Profiteer nü
van hogere rente
bi) de ABN.
4%
5
5 Vz
6%
6%-6V4
6Vz
6
7
Algemene Bank Nederland
Radioleerhuis Politiebonden willen
Convent van Kerken toepassen budgetrecht
Brief akademie van
wetenschappen aan
Russische collega's
Fout parkeren bedreigt
voetgangersverkeer
Kiezers van ARP
vinden hun
partij 'rechts'
AKZO
Mierenplaag in
ziekenhuis
Nieuwe percentages
met ingang van i februari 1973:
TROUW/KWARTET ZATERDAG 3 FEBRUARI 1973
BINNENLAND
T13/K20
MULTINATIONAAL BEDRIJF:
EEN STAAT IN EEN STAAT
door Henk Thomas
'Wij zijn niet van sluwheid gespeend. Wij zullen niet in de fout van Groot-Brittannië vervallen.
Wij zijn te verstandig om de wereld te regeren, en daarom zullen we haar alleen maar bezitten.'
Zo vat de Amerikaanse schrijver Ludwell Deny het streven samen van ondernemingen in zijn land, die
in het buitenland economische groei nastreven.
AMSTERDAM Er valt een piek
waar te nemen in de discussies over
het onderwerp 'de macht van multina
tionale ondernemingen'. Sommigen
hebben het onderwerp tot één der
modeverschijnselen van deze tijd
verklaard, hoewel nog niet kan wor
den overzien of hier sprake is van
een bevlieging. Men spreekt dan over
een non-probleem, zoals prof. dr. P.
Kuin, lid van de raad van bestuur
van Unilever, dat deed in een forum
tijdens een bijeenkomst van de Kring
van Amsterdamse Economen.
Prof. A. Coppe, buitengewoon hoogle
raar aan de Katholieke Universiteit
van Leuven, laat op ongeveer gelijke
wijze zijn hooggeleerd licht schijnen
over het verschijnsel. In zijn boek 'De
multinationale onderneming1 dat een
voortreffelijke analyse geeft van het
onderwerp, staat na enige inleidende
zinnen te lezen, dat 'de vraag of de
multinationale onderneming een gun
stige of een ongunstige evolutie verte
genwoordigt, eigenlijk niet ter zake
is. Deze vraag is gewoon irrelevant.
Van onze redacteur wetenschappen
AMSTERDAM De Koninklijke Ne
derlandse akademie van wetenschap
pen (KNAW) heeft een voorzichtig-
kritische brief geschreven aan haar
Russische zusterorganisatie over de
moeilijkheden van Russische geleer
den die de Sowjet-Unie willen verla
ten.
De KNAW signaleert het bekende
probleem van de emigratiebelasting,
het zeer forse bedrag dat in sommige
gevallen moet worden betaald om de
opleidingskosten te vergoeden. Verder
zijn aan een aantal geleerden die geen
uitreispapieren kregen, bovendien de
mogelijkheden ontnomen om in de
Sowjet-Unie hun werk voort te zetten.
Wij hebben zeker niet genoeg gege
vens om individuele gevallen te be
oordelen, schrijft de akademie, maar
wij kunnen deze maatregelen moeilijk
in overeenstemming brengen met de
wetenschappelijke tradities en beleids
lijnen van uw land. Wij zijn ervan
overtuigd dat u, voor zover u het
daarmee eens bent, uw invloed zult
aanwenden om een meer bevredigen
de oplossing te bereiken.
De invloed waar de KNAW hier op
doelt is bijzonder groot. Anders dan
in Nederland, heeft in de Sowjet-Unie
de akademie van wetenschappen grote
beleidbepalende en uitvoerende be
voegdheden.
AMSTERDAM Het raadslid J. M.
Dom (Bejaarden) vraagt schriftelijk
of het B. en W. bekend is dat het
fout parkeren van auto's op straathoe
ken de voetgangers vaak dwingt de
straten niet bij deze hoeken, maar
dikwijls vele meters daarvóór of daar
na over te steken. Zij moeten veelal
op het midden van de straat lopen en
kunnen niet profiteren van de voor
rang, die zij ten opzichte van het
afbuigende verkeer op deze hoeken
zouden hebben.
'Zijn B. en W. het met mij eens, dat
dat voor ouderen en invaliden, maar
ook voor kinderen en moeders met
kinderwagens grote risico's inhoudt?'.
Het raadslid vraagt of B. en W.
bereid zijn verscherpte controle uit te
oefenen op het hoek-parkeren, waarbij
in vele gevallen tussen vóór- en ach
terbumpers onvoldoende ruimte blijft
om te voet er tussen door te komen.
AMSTERDAM Mensen die hun
stem op de ARP hebben uitgebracht
zijn in overgrote meerderheid de me
ning toegedaan dat ze daarmee op een
rechtse partij hebben gestemd.
Dit blijkt uit een onderzoek van het
Nederlands Instituut voor de Publie
ke Opinie (NIPO). Bij een steekproef
werd aan 1016 mensen vanaf 18 jaar
(na het presenteren van een aantal
partijen) de vraag voorgelegd: Is deze
partij volgens u links, rechts of van
het midden?
Van de AR-stemmers antwoorrdde 88
procent dat ze de ARP rechts vonden.
Een opmerkelijk hoge score, daar van
de helo ondervraagde groep 62 pro
cent de ARP rechts noemde. Zou men
dus de mensen die niet op de ARP
hebben gestemd uit de groep isoleren,
dan komt men op een nog kleiner
percentage. Conclusie: 'buitenstaan
ders' zien de ARP minder rechts dan
de aanhangers zelf.
Deze opmerkelijke tendens vertonen
ook de VVD en de KVP. Van de
ondervraagden vond 54 procent de
KVP een rechtse partij. Van de KVP-
stemmers onder hen 59 procent. Voor
de VVD lagen deze cijfers op resp. 48
en 58 procent. De CHU kwam kenne
lijk op het lijstje van het NIPO niet
voor. Over deze partij waren geen
cijfers beschikbaar.
De multinationale onderneming is er.
En voor lange tijd. Ze vertegenwoor
digt een gezag, dat thans reeds een
concurrent is van het politieke gezag.
Een grootmacht waarmee, naast ande
re grootmachten, rekening moet wor
den gehouden', zo besluit hij.
Anderen zien het ook niet zo zitten
met de macht van de wéreldomspan-
nende onderneming en stellen het
onderwerp in een totaal ander dag
licht met de opmerking, dat 'er een
jaloezie blijkt te bestaan bij politici,
die waarnemen, dat de multinationale
ondernemingen verder zijn geïnte
greerd dan de politiek en meer profijt
hebben getrokken van de technische
vooruitgang dan de nationale staten.
Als woordvoerder van deze zienswijze
wierp zich mr. C. Berkhouwer op, lid
van de Tweede Kamer (WD) en vice-
voorzitter van het Europees Parle
ment. Hij vergeet, dat dictatoriaal
bepaalde economische doelen (het ma
ken van winst) nu eenmaal eenvoudi
ger kunnen worden geïntegreerd dan
algemene, veelsoortige, nationale be
langen in democratische staten. Voor
liberalen is het dan ook moeilijk om
een onderscheid te maken tussen spe
cifieke en algemene belangen. Die
vallen, zo menen zij, steeds samen.
Tenslotte is er de groep, die bezorgd
is over de effecten van het steeds
verder om zich heen grijpende ver
schijnsel van de multinationale onder
neming. Deze wil die effecten onder
zoeken en waarderen met betrekking
tot de grotere maatschappij, waarbin
nen zo'n onderneming werkt Zij be
weren, dat de bijzondere belangen
van de wereldomvattende onderne
ming kunnen botsen met de algemene
belangen van een hele natie en dat
het ondernemingsbeleid de nationale
economische politiek kan doorkruisen
en tegenwerken.
In feite is de multinationale maat
schappij, een maatschappij, die in
meer dan één land produkten voort
brengt en op de markt brengt, geen
nieuw verschijnsel. Meer dan honderd
jaar geleden werden grote delen van
Afrika, Azië en Amerika geëxploi
teerd door Europese ondernemingen.
Onze Oost-Indische Compagnie is een
goed voorbeeld van een multinationa
le onderneming in een nog niet zo
grijs verleden. Ook de kritiek op
dergelijke maatschappijen is niet
nieuw. In de 18e eeuw had de Britse
econoom Adam Smith, een der grond
leggers van het kapitalisme, zich
hardnekkig verzet tegen investeringen
met overdreven winsten in buiten
landse plantages, terwijl men in het
eigen land een dringende behoefte
had aan kapitaal voor de industriële
ontwikkeling.
Bevroeden
Al is de wereldomspannende onderne
ming geen pril verschijnsel, toch
heeft men 20 jaar geleden niet kun
nen bevroeden, dat de. groei van der
gelijke ondernemingen zo spectaculair
zou zijn. Nu verwacht men, dat in
1975 bijna 35 procent van de produk-
tie van de westerse wereld (de Vere
nigde Staten uitgezonderd) voor reke
ning wordt genomen door Amerikaan
se dochterondernemingen of bedrijven
met een Amerikaanse deelneming. De
directe investeringen in fabrieken,
machines, werktuigen, e.d. van Ameri
kaanse bedrijven in Europa stegen
van 6,7 miljard in 1960 tot ruim
20 miljard in 1970, meer dan 220
procent dus. Eind 1971 hadden de
totale Amerikaanse investeringen over
de gehele wereld de 90 miljard
overschreden.
Het overige deel van de geïndustriali
seerde wereld laat zich ten opzichte
van de Verenigde Staten niet onbe
tuigd: verwacht wordt, dat in 1975
niet iets minder dan 25 procent van
alles wat in de Verenigde Staten
wordt geproduceerd voor rekening
wordt genomen door Europese en Ja
panse bedrijven.
In het rijk van multinationale onder
nemingen neemt Nederland een zeer
vooraanstaande plaats in. De nationale
top-vier, Unilever, Kon. Olie/Shell,
Philips en Akzo, hebben in het bui
tenland zo'n $5 miljard besteed aan
fabrieken en uitrusting, wat een tota
le omzet oplevert van zo'n 10 mil
jard. De export van goederen en dien
sten van het hele Nederlandse be
drijfsleven bedraagt, vergeleken daar
mee, rond 3 9 miljard. Deze cijfers
illustreren duidelijk dat de economie
van ons land haast volkomen wordt
beheerst door de omvang van haar
vier belangrijkste ondernemingen.
Het puikje van het Nederlandse be
drijfsleven heeft in totaal ongeveer
950.000 man in dienst, die over 50
landen verspreid in meer dan 300
fabrieken werken.
Niet te stillen
Dat met het onderhouden en uitbrei
den van het over de hele wereld
vertakte netwerk van industriële
dochters een enorme hoeveelheid geld
is gemoeid, behoeft nauwelijks be
toog. De geldhonger van de internati
onale mammoetconcerns is dan ook
niet te stillen. Weliswaar financieren
de meeste van deze ondernemingen
het grootste deel van hun investerin
gen uit eigen middelen (ingehouden
winsten), maar dat neemt niet weg,
dat zo af en toe een beroep ,moet
worden gedaan op de geldmarkt. De
nationale geldmarkt, zo is gebleken, is
Vignetten van 5 Nederland
se multinationale onderne
mingen. Van boven naar be
neden: Akzo, Kon. Olie/
Shell, Philips, Unilever,
Hoogovens.
te krap om de op verslaving lijkende
financieringsdrift te bevredigen. Van
daar het in de jaren zestig van de
grond komen van de internationale va
luta- en geldmarkten. De Eurodollar
genoot een formidabele groei tot een
fonds van 50 miljard. Eurodollar-
obligaties belopen rond 2 miljard
per jaar en de schepping van s.d.r.'s
of papiergoud door het IMF (ca. $6,5
miljard tot op heden) hielp bij het
verschaffen van de zo nodige prikkels
voor de schepping van nieuw geld.
Eén van de vele neven-effecten van
het internationale geld is, dat de
nationale rentevoet, eens een belang
rijk instrument om de binnenlandse
geld- en kredietvoorziening te regelen
om zo de economie af te remmen of
nieuwe impulsen te geven, zowat alles
aan belang heeft ingeboet. Zo zien we,
dat op het punt van het monetaire
beleid de macht van de nationale
staat gestadig wordt afgetapt. Maar er
is meer.
In termen van de jaarlijkse produktie
blijken de multinationale onderne
mingen zich tot geduchte concurren
ten van de nationale staten te ontwik
kelen. Zo produceerde General Motors
in 1969 voor 24,3 miljard, ruim 4
miljard minder dan de hele Neder
landse samenleving in dat Jaar, maar
1,5 miljard meer dan België en
Luxemburg samen. Blijven we dichter
bij huis, dan blijkt dat de Nederlands-
Britse oliegigant Kon. Olie/Shell voor
9,7 miljard produceerde. Dat is
evenveel als de hele Noorse beroeps
bevolking voortbracht. Hoe indruk
wekkend deze getallen ook zijn, zij
geven nauwelijks de ware uitdaging
aan van de multinationale onderne
ming aan de politieke macht.
wordt behaald buiten welk afzonder
lijk land ook. Daarbij zal de wereld
omspannende onderneming trachten
een politiek neutrale positie in te
nemen, want een al te duidelijke
identificatie met een bepaald politiek
regiem stelt de dochteronderneming
in rivaliserende landen bloot aan ver
geldingsmaatregelen. Het prijzen van
de apartheid in Zuid-Afrika zou bij
voorbeeld Philips schade kunnen be
rokkenen in andere Afrikaanse lan
den, protesteren of verzet er tegen
zou in Zuid-Afrika weer niet goed
vallen. Kortom, een verheven onver
schilligheid zal de houding zijn van
multinationale concerns jegens sociale
en politieke waarden als democratie,
burgerrechten, individuele vrijheid en
sociale en economische rechtvaardig
heid.
Een andere karakteristiek van het
multinationale bedrijf is haar aanpas
singsvermogen en grote mobiliteit.
Omdat zij in staat is om personeel,
fabrieken en machines overal ter we
reld in te zetten en overal kapitaal
kan krijgen uit internationale midde
len via het internationaal vertakte
bankwezen, zullen haar keuzemoge
lijkheden steeds veruit in de meerder
heid zijn ten opzichte van pressie of
beperkingen, die territoriaal begrens
de instellingen, zoals nationale staten
nog zijn, kunnen opbrengen. Als be
paalde regeringen niet op hun voor
waarden willen ingaan, dan kunnen
zij hun boeltje pakken en ergens
anders naar toe gaan. De multinatio
nale ondernemingen op het dak zitten
met hoge belastingen betekent ge
woon dat men van nationaliteit ver
wisselt en de winsten naar een belas
ting-paradijs (Zwitserland, Luxem
burg, Liechtenstein) overhevelt, bui
ten het bereik van een al te hebzuch
tige regering.
In de confrontatie met de statische
macht van nationale overheden zal de
internationale onderneming slechts
zelden het onderspit delven. Een gro
te hoeveelheid geld en hersenen zal
worden geïnvesteerd om legale uit
wijkmogelijkheden te vinden voor na
tionale beperkingen. In landen, bij
voorbeeld, waar een opkomend natio
nalisme de gevestigde belangen be
dreigt, zoals het geval is met Ameri
kaanse ondernemingen in het licht
explosieve Latijns-Amerika, zal men
naar de list van een joint venture
grijpen om het politieke risico te
spreiden of te beschermen. Is een
internationale onderneming daarente
gen aangewezen op belangen in één
land, zoals Kennecott is aangewezen
op Chileens koper, dan zal men niet
schromen om bij aantasting van deze
belangen de hulp van de regering van
het moederland in te roepen om poli
tieke verandering ten gunste van de
onderneming in het gastland aan te
brengen.
Wie herinnert zich niet, om nog een
voorbeeld te geven, de beschuldigin
gen, die in 1954 aan het adres van
United Fruit, een andere Amerikaan
se multinationale reus, in verband
met een opstand in Guatemala tegen
president Arbenz' regering werden ge
richt? Hoge officieren lieten toen de
president weten, dat zij de wapens
niet zouden opnemen als een door
United Fruit georganiseerd legertje
huurlingen, dat over de grens bijeen
was geraapt, het land zou binnenval
len. Men moet wel erg naïef zijn niet
te geloven dat achter deze houding de
harde dollars van United Fruit werk
zaam zijn geweest. Arbenz was ge
dwongen zijn ambt neer te leggen,
waardoor het internationale groot-ka
pitaal één van zijn meest cynische
zegepralen heeft behaald op de demo
cratie van een ontwikkelingsland, dat
toendertijd bezig was met ingrijpende
sociale hervormingen. Hoe moeilijk
het is door de internationale verstren
geling van economische belangen de
multinationale ondernemingen en hun
produkten te boycotten, leert de dis
cussie over het nut van een boycot
van Amerikaanse produkten om langs
die weg de Vietnam-politiek van dat
land te beïnvloeden.
Het grootste gedeelte van het weten
schappelijk en technologisch onder
zoek is in privé-handen en is daarom
economisch gemotiveerd. De universi
teiten, eens monopolie-houders, degra
deren steeds meer tot onderwijsinstel
lingen. Onderzoek naar een genees
middel tegen hoofdpijn, buikloop en
ander lichamelijk ongerief is rendabel
en wordt daarom verricht. Met het
onderzoek naar een geneesmiddel te
gen kanker is zoveel tijd gemoeid, dat
geen rentabiliteitsberekeriing kan
worden verdedigd en wordt daarom
door de privé-sector goeddeels geme
den. Waarmee maar gezegd wil wor
den, dat het een uitgemaakte zaak is
wie bepaalt wat ^oed is voor de
burger. Dat is het bedrijfsleven, als
er genoeg aan wordt verdiend.
Van een verslaggever
HILVERSUM Op zondag 4 februari
is de tweede uitzending van het Radi
o-leerhuis van het Convent van Ker
ken. Dit leerhuis bestaat uit vijf leer
lingen en twee exegeten, die gezamen
lijk een bepaald bijbelgedeelte zo
goed mogelijk proberen te verstaan.
Het programma wordt op elke eerste
zondag van de maand uitgezonden,
van half zes tot half zeven.
De bedoeling van het leerhuis is de
luisteraars te stimuleren bij het be
grijpen van de bijbel. Ook wil het een
model bieden voor soortgelijke projec
ten van permanente catechese in
plaatselijke gemeenten. Gedurende de
eerste helft van 1973 komen gedeelten
uit de Bergrede (Mattheus 5, 6 en 7)
aan de orde.
Behalve de deelnemers zijn ook een
twintigtal buitenleerlingen aan het
leerhuis verbonden. Tijdens de uitzen
ding kan door de leerlingen telefo
nisch hun advies worden gevraagd en
kunnen, omgekeerd, de buitenleerlin
gen zich met het leerhuis in verbin
ding stellen.
Als leerlingen werken mee mej. Mar-
ja Buis, prof. dr. C. Ch. F. Gordijn,
drs. L. van Hulzen, mevr. H. L van
Stegeren-Keizer en mevr G. J Stri-
kwerda-Van Klinken De exegeten zijn
drs. H. Leene en drs. C. J. den
Heijer. Presentator is drs. N. A. Schu-
man.
UTRECHT De centrale van politie
organisaties (van NVV, NKV
CNV) heeft de leden van de Tweede
Kamer met klem verzocht gebruik te i
maken van het budgetrecht. Het gaat
de politiebonden erom dat alsnog aani[aai
salariseisen wordt voldaan.
Over de politiesalarissen bestaat een
regeringsrapport. Dat rapport advi
seert salarisverbeteringen met terug
werkende kracht per 1 januari 1971.
Dit onder meer in verband met bij
zondere taakverzwaring van het poli
tiepersoneel. Het kabinet heeft dit
rapport als juist erkend, maar de
minister van binnenlandse zaken
heeft laten weten dat uitsluitend bud
gettaire overwegingen beletten dat
het advies van dit rapport wordt op
gevolgd.
Aan het radioleerhuis gaat een korte
kerkdienst naar de orde van het
Avondgebed vooraf Op 4 februari
wordt deze uitgezonden vanuit de
Witte Kerk in Naarden. Voorganger:
prof. dr. G. N. Lammens.
De nationale staat gaat intussen
door alsof ze het bewind blijft uit
oefenen, hoewel de macht om dat
te doen vrijwel tot op het bot is
uitgebeend. Het pijnlijkst komt
dit aan het licht als men haar ziet
proberen de werkgelegenheid zo i :j hnntPn naar nano
goed mogelijk te handhaven en LclUcl KUJJlcIl Ilddl [Jduo
de inflatie binnen de perken te
houden. Hierover meer in een vol
gend artikel.
ROME (KNP) In mei zal de kop-
sche patriarch Shenouda III een be
zoek brengen aan paus Paulus.
AMSTERDAM Het Weesperplein-
ziekenhuis in Amsterdam wordt
het ogenblik weer geplaagd door een
invasie van Faraomieren. Het zijr
kleine miertjes, die ook in vele vvo
ningen in verschillende delen van di
hoofdstad een langzamerhand bekent
verschijnsel vormen en bij tijden vee
last veroorzaken. De gemeente heeft
inmiddels op grootscheepse wijze
strijd tegen de diertjes aangebonden.
'We hebben de mieren al jaren. Somi
zie je een enkeling, dan weer grote
aantallen tegelijk. Vooral in warmen
zomers en zachte winters doen zich opusse
onze verwarmde zalen explosies voor' ze
aldus een woordvoerder van het zie i Gi
kenhuis. Volgens hem zijn de miereiilev:
moeilijk uit te roeien. 'We hebbeiwe
pas weer een nieuw procédé toegepas er 1
om te proberen ze te verdelgen, maa uur:
je krijgt ze nooit helemaal weg.
vormen geen gevaar voor de gezondlns,
heid, maar geven veel hinder voor d tekf
patiënten. Als we mieren in een bed k
aantreffen, wordt het onmiddellijk bejatsc
spoten', aldus de woordvoerder.
ADVERTENTIE
Andere vragen
Uitdaging
De toegenomen uitdaging vloeit voort
uit een aantal typische kenmerken
van zo'n onderneming. Daar is in de
eerste plaats de voor de hand liggen
de internationale aard, waarbij meer
dan driekwart van produktie en omzet
Andere vragen, die met betrekking
tot de macht van grote concerns,
waaronder multinationale, kunnen rij
zen zijn bijvoorbeeld: Wie financiert
de verkiezingen in ons land eigenlijk?
Wie gelooft nog dat campagnes louter
en alleen worden betaald met lidmaat
schapsbijdragen? In de Verenigde Sta
ten is het alom bekend, dat private
ondernemingen zich met hart en ziel
(en met veel geld) op de verkiezings
campagnes storten om door hen ge
wenste kandidaten op elk niveau, het
federale niveau (de president) incluis,
gekozen te krijgen.
Wie bepaalt verder wat onderwerp
van wetenschappelijk en technologisch
onderzoek zal zijn? En hoe dat onder
zoek zal worden verricht? De nationa
le gemeenschap heeft via de regering
wel iets te zeggen over wat er alle
maal op de universiteiten gebeurt,
maar ook dat is nog zeer de vraag.
Schitterende, wetenschappelijke lich
ten, die hun talenten aan de universi
teit hebben gedemonstreerd, worden
met forse honoraria naar de research
instituten van het bedrijfsleven ge
lokt. Aan universiteiten wordt boven
dien heel wat onderzoek gedaan ten
dienste van het bedrijfsleven, dat
voor de resultaten graag en goed wil
betalen.
spaarvorm
oud percentage
nieuw percentage
spaardeposito met 3 maanden opzegging
4V*%
spaardeposito met 6 maanden opzegging
4Vz%
spaardeposito met 12 maanden opzegging
5
spaardeposito met 2 jaar opzegging
6
spaardeposito met oplopende
rente-looptijd 2,3, of 4 jaar
6-6V2%
spaardeposito 3 jaar vast
6V4%
spaardeposito 4 jaar vast
6Va%
spaardeposito 5 jaar vast
6Va%
De rentevergoeding op spaarboekjes en spaarrekeningen (4%) en op jeugdspaarboekjcs
Zilvervloot (6%) blijft ongewijzigd.
