Zorg oorlogsslachtoffers
in Europa nog niet zó oud
Ds. Pietro Panascia dankbaar
en verrijkt terug naar Palerm
Conclusie uit gruwelijk verhaal: oorlog-zélf moet bestreden worden Kruispunt Delfgauw veiliger voor fietsers
'Herbezinning op
medische ethiek'
Lutherse Kerkdag
op 31 mei
Leeg^iftfust naar centrale adressen
Afscheidswoord
ds. Panascia
TROUW/KWARTET VRIJDAG 11 MEI 1973
BrSTNEXI.AND
door Huub Elzerman
AMSTERDAM Ook waren
er velen, die, ondanks hun vrese
lijke verwondingen, niet verbon
den werden en die toch door een
wat snellere hulpverlening te red
den waren geweest. Weer ande
ren bleven dagenlang liggen, zon
der dat hun verband verwisseld
werd, omdat niemand zich iets
van. hen aantrok. Bijna allen wa
ren naakt, overstroomd met
bloed, bedekt met vliegen en wor
men. Zo lagen zij op stenen of op
stro, dat in hun wonden stak, in
afschuwelijk vuil en in een ont
zettende stank. En dit alles da
genlang
Met dit citaat van Henri Dunant. de
oprichter van het internationale Rode
Kruis, herinnert dr. J. A. Verdoorn
er in zijn onlangs verschenen boek
'Arts en oorlog") aan, dat de medi
sche sociale zorg voor oorlogsslacht
offers in Europa nog maar betrekke
lijk jong is. Eerst het optreden van
Henri Dunant na de slag bij Solferino
(1859) en van Florence Nightingale
tijdens de Krimoorlog (1854) heeft
een definitieve verbetering van de mi
litair geneeskundige verzorging ge
bracht.
Pas toen kon voor het eerst het pu
blieke besef dat 'onze jongens' onder
de meest ellendige omstandigheden in
hun eigen vuil krepeerden worden
omgezet in politieke druk. Met name
het hierboven geciteerde ooggetuige-
verslag van Henri Dunant van de slag
bij Solferino dat in korte tijd in
heel Europa bekend was droeg er
toe bij dat de hulpverlening aan oor
logsslachtoffers van de grond kwam.
Vóór die tijd werd de zedelijke plicht
om bijvoorbeeld ook overwonnen vij
anden te verzorgen ook wel erkend,
maar er kwam in de praktijk maar
bitter weinig van terecht.
In de inleiding van 'Arts en oorlog'
stelt prof. mr. B. V. A. Röling zich de
vraag waarom men zich nooit heeft
beziggehouden met de betrekking tus
sen het oorlogsbedrijf en de medische
zorg. Is er iets bedenkelijks in die re
latie? Wie de duizend bladzijden van-
'Arts en Oorlog' van dr. J. A. Ver
doorn heeft doorgeworsteld kan zich
die vraag wel indenken. De door Ver
doorn beschreven 'medische en sociale
zorg voor oorlogsslachtoffers in de ge
schiedenis van Europa' is de geschie
denis van de verkrachting van de
menselijke rechten en van de ontluis
tering van de menselijke waardigheid.
Miljoenen verminkte, invalide en tot
de bedelstaf gedwongen ex-soldaten
zijn er de stomme getuigen van.
Hoewel dr. Verdoorn, mede-oprichter
van de Nederlandse vereniging voor
medische polemologie, al meer me-
disch-historische studies op zijn naam
heeft staan, kan 'Arts en oorlog' onge
twijfeld als zijn levenswerk worden
beschouwd. Behalve als een indruk
wekkend uitgebreide en zorgvuldige
beschrijving van de historische ont
wikkeling van de zorg voof oorlogs
slachtoffers kan het boek ook worden
gelezen als een inleiding in de me
dische polemologie. Dat willen zeggen
een inleiding in die sector uit de we
tenschap van oorlog en vrede, waar
voor de geneeskunde een specifieke
bijdrage kan leveren.
De auteur, die wil voorzien in een
leemte in de geschiedschrijving,
treedt daarbij in de voetsporen van
Henri Dunant. Dunant zocht niet al
leen naar de mogelijkheid het oor
logsleed te verzachten. Hij keerde
zich ook tegen de weerzinwekkend
heid van de oorlog zelf. Ook voor dr.
Verdoorn is er maar één conclusie: de
mensheid zal zich met al zijn kennis
en al haar toewijding moeten inzetten
voor het behoud van de vrede. 'Socia
le bewogenheid met het oorlogsleed
leidt onherroepelijk tot de strijd te
gen de oorlog zelf,' zegt prof. Röling
in zijn inleiding. Dat wi loverigens
niet zeggen dat een menselijke behan
deling en een goede medische zorg al
leen menselijke aspecten heeft; licht
gewonden blijven korter bulten ge
vecht, ziekten in het leger worden
V
Dr. J. A. Verdoorn
voorkomen, dat militairen die geeste
lijk niet opgewassen bleken tegen het
gevecht door psychiatrische behande
ling weer gevechtsklaar worden ge
maakt. Kortom de medische werk
zaamheid heeft naast een humanitaire
ook een sterke militaire betekenis; zij
bevordert de gevechtskracht.
De gewoonte van de oude Grieken om
met gewonde krijgsgevangenen korte
metten te maken, wordt nu als bar
baars beschouwd. Maar vast staat dat
de medische zorg voor gewonde solda
ten toen als een eerste plicht van de
bevelhebber werd beschouwd. Het
gold voor iedere legeraanvoerder als
Een beeld van oorlogschirurgie in de vijftiende eeuw: èen duitse 'Wundarzt' is
bezig bij een gewonde soldaat een pijl uit de borst te trekken. De resten van de
pijl liggen op de grond. De patiënt wordt door een helper vastgehouden. Op de
achtergrond een primitieve voorstelling van het gevecht dat nog aan de gang is.
(Illustratie uit 'Arts en Oorlog').
een grote schande om een gewonde
uit het eigen leger hulpeloos op het
slagveld achter te laten. Het heeft tot
in de negentiende eeuw moeten du
ren, voordat in Europa het peil van
de invaliden en van de veteranen-
zorg van de antieke wereld weer werd
bereikt.
Ruwe middeleeuwen
De middeleeuwse oorlogen hadden
een karakter van ruwheid en woest
heid, dat het oorlogsbedrijf van de
antieke wereld in de schaduw stelde.
Gedurende meer dan duizend jaren is
er volgens dr. Verdoorn nergens in
Europa een permanente georganiseer
de hulp voor orologsslachtoffers te
vinden; wat zich op dit gebied voor
deed was van incidentele aard. Ook de
opkomst van christendom heeft aan
de antieke opvatting ten aanzien van
de behandeling van overwonnen vijan
den in de praktijk slechts weinig of
geen verandering kunnen aanbrengen.
De kruistochten vormden weliswaar
het begin van het hospitaalwezen en
van de invalidenzorg, maar het ont
breken van een artsenbestand in Eu
ropa en het lage peil van de medische
en hygiënische wetenschappen, het
ontbreken van iédere behoorlijke or
ganisatie veroorzaakten een ontstel
lend hoge sterfte in de eigen gelede
ren. De eerste kruistocht onder lei
ding van Godfried van Bouillon be
stond bijvoorbeeld bij aankomst in
Constantinopel uit zevenhonderddui
zend man. Na de inneming van Jeru
zalem waren er van dit enorme leger
als gevolg van de oorlogshandelingen,
maar meer nog ten gevolge van ontbe
ringen en ziekten, nog vijftigduizend
over. Zelfs de in het Heilige Land
werkzame geestelijke ridderorden die
in de door hen opgerichte hospitalen
de oorlogsslachtoffers verpleegden, be
tekenden slechts een druppel in een
zee van lijden en misère.
geneeskundige diensten, maar ze wa
ren te klein en nog steeds volstrekt
corrupt. Hoewel Napoleon uit militai
re overwegingen wel degelijk waarde
hechtte aan een goede verzorging,
stierven de soldaten in zijn legers bij
honderdduizenden aan onverzorgde
verwondingen, ziekten, kou en uitput
ting.
De organisatie van de militaire ge
neeskundige diensten betekende welis
waar, dat er op grotere schaal hulp
kon worden geboden. Maar met de
medische vooruitgang nam ook de
technologie van de oorlogsvoering
de auteur wijst op de tweede wereld
oorlog, Korea, Vietnam een hoge
vlucht. Behalve een beschrijving van
de medische en gezondheidsaspecten
van beide wereldoorlogen en de latere,
militaire conflicten bevat met name
deel twee kritische beschouwingen
van raedisch-polemologische aard.
Herbezinning
Zo besteedt dr. Verdoorn uitvoerig
aandacht aan de taak en de verant
woordelijkheid van de arts in de tota
le oorlog. Het effect van de in 1945
op Japan geworpen atoombommen en
de vervolgens verbijsterend snelle
ontwikkeling van de nucleaire vernie
tigingstechniek nopen naar zijn oor
deel tot een herbezinning op de me
dische ethiek. Ook de bij uitstek neu
trale arts kan weinig anders doen dan
Vuurwapens
Dr. Verdoorn volgt de ontwikkeling
van de medische zorg in Europa op
de voet. Via de ziekenzorg in de
kloosters, de opkomst van een medi
sche stand, de aarzelende aanzet van
het medische onderwijs, de stichting
van de eerste gasthuizen en van de
eerste militaire hospitalen werkt hij
naar het einde van de middeleeuwen
toe. Een einde dat overigens wordt
gemarkeerd door de invoering van
vuurwapens.
Het einde van de middeleeuwen bete
kent nog niet dat er een einde komt
aan de ellende van de oorlogsslachtof
fers. De zestiende en zeventiende
eeu wkenden ontelbare afgedankte, in
valide soldaten. Een goed georgani
seerde militaire geneeskundige dienst
ontbreekt nog geheel, terwijl ook de
pensioenregelingen vaak incidenteel
en in ieder geval ontoereikend waren.
Wie arm was en dat was een afge
dankt soldaat praktisch altijd
kwam ten laste van de charitatieve
zorg van de kerk of burgerlijk be
stuur. Van de in de zeventiende en
achttiende eeuw vastgestelde pensioe
nen voor veteranen en invaliden bleef
het grootste deel aan de administra
tieve strijkstok hangen.
Corrupt
zijn stem verheffen tegen oorlog en
oorlogszucht.
De medische wetenschap is weliswaar
vergeleken met de tijd dat bijvoor
beeld een verbrijzeld been zonder ver
doving in zeventien seconden werd
geamputeerd (in de Napoleontische
oorlogen), zeer ver gevorderd. Maar
in een atoomoorlog zijn er niet alleen
honderdduizenden doden en gewonden,
met de vernietiging van het militaire
en burgerlijke apparaat verdwijnt ook
de medische hulpverlening. Adequate
hulp zal volstrekt onmogelijk zijn.
Aan het eind van zijn boek pleit de
auteur voor een onderzoek naar de
voorwaarden ter voorkoming van oor
log. Kennis van het verschijnsel oor
log vormt volgens hem een onmisbare
voorwaarde daartoe. Alleen dan is de
arts, en zijn al degenen die bij ge
zondheidszorg zijn betrokken, in staat
hun' meest eigenlijke taak: het be
schermen en behoeden van menselijk
leven op zinvolle wijze te blijven ver
vullen.
Dr. Verdoorn heeft een even noodza
kelijk als gruwelijk boek geschreven.
Wie met hem de lange tocht maakt
langs de misère veroorzaakt door slag-
steek-, en vuurwapens, bombarde
menten. gifgassen, chemische, biologi
sche en nucleaire vernietigingswa
pens, kan niet anders doen dan zijn
conclusie delen: er kan alleen nog te
gen de oorlog zelf worden gestreden.
Voorkoming van oorlog is een eerste
noodzaak, wil men straks ten monste
niet tot de conclusie komen dat niet
alleen de verbandmiddelen op zijn,
maar dat er ook niemand meer is om
te verbinden.
'Arts en oorlog,' door dr. J. A. Ver
doorn. Uitg. Lynx ie Amsterdam. 1000
blz. Prijs (twee delen) f45,-.
DELFGAUW Het plan bestaat om voor fietsers en bromfietsers over het kruispunt Delfga
wegINoordeindseweg in Delfgauw. dat herhaaldelijk is bekritiseerd vanwege de onoverzichtelijl
een brug te bouwen. De fietsers en bromfietsers komen te vaak in de knel. De provincie Zui<
land zal de kosten in totaal 60.000 voor zijn rekening nemen.
DEN HAAG G.S. van Zuid-Holland
staan positief tegenover de gedachte
centrale inleveringsadressen in het
Westland aan te wijzen voor onbruik
baar geworden of niet meer toegela
ten bestrijdingsmiddelen. Zij antwoor
den dit op vragen van het statenlid
clrs. H. J. Koenen (D'66), die gesteld
had dat in het Westland jaarlijks
400.000 a 500.000 kilogram bestrij
dingsmiddelen wordt gebruikt, waar
van tenminste dertig procent zware
vergiften.
Volgens de heer Koenen worden per
jaar 120.000 fusten, veelal aluminium
flessen, met zware vergiften gebipikt
en mogen deze fusten niet worden
meegegeven aan de reinigingsdien
sten. G. S.«vinden echter dat goed ge
leegde fusten van bestrijdingsmidde
len wel via de normale methoden van
afvalverwerking kunnen worden afge
voerd. Zij nemen aan dat het meren
deel van het verpakkingsmateriaal en
lege fusten van de bestrijding
len door de gemeentelijke rei
diensten wordt verwerkt.
G.S. wijzen er op dat alleen
ministers van milieuhygiëne e
bouw toegelaten bestrijdingsm
mogen worden gebruikt. 'Bij et
gebruik van een toegelaten mi<
het gevaar voor milieuaanta
clan ook binnen aanvaardbare
blijven', menen zij.
door JAN ROELFS
AMSTERDAM Met klompen voor Arnaldo en Giovanni, hun beide
zonen, zijn mevr. en ds. Piëtro Panascia met dankbare harten terug
gereisd naar hun 'Centro Diaconale', het 'hoofdkwartier' van de Wal
denzen in Palermo. Behalve de klompen heeft de sociaal werker Pa
nascia een bedrag van ongeveer 4000 gulden meegenomen voor z'n
werk in het nieuwe centrum 'De Noteboom', in 'de Jordaan' van Pa
lermo, het oecumenisch dienstencentrum, waar in het komende na
jaar 500 kinderen, ten dele in internaatsverband, ten dele in school
klassen, worden ondergebracht.
De Panascia's waren ruim een week
op uitnodiging van Trouw-Kwartet
in Nederland; ze hebben er vele
nieuwe vrienden opgedaan. Ze waren
onder meer als gasten in drie kerk
diensten aanwezig, met als sluitstuk
een feestelijke dienst in de hervorm
de Thomaskerk in de hoofdstad waar
als zoveelste verrassing de heer
C. Timmer van de Wilde Ganzen ver
scheen met een enveloppe, inhouden
de 1000 gulden. Twee dagen tevoren
was de pastor uit de Siciliaanse
hoofdstad, tijdens z'n bezoek aan de
Rekkense Inrichtingen een bedrag,
van eveneens 1000 gulden toegezegd,
van een gever, die onbekend wenst te
blijven.
In de Thomaskerk heeft Piëtro Valdi
Panascia tijdens een drukbezochte
dienst, geleid door ds. F. Oberman,
verteld van z'n arbeid, van z'n school
en z'n internaat, bestemd voor de kin
deren van de straat. Hij heeft verteld
van het analfabetisme, van de werk
zaamheid, de onverschilligheid, van
de verderfelijke invloed van de mafia,
kortom van het probleemveld, dat
eigenlijk in de vorm van de derde
wereld op het eiland aanwezig is. Tel
kens was het deze teneur: de Gideons
bende, die de kleine gemeente van
de Waldenzen is, bedrijft daar het
christendom van de daad.
De totalitaire oorlogen van na de
Franse revolutie kenden wèl militair
DEN HAAG Op Hemelvaartsdag
(31 mei) wordt in de Lutherse kerk
(Lutherse Burgwal) de Lutherse
Kerkdag gehouden.
Kerk open om half elf. Vanaf 11.15
uur worden er drie inleidingen ge
houden over de invoering van het
nieuwe gezangboek. Dr. P. Elderenbos
spreekt over de betekenis van het
O.T.; ds. H. J. A. Haan spreekt over
de vreugde van de eredienst en prof.
dr. J. P. Boendermaker zal het oud-
chr. geschrift 'De leer van de Aposte
len' belichten i.v.m. de liturgie.
Daarna worden nieuwe liederen inge
studeerd o.l.v. dr. Willem Mudde.
Na de lunch gaan de kerkkoren repe
teren en om 15.30 uur gaan de Haagse
predikanten, ds. v. d. Mey en ds. Ros
kam voor in de kerkdienst, de presi
dent van de synode zal de prediking
houden.
Om 17 uur is het slot van de Luther
se Kerkdag.
Voor "de kinderen is er een speciaal
programma.
DEN HAAG Johann Th. Lcmckcrt
geeft vrijdag 18 mei 20.30 uur een
concert op het orgel van de Grote
Kerk: Integrale uitvoering van César
Francks Trois Chorals: Choral I en E
(opgedragen aan A. Guilmant), Cho
ra'. II in B (opgedragen aan Th. Du
bois). en Choral III in A (opgedragen
aan E. Gigout) 1890.
Wat geeft het?
Een illustratief beeld uit zijn verhaal:
'We bewogen een moeder van een tal
rijk gezin haar kinderen bij ons op
school te doen. Ze moeten toch leren
lezen en schrijven! De moeder zei:
Dat kan ik ook niet en mijn moeder
kon het ook niet. Waar is het voor
nodig? Mijn kinderen behoren straks
toch tot de grote groep van werklo
zen!'
Het gaat daar om gezinnen, die scha
mel huisraad bezitten maar wèl een te
levisietoestel hebben, waar de kinde
ren iedere avond tot twaalf uur toe
naar zitten te kijken.
Piëtro Panascia: 'Ze zitten de volgende
dag in onze klassen te slapen'.
De groep van 25 Waldenzers, die
straks dankzij medewerking van de
protestantse kerken in West-Duitsland
en Zwitserland het grootste diensten
centrum ten zuiden van de Alpen in
gebruik nemen een zaak van mil
joenen strijdt voor een menswaar
dige toekomst van de nieuwe genera
tie. tegen onrecht en achterstelling,
tegen verpaupering en defaitisme.
Als antwoord op de toespraak die in
het Nederlands werd vertaald, mocht
de Siciliaanse predikant, die aanvan
kelijk alleen met z'n vrouw het werk
in de achterbuurten begon, ongeveer
600 gulden van deze wijkgemeente in
ontvangst nemen.
Ds. P. V. Panascia schreef on
derstaand afscheidswoord voor
Trouw-Kwartet en aan allen,
die het echtpaar uit Palermo -de
afgelopen week hebben ontmoet
en aan degenen die eerder
steun hebben verleend aan
het Waldenzenwerk op Sicilië.
'De hartelijkheid en de vriend
schap, die wij tijdens ons ver-
olijf in uw land hebben onder
vonden, zullen voor ons onverge
telijk blijven. We hebben ve
le nieuwe contacten mogen er
varen. Het programma, dat
Trouw-Kwartet ons heeft aange
boden, bevatte iedere dag weer
grote verrassingen.
De ontmoetingen die wij in
drie kerken mochten hebben ga
ven ons he' besef, dat we op
onze post in Palermo niet al
léén staan. Hoewel de giften,
die wij van her en der hebben
ontvangen, niet het belangrijk
ste waren, vormden ze toch een
tastbare uiting van begrip voor
het werk van de Waldenzen op
Sicilië. De bijeenkomsten met
kinderen, ook in de instellingen
voor kinderbescherming, troffen
mijn vrouw en mij in hoge ma
te. Bij dit alles overheerst onze
herinnering aan het bezoek dat
we aan Soestdijk mochten bren
gen en het gesprek dat we met
uw vorstin mochten hebben.
Onze gevoelens van dankbaar
heid zijn niet te verwoorden.
Tijdens onze reizen door uw
door zoveel zoet water gezegen
de land, hebben we zeker ook
menigmaal gedacht aan de vele
onbekenden, die via de Trouw-
Kwartet-aktie het maginfieke
bedrag van 75.000 gulden bijeen
hebben gebracht. Wij nodigen
Nederlanders, die bun vakantie
in Palermo komen doorbrengen
uit, ons te bezoeken, zeker wan
neer we in het najaar ons grote
dienstencentnun in gebruik ho
pen te nemen. Gelooft u ons:
wij hebben Nederland in ons
hart gesloten! De overtuiging
dat we vele geloofsgenoten heb
ben ontmoet, was een sterkende
ervaring. God zegene U allen.'
Mevrouw en ds. Panascia uit Palermo tijdens een ongedwongei
aan de Buikslotermeerdijk in Amsterdam-Noord.
rooms-katholieken. De kardinaal van
Sicilië heeft daar geen idee van.
Contacten
Er waren aardige spontane contacten.
Zo belde ons een Italiaanse gastarbei
der uit Odijk op: 'Ik ben Djordo Fra-
monte, ik was in Palermo gemeente
lid van ds. Panascia. Ik wil hem in
m'n huis uitnodigen dan kunnen me
vrouw en hij met ons gezin kennis
maken en met m'n Nederlandse
vrouw.
Dat is gebeurd, met na afloop een be
zoek aan de stad Utrecht. Er zijn on
bekenden geweest, die deze pastor na
afloop van kerkdiensten een bedrag m
de hand drukten. Er zijn ook andere
ontmoetingen geweest, zoals dat korte
bezoek aan families in de Achterhoek,
onder andere aan de boerderij
van de familie Haytink, in Almen.
Omdat de Waldenzer predikant geïn
teresseerd is in internaatswerk, is hij
ontvangen op de Rudolphstichting in
Achterveld, bij Bartimeüs in Zeist en
in de Rekkense Inrichtingen.
Er zijn in vele gevallen blijvende con
tacten gelegd voor de toekomst. Tegen
velen zei hij: 'Wanneer u naar Sicilië
komt, bezoek ons dan in ons nieuwe
centrum. 'De Noteboom' in het hart
van Palermo, 'het huis van het kind.'
Met een stille glimlach heeft dit be
scheiden echtpaar zitten kijken naar
'Ander Nieuws', het NCRV-tv-pro-
gramma, waarin de pastor enige mi
nuten achtereen aan het woord was.
Op Schiphol zei Piëtro Valdi Pa
'Dat wij dit alles hebben mogei
maken.Iedere dag bracht i
verrassingen. Het is allemaal or
telijk geweest! Een ieder di
heeft ontvangen, een ieder, die
bijgedragen tot het welslagen
bezoek ik denk dan specia
onze kennismaking met uw kc
op Soestdijk heeft een piel
kregen in ons hart. We hebben
den in West-Duitsland en Zwitsi
we hebben ze nu óók in Ned
Uw land zal voor ons onvers
blijven.'
Popje
De Panascia's, die nog niet tevoren in
ons land waren geweest, zeiden: 'Wij
zijn onder de indruk van uw rijkdom
aan zoet water en de grote ramen van
uw huizen, maar vooral van de ver
draagzaamheid en vormen van samen
werking tussen protestanten en
Foto-album
Namens Trouw-Kwartet ontving het
echtpaar bij z'n vertrek een album
met foto's die herinneren aan de tijd
in Nederland doorgebracht.
In Palermo teruggekeerd gaan
kijken, welk klein meisje op d(
denzenschool het eerst jarig is
haar is er een prachtig popje, d
meisje uit Badhoevedorp was
brengen.
Tenslotte nog dit: we hopen di
velen, die hebben bijgedragen
totstandkoming van het bedra
75.000 gulden de Trouw-Kwaï
tie 1972 mevr. en ds. Panast
hun scherm hebben gezien,
niet het geval was, dan mogen i
minder de overtuiging hebben,
hebben bijgedragen voor konii
arbeid.
Het ga Piètro en Pina Panascia i
de hervatting van hun arbeid 1
weerbarstige Sicilië, waar de past
kens de moed heeft om in de s
klassen de kinderen te wijzen
vloek van de mafia.
We herinneren ons zijn uits
'De nieuwe generatie moet ei
worden doordrongen, dat alleen
vaardigheid en naastenliefde
antwoord zijn op de roep om lee
heid, om geluk!'
