en kennelijk in navol
ging van Levinas gekarakteriseerd als
verlangen. Verlangen schijnt, aldus
Peperzak, met datgene overeen te ko
men waarnaar wij op zoek zijn (p. 84
w.) Na een omstandige analyse van
het verlangen concludeert de schrij
ver dat het menselijk verlangen een
taak vertegenwoordigt: we moeten le
ren in concrete aan het verlangen zo
danig gestalte te geven dat het corres
pondeert met ons mens-zijn. Het heil
is het eigenlijke en definitieve doel
van het verlangen. Nog steeds geeft
de auteur ons geen afgeronde defini
tie van het heil omdat het wezenlijke
en beslissende slechts in en met ande
re werkelijkheden van de wereld en
het leven gevonden en gedacht kan
worden (p.123) Maar'gesteld dat alle
aspecten van het verlangen aan bod
zouden komen, dan zou men op zijn
best een gehele filosofie van de mens
moeten schrijven. Daarom trekt Pe
perzak enige lijnen die schematisch
enkele vormen van ik-centrische ver
vulling en bevrediging aangeven.
Ik-centrisch
Interessant is zijn poging, deze ver
schillende vormen als momenten van
het menswordingsproces te ontwikke
len. Achtereenvolgens worden de Ik-
posities van de vrije mens besproken
waarin hij als heerser van de wereld
optreedt in een volstrekt soevereine
eenzaamheid. Maar kan de eenzaam
heid volle bevrediging schenken? Kan
een egoïstische samenleving dit? We
dienen eens na te gaan hoeveel vari
anten van een op het ik betrokken le
vensproject mogelijk zijn. Ook een be
schouwelijk, bezinnend denken dat de
dingen in hun wezen en verschijning
niet schaadt, maar ze als object van
het denken en kennen vanzelfspre
kend aanneemt, kan een expressie van
een ik-centrisch levensontwerp zijn.
De omtrekken van het ethisch denken
van de franse filosoof Levinas worden
scherp geprofileerd: sinds Socrates is
het West-europese denken een denken
geweest waarin de andere aan het Ik
werd geassimileerd. Begrijpen is grij
pen (comprendre-pendre). Socrates
Prof. dr. A. Th. Peperzak
geldt als de filosoof die de mens op
de voorgrond plaatste: bomen kunnen
mij niet leren, alleen de mensen.
Maar wat deed Socrates? Hij liet in
een voortschrijdende dialoog de men
sen zeggen wat hij wilde dat zij zou
den zeggen. De ander was geen ver
rassing voor hem. Hij had het denken
van zijn leerlingen gelijk gemaakt aan
de onpersoonlijke norm van de alse-
meen menselijke rede
Levinas stelt tegenover de egonomie
(de eigenwettelijkheid) de heterono
mie (de wet van de ander). Wanneer
de ander binnen mijn horizon ver
schijnt, die mij kan gebieden of ver
bieden. of wanneer ik in de ogen van
de ander lees: 'gij zult niet doden' of
wanneer de ander op mij afkomt en
van mij gastvrijheid en gerechtigheid
vraagt, is er sprake van heteronomie.
Het is de ander, die het beslissend
kriterium uitmaakt van de waarde
van alle zelfverwerkelijking en cul
tuur. Dan wordt de ander niet langer
ingekapseld in de sfeer van mijn ik.
maar de ander is de essentiële voor
waarde van mijn zelfverwerkelijking.
Met betrekking tot de ethiek betekent
dit, dat wij aan de ander de wereld,
waarop hij aangewezen is. ter beschik
king stellen, dat wij hem gastvrijheid
verlenen. De ander spreekt mij aan,
hij legt mij zijn wet op. Dan is niet
langer mijn waarheid eigenmachtig,
maar de waarheid van de ander, want
het blijkt dat ik de gebiedende waar
heid van de ander niet in mijn
denksysteem kan opnemen en onder
brengen. Maar dit wil ook niet zeg
gen, dat de zelfstandigheid van mijn
Ik verdwenen is, integendeel: in de
dialogiek blijft de ik-positie noodzake
lijkerwijze bewaard. Want wil ik de
ander kunnen bereiken, wil ik met
hem of haar gemeenschap hebben, zal
ik in absolute zin mijzelf moeten zijn.
Vraag naar God
De schrijver gaat van de onderstelling
uit, dat de vraag naar het heil in
principe- een vraag naar God is. De
mens richt zijn verlangen op iets dat
boven zijn ik, de ander, de kosmos,
kuituur en ethiek uitgaat. Het is het
zijn zelf van de mens, dat ieder mo
ment gerealiseerd moet worden. Het
ligt in het zijn van de mens opgeslo
ten dat het een heil zoekt, dat blij
vend is. Het geluk moet mogelijk zijn,
en daarom moet ook de mogelijk-
heidsvoorwaarde van dit geluk een
werkelijkheid zijn (p.193,194). Zo
wordt God noodzakelijkerwijs de voor
onderstelling van ons verlangen.
Men kan zich afvragen of dit stand
punt geen vlucht in de Romantiek
vertegenwoordigt, waarbij men het
eindige zoekt te overwinnen door zich
over te geven aan het Oneindige of
het Al-ene. Of door het leven slechts
als een voorspel te beschouwen en uit
te zien naar een God die 'na de dood'
zal verschijnen. Peperzak wijst deze
gedachte van de hand: het gaat niet
om het eindige op zichzelf noch om
het Oneindige op zichzelf: het gaat
om de oneindigheid van het eindige,
d.i. het gaat er om, het^ eindige in
zijn oneindige waarheid auserieux te
nemen, het geschonkene als geschon
ken te ervaren en daarmee de Gever
in dankbaarheid en vertrouwen als zo
danig te erkennen. Houdt men vast
aan de oneindigheid van het mense
lijk verlangen, waarin het zijn van de
mens verankerd ligt, dan blijft de
hoop een onuitroeibaar perspectief,
dat op Gods inwerken moet worden
teruggebracht.
Deze studie beweegt zich binnen de
wijde grenzen der filosofie. Het on
derscheid tussen filosofie en theologie
vervaagt: de eigen dimensie van het
theologisch denken wordt in dit werk
stuk niet aan het licht gebracht. We
zijn de schrijver dankbaar dat hij een
poging gedaan heeft de kloof tussen
theologie en filosofie te overbruggen.
Maar we voegen er onmiddellijk aan
toe dat deze verbinding gaat ten koste
van het eigen en qualitatief-andere
karakter van het object van het theo
logisch denken. Zo wordt het centrale
begrip, het heil, binnen het wijsgeri
ge raam geanalyseerd. Op pag. 77
spreekt de schrijver van een 'goede'
theologie. Maar wat is dat? Zijn niet
alle theologieën relatieve uitdrukkin
gen van de christelijke Openbarings-
waarheid? Schrijver bedoelt een theo
logie die maximaal toegankelijk is
voor wijsgerige doordenking.
Deze godsdienstwijsgerige studie zal
stellig het denken over de fundamen
tele vragen der religie stimuleren en
activeren. Maar het boek zou aan sub
stantie gewonnen hebben, als de be
grippen scherper vanuit hun context
waren omlijnd. Voorlopig zie ik de
theologische faculteit nog niet in de
centrale Interfaculteit opgaan of om
gekeerd.
Prof. Bakker is hoogleraar in de wijs
begeerte aan de rijksuniversiteit te
Groningen.
NATIONALISME
Onze gevoelens ten opzichte van e|
land en de volken der wereld won
in deze dagen op een kleine proef
steld. Eigenlijk begon het al eer<(:
met die kwestie van Ternaaien. H
en daar gingen al stemmen op oi i
'die Belgen'. De demonstraties
Zuid-Limburg hoe terecht ook krej
bijna onvermijdelijk ook iets van
nationalistisch tintje. Dat gebeurt
gemerkt en bijzonder snel. Ik betr
te me op enige wrevel bij het hoi J
van de naasting van het aandeel
de Dutch Oil bij een Irakese oliema
schappij. De nieuwslezer had het zi 1
over een straf die Nederland daa:11
van de zijde van de Perzen mo
treffen voor hun sympathie voor
raël-. Algerije had al eerder de ol'f
kraan dichtgedraaid voor Nederlani
afnemers. 'tMag allemaal zo'n va
niet lopen, maar 'tis toch wat.
kan hier en daar gemakkelijk
verkeerd vallen en dan heb je de pi
pen aan 't dansen. Moeten IWe op d j
gelijke zetten tegenzetten deen?
noem maar wat, alle werknemers
Arabische landen terugsturen, in
geest van: krijgen we jullie olie nfcu
dan kunnen jullie ook je mensen i|ia
houden? Natuurlijk, we hebben
zelf hier gehaald en we zitten
blijkbaar om verlegen, dus andéo
motieven zullen ons wel weerhoudjw;
van tegenmaatregelen. Maar zouden
ook zonder die andere motieven udi
blijven? En toch moet dat. Want v|te
hebben mensen te maken met de
slissingen die door machten erge m
aan de top worden genomen? Wij zo
den het ook als hoogst onrechtvaarö
beschouwen als we alleen op ons p
poort ergens ter wereld gediskrin
neerd zouden worden. Moeten we
de onverantwoordelijke daden i
president Nixon de Amerikanen i
de nek aanzien? We moeten juist
dit punt wijzer worden. Ik hoor jui
dat er op de berg Hermon man tegi
man gevochten wordt. De meest i
schuwelijke situatie: onbekende m
tegen onbekende man. Man die gei
vlieg kwaad zou doen tegen man d
geen vlieg kwaad zou doen. Allee
omdat ergens besloten is dat ze elke
zullen proberen af te maken. In oni L<
wereld zit een groot stuk volkome lij
waanzin dat er alleen uit kan rake
door werkelijk wijs te worden. Do:
de wijsheid van de openheid en i1
nederigheid. Tegenover de dwaashei hc
van voor de hand liggend nationalise
me en zulke enge dingen meer.
NED. HERV. KERK
Beroepen te Delft: E. F. Vergunst
Capelle a.d. IJssel.
GEREF. KERKEN
Aangenomen naar Bergum: P. L.
Smilde te Hilversum; naar Enschei
Haaksbergen: II. Favier te Zierikze
die bedankte voor Hoorn.
Bedankt voor Amstelveen-Buitenvi
dert: H.A. van Bottenburg te Voo
burg.
Praeparatoir geëxamineerd en beroe
baar verklaard: Mej. J. S. M. Venen
(werkzaam in 'Meer en Bosch'
Heemstede, neemt geen beroepen
overweging).
Overleden: R. Bakker (62) em.
Zwolle. Stond te Zwaagwesteinde
was vervolgens legerpred.
CHR. GEREF. KERKEN
Bedankt voor Dordrecht-Centrum:
C. Tanis te Sliedrecht-Centrum.
GEREF. GEMEENTEN
Beroepen te Dordrecht: R. Boogaai
te Leiden; te Zaandam: Ch. V.d. Poe
te Yerseke; te Gorinchem; J. van Hai
ren te Amersfoort.
Bedankt voor Oudemirdum: C. Hep
man te Tholen.
Kreisky (3)
Collega Hoekert vindt dat ik niet eer
lijk ben als ik spreek over het 'an
nexeren' van voormalig Arabisch
grondgebied door Israël. In hetzelfde
nummer van Tr.-Kw. 15-10 pag. 5,
staat echter te lezen: 'Officiële Israëli
sche publicaties onderstrepen dat met
uitzondering van het oude Jeruzalem
geen van de gebieden die Israël in
1967 bezette geannexeerd is'. Het Is
dus in ieder geval duidelijk dat er
Arabisch grondgebied geannexeerd is,
en dat mijn uitlating allerminst voor
barig of te gemakkelijk is geweest.
Behalve het hier genoemde oude Je
ruzalem kan men wijzen op tal van
vestigingen, die dan officieel nog wel ToyQ Öl TT
niet met het woord annexatie worden J-öI C*CI II
Israël is uiteraard een van de onder
werpen die deze week in d)e kerkelij
ke pers grote aandacht ontvangen. In
Hervormd Utrecht schrijft de Utrecht
se citypastor J. van der Werf over de
oproep van het hervormd moderamen
voor voorbede voor vrede dn het Mid
den-Oosten. 'Deze brief van het syno
de-moderamen ds wat men zou kunnen
noemen een ordentelijke brief. Men
probeert iets te zeggen en men kiest
geen partij. Maar juist dat laatste
punt is het punt waarom ik de brief
naasit me neer gelegd heb. Want wij
zullen moeten kiezen. Wij kunnen
niet anders.
In de eerste plaats kiezen voor Israël.
Daarbij gaat het er ndet om dat we
het joodse volk gaan verheerlijken.
We hoeven niet te proberen om het
optreden van de staat Israël op alle
mogelijke manieren goed te praten.
De vraagstukken rondom de Palestij-
nen zijn er levensgroot.
Maar we moeten ook niet de rol wil
len spelen van de beste stuurman, diie
niettemin aan wal staat. Israël heeft
geen enkel vertrouwen gehad in de
garanties van andere landen. Israël
heeft de bezette gebieden niet terug
gegeven, omdat het wist dat deze ge
bieden bufferzones zouden kunnen
zijn in de volgende slag. De gebeurte
nissen hebben Israël gelijk gegeven'.
Uit: Temoignage Chrétien.
niet met het woord annexatie worden
aangeduid, maar waarvan de status
de-facto wel degelijk daarop neer
komt. Een loze kreet is het dus helaas
allerminst.
Amsterdam H. de.Nie Herv. Pred.
RECTIFICATIE
Het Ingezonden stuk van de heer C.
P. Klap over de CHU bevatte een sto
rende zetfout. De heer Klap bedoelde
te zeggen: 'De CHU heeft zich toch
werkelijk niet als een oppositiepartij
gedragen (de NRC sprak van een se-
mi-oppositie), maar mag toch bij een
ingenomen standpunt blijven.'
In De Bazuin geeft Luc. Grollenberg
blijk van een duidelijke andere me
ning. Nederland is voilgens hem on
juist geïnformeerd door schrijvers als
Leon Uris en anderen. Grollenberg:
'Nu staat Nederland weer vrijwel ge
heel 'achter Israël'. Minder bewogen
als toen misschien, maar niet minder
beslist. Slechts weinigen hebben zicht
op datgene, wat onvoorwaardelijke
steun aan dit zionistische Israël in
houdt: dat men meedoet aan het be
stendigen van agressie en geweld, en
dat men een voortdurende toestand
van oorlog helpt in stand houden,
oorlog op oorlog'.
Grollenberg concludeert dat er nog
een ander Israël is.
'Als men in Nederland werkelijk iets
voor de joden voelt, dan wordt het
hoog tijd dat men die van 'het ande
re Israël' aan het woord laat Alleen
wat zij willen is haalbaar. Met de Pa-
lestijnen komen zij op voor een mo
derne democratische staat, waarin
burgerrecht niet meer samenhangt
met afkomst, ras of godsdienst Een
staat ook, die niet meer met een dik
ke navelstreng aan de Verenigde Sta
ten vastzit, maar deel uitmaakt van
de Arabische wereld. Waarom zou die
niet Palestina heten? Sinds Herodotus
wordt het land zo genoemd en grote
joodse schrijvers als Flavius Josephus
en Philo van Alexandrië aarzelden niet
die naam te gebruiken voor het land
hunner vaderen.
Zouden wij ons solidair verklaren met
dat 'andere Israël', de anti-zionistische
joden, dan voorkomen wij ook frus
traties. Want voor de Arabieren is de
strijd met Israël een bevrijdingsoorlog,
gericht tegen koloniaal geweld. Wat
moeten we verwerken, wanneer wij
met bevrijdingsbewegingen elders in
de wereld sympathiseren en alleen in
dit geval de zijde der verdrukkers kie
zen?'
In Ter Herkenning, tijdschrift voor
christenen en joden wordt overwogen
of het juist is, de paasdatum vast te
zetten. Het artikel, van H. J. van Og-
trop, concludeert:
'Wil men de paasdatum veranderen
dan mag dat niet zonder Israël in het
gesprek te betrekken. Pasen is de dag
die heel ons leven dient te ordenen.
Dat een vaste paasdatum voor het eco
nomisch leven zo handig zou zijn is
een argument dat waar het over
een kerkelijke kalender gaat geen
enkele zeggingskracht heeft. Israël
heeft zijn eigen dagen gehandhaafd
als een zinvol protest tegen alle mach
ten die ons hele leven regeren. De
wisselende paasdatum is nog het eni
ge spoor van de joodse maankalender
in onze christelijké kalender.
Een kerk die zich nog veel te weinig
gelegen laat liggen aan de band met
Israël en die nog zo veel van Israël
moet leren mag wel erg voorzichtig
met dit gegeven omgaan. Het gaat
volgens de Schrift waar het de tijd
aangaat niet om een neutrale reeks
van 'uren, dagen maanden, jaren'
maar om een geschiedenis van God
met de mensen. En waar God zijn
sporen heeft gezet in onze geschiede
nis daar zal geen mens die uitwissen'.
In Opbouw schrijft redacteur J. Meu-
link' dat hij een nieuw soort hotel
heeft ontdekt. Hij kent reeds motels
en botels. Maar er zijn ook wotels,
waarin iedereen leeft alsof het een
hotel is.
'Het huis is 'n hotel geworden, waar ze
in en uitlopen, slapen, soms ook eten
en waarin verder iedereen zijn weegs
gaat. De contacten tussen ouders en
kinderen zijn schaars geworden. El-
kaars taal begrijpen ze steeds minder.
Het huis is een soort hotel geworden.
Het hotel heeft zijn intree gedaan'.
De schrijver constateert dat er een ge
zinsprobleem is. 'Kuyper heeft eens
gezegd, dat in het gezin de wortel en
de kiem ligt van heel het maatschap
pelijk leven. Nu is dat wat overdre
ven uitgedrukt, maar wel is waar, dat
het gezin als opvoedingsinstituut on
vervangbaar is. Geen kerk, geen
school, geen jeugdorganisatie en vast
geen bar of bioscoop kan het gezin
vervangen'.
De heer Meulink besluit zijn artikel:
'Het gezin is een gemeenschap waar
onderlinge liefde en hulpbetoon ken
merkend zijn. Wanneer wij dat zo
overzien, en ik noem maar enkele fa
cetten, dan zullen wij moeten erken
nen, dat aan ons gezinsleven nog al
het een en ander mankeert. Het is ge
makkelijk de jeugd zelf aansprakelijk
te stellen of de omgeving, of de kerk
of wie dan ook. Op vele jongeren is
heel wat aan te merken. De kerk is
wel eens in gebreke en heeft niet al
tijd voldoende oog voor de problemen
van onze jeugd. Maar zullen we niet
beginnen bij een reformatie van ons
eigen gezinsleven?'
Josef C. Grund Zuidtirol is me(
dan één reis waard. Uitgeverij: Ou
Huis Utrecht. Prijs: 22,50
Grund beschrijft dit begenadigde v<
kantiegebied, dat tevens cultureél-tó
torisch een van de boeiendste streke
van centraal-Europa is sinds
oudste tijden was het al een doortrel
gebied op een manier, die de mil
delmaat van vele reisgidsen te bovfl
gaat.
Z'n kenschets van dit alpenland, m'
Reschen- en Brennerpas, met
oude Bozen, met een rijkdom
kerkjes, burchten en drooomdorpjei
is uitermate lezenswaard. Niet alle*1
vanwege de anecdotische inslag, mt
en passent verwijzing naar sagen
overleveringen en daarbij historisch
uitstapjes, maar ook omdat hij bij z':
lofzang uitermate informatief is ingf
steld. De uitgave, met veel foto's i
onderverdeeld in onder meer de vo
gende hoofdstukken: 'Langs de Etscl
naar Merano Merano en omgeving'
In de Passeier met do Eisacj
naar Brixen, Bozen en omgeving
het Pusteltal.
De antichrist door Friedrich Niet
sche. Uitg. Arbeiderspers, Amsterdatt
Kattengat-reeks 114 pag., prijs ƒ9.55
Nieuwe vertaling van Nietzsche's
kende 'boek voor een minimale m'5
derheid' door Pé Hawinkels, in ee:
typografisch zéér verzorgde uitgave.
Geniet het leven door P. J. F. D»
puis. Ondertitel: man, vrouw en sext
aliteit. Uit. Ten Have, Baarn, 221 pa?
prijs 16.50. Aan dit nieuwe boek vat
de bekende Rotterdamse arts is in oni
blad van 28 augustus jl. al uitvoeril
aandacht besteed.
LI
Di
