Vog veel raadsels
ond Mata Hari
Pornografie is een sociale uitlaatklep'
as de 'Oosterse danseres' Greetje Zelle een
eesterspionne of een speelbal van de Fransen?
ior Jan Brokken
Stellingen
5lan voor
iiuseum
willen omdraaien. Pornografie biedt
een sociale uitlaatklep. Ook voor jeug
digen vind ik het niet direct scha
delijk. Uit een recent onderzoek blijkt
dat de onkunde op sexueel terrein
onder jeugdigen nog erg groot is. Het
kan misschien geen kwaad als ze wat
meer sexuele afbeeldingen onder ogen
krijgen.
Vraag: U schrijft dat er misschien één
nadeel aan pornografie vast zit, dat is
het gevoel van onmacht, frustratie,
onlust dat er door veroorzaakt wordt.
In de werkelijkheid blijkt namelijk
dat de pornografie-consument zelf
niet beschikt over geslachtsdelen van
onmogelijke afmetingen, die een voor
waarde schijnen te zijn voor de bui-
tenzinnige orgasmen. Daardoor kun
nen remmingen ontstaan in het eigen
sexueel verkeer. Maar de overheid
kan daar via het strafrecht moeilijk
iets tegen doen, zegt u. Uw argument
is dan: de Ster-reclame roept ook
frustratie-gevoelens op, omdat we toch
niet kunnen kopen wat ons allemaal
wordt aangeprezen. Is dat niet meer
een argument tegen de Ster-reclame
dan tegen de pornografie-wetgeving?
Tom Schalken: Overal is reclame: en
je bent niet verplicht naar de STER
te kijken. Het wordt wat anders als
de reclame midden in de programma's
wordt uitgezonden. Daar zou ik tegen
zijn.
Vraag: U citeert Brezjnew's opmerkin
gen over de westerse pornografie als
teken van ons morele verval. De Ame
rikaanse kinderarts Spock spreekt van
ontluistering en ontmenselijking van
de sexualiteit. Dr. C. van Emde Boas
heeft het over een desintegratie van
het liefdeleven. Hebben zij geen ge
lijk?
Tom Schalken: Voor zover dat waar is
kun je je afvragen of pornografie niet
het symptoom is van een veel algeme
ner verschijnsel. De mensen leven
onder druk, ze zitten in een stress
situatie, waardoor ze vaak niet toeko
men aan een normale ontplooïng van
zichzelf. Als je daar iets aan wilt
doen moet je niet één symptoom gaan
bestrijden.
Ll OUW/KWARTET ZATERDAG 16 DECEMBER 1972
•7- i
in Schalken: beste manier om pornografie te bestrijden is haar vrij te laten
r Piet Hagen
ITERDAM 'De beste ma-
om de pornografie te be
den is om haar vrij te geven',
is de eerste stelling die Tom
lken heeft toegevoegd aan
proefschrift 'Pornografie en
recht', waarop hij gisteren
de Vrije Universiteit promo
de. De eerste stelling roept
onze eerste vraag op: vindt
Schalken dat de pornografie
reden moet worden?
Schalken (28), na enkele jaren
olen in de literaire kritiek in
Itijd (vier jaar) omgeschoold tot
in de rechtsgeleerdheid, is zelf
ander van algehele vrijlating
le pornografie. En dan niet om
te bestrijden, want hij stelt zich
liberale standpunt dat de wet-
zich geen zedelijk oordeel moet
itigen over pornografische lief-
enjen van de burger.
hij in zijn proefschrift een
el doet voor nieuwe wettelijke
"sen inzake pornografie, dan is
coral omdat hij rekening houdt
je politieke en maatschappelijke
irheid. Uit opinie-onderzoeken
Schalken heeft zelf ook een
te gehouden) blijkt dat een
'erheid van de bevolking (63
ot) het verbod van pornografie
andhaven voor jeugdigen. Ruim
ft van de mensen wil bovendien
Joe vormen van opdringerige
'eiding (ongevraagde toezending
ost bijvoorbeeld) tegengaan.
•1 Tom Schalken denkt dat bij
joeralere houding tegenover por-
"e de extreme uitwassen vanzelf
verdwijnen, wil hij zittend
stoel van de wetgever wel
°et komen aan de wil van het
jn het door hem uitgedachte
itwerp wordt dus de pornogra-
Jgelaten met slechts twee beper-
geen verkoop aan jeugdigen
'en zestien jaar en geen opdrin-
p verspreiding. Wie zich daaraan
poudt maakt zich volgens het
P' van Schalken niet schul-
[21 een misdrijf (zo is het nu),
maar aan een overtreding.
Vraag: U houdt dus rekening met de
mening van de meerderheid van het
volk. In pornografie-processen is ook
door rechters gegrepen naar het mid
del van opinie-onderzoek, om er ach
ter te komen wat de meerderheid van
het volk nu aanstotelijk vond voor de
eerbaarheid. Is dat criterium van de
helft plus één wel een juiste maatstaf
voor de wetgever en de rechter?
Tom Schalken: De wetgever moet re
kening houden met de uitvoerbaar
heid van de wetgeving. Als de meer
derheid van de mensen er anders over
denkt en zich anders gedraagt, wordt
de wet uitgehold. Uit mijn enquête
blijkt dat slechts tien procent van de
bevplking tegen vrije verkrijgbaarheid
van pornografie is. Daarmee moet de
TWEE STELLINGEN VAN TOM SCHALKEN GAAN OVER ABORTUS
Voorstanders van legalisering van abortus provocatus erkennen
méér dan de tegenstanders de waarde van het menselijk leven.
De Nederlandse abortuswetgeving is zodanig verouderd, dat
een fantasierijk officier van justitie met deze wet in de hand zelfs
zou kunnen optreden tegen een werkgever, die zijn werknemers
laat afvloeien.
NOG TWEE STELLINGEN:
Door het accepteren van homofilie als afkeuringsgrond voor militaire
dienst werken de homofielen zelf de discriminatie in de hand.
Sommige vooroordelen tegen pornografie zijn zo sterk dat zij zelfs
door een wetenschappelijke behandeling van het onderwerp
niet kunnen worden weggenomen.
TOT SLOT TWEE ZINNEPRIKKELENDE CITATEN
UIT HET PROEFSCHRIFT:
Het prikkelen der zinnen schijnt een eigenschap te zijn die niets
met kunst te maken heeft Dit moet toch een wijd verbreid
misverstand zijn. Een sexuele voorstelling is op grond van
haar karakter steeds zinneprikkelend. Wanneer zij dat niet is,
is de weergave gebrekkig en, in geval van kunst, karakterloos.
(over de pornografiebestrijder) Hijzelf kan best tegen pornografie,
maar zijn buurman niet, en als die geprikkeld wordt, schijnt dat
een soort natuurramp op te leveren.
wetgever rekenen. Ook voor de rech
ter kan dat een criterium zijn als hij
moet bepalen wat aanstotelijk is voor
de eerbaarheid. Juist met het oog op
die door rechtbanken ingestelde opi
nie-onderzoeken is er nu een uit
spraak van de Hoge Raad, dat de
rechter mag afgaan op wat hij denkt
dat de meerderheid aanstotelijk vindt.
Hij hoeft dat dus niet feitelijk te
toetsen.
Vraag: Er is een minderheid van de
bevolking die streng wil optreden te
gen pornografie. Deze mensen vinden
pornografie niet alleen schadelijk
(wat volgens u niet te bewijzen valt),
maar ook schandelijk. De wetgever
kan deze minderheid binnen onze de
mocratische samenleving dus niet te
vreden stellen.
Tom Schalken: Slechts zeer ten dele
kan de wetgever aan hun verlangens
tegemoet komen door de vrije ver
krijgbaarheid enigszins in te perken.
Maar verder kan de overheid niet
gaan. Zij moet de verschillende belan
gen tegen elkaar afwegen. Er zijn ook
mensen die mijn voorstellen nog te
streng vinden. De overheid kan niet
alle partijen tevreden stellen. In zo'n
geval moet zij het algemeen rechts
goed beschermen. Dat is bij pornogra
fie de vrijheid om er kennis van te
nemen en tegelijkertijd de vrijheid
om er géén kennis van te nemen. Bij
die vrijheid hebben alle burgers be
lang. Overigens betekent vrijlating
van de pornografie niet dat de over
heid haar goedkeurt.
Vraag: De beperkingen die u voorstelt
(voor jeugdigen en opdringerige ver
spreiding) vindt u zelf eigenlijk over
bodig?
Tom Schalken: Ik zie mijn voorstel
als een overgangswetgeving. Als je de
pornografie meer vrij laat, zal je eerst
een periode van een zekere opbloei
van de pornografie krijgen. Vooral
mensen die gezagsgetrouw denken zul
len dan eindelijk eens kennis willen
nemen van wat vroeger allemaal niet
mocht. Maar dat gaat voorbij. Porno
grafie wordt al gauw vervelend. Dan
ontstaat er een klimaat waarin de
Tom Schalken: vrijlaten met maar een paar uitzonderingen
dingen minder gecompliceerd zijn.
Dan kunnen de laatste wettelijke be
perkingen waarschijnlijk ook verdwij
nen. Het lijkt mij trouwens ook heel
moeilijk om deze beperkingen in
praktijk te brengen. Je krijgt toch
weer het probleem van wat mag wel
en wat niet. Hoe moet je de grens
bepalen tussen wat wel en niet toe
laatbaar is?
Vraag: Hoe staat u zelf tegenover
pornografie. Bent u consument?
Tom Schalken: Ik ben nauwelijks een
kenner van pornografie. Pas op mijn
reis door de Scandinavische landen
heb ik enkele malen wat meer extre
me vormen van pornografie gezien.
Maar voor het maken van wetten is
het niet nodig dat je jaren pornogra
fie bekijkt In haar strekking is por
nografie duidelijk. Als je vijf filmpjes
gezien hebt weet je het. Het is vrese
lijk monotoon. In mijn wetsvoorstel
hanteer ik trouwens geen inhoudelijk
criterium. Ik zeg niet: bepaalde vor
men van pornografie (bijvoorbeeld
voorstellingen van sexueel contact
tussen mens en dier) zijn ontoelaat
baar. Ik beperk me tot formele bepa
lingen: de opdringerige verspreiding.
Vraag: In uw proefschrift bestrijdt u
de gedachte dat pornografie schadelijk
is.
Tom Schalken: In Denemarken is het
verbod op pornografie in 1969 afge
schaft. Sindsdien is de sexuele crimi
naliteit niet toegenomen. Het gluren
en de pedofilie (sex met kinderen) is
zelfs minder geworden. Je hoeft niet
meer te gluren als pornografie vrij
verkrijgbaar is. Ook andere schadelij
ke effecten zijn onbewezen. Ik zou het
BINNENLAND T15/K15
;n orde meeste Fransen blijft Mata Hari een meesterspionne, die als meest begeerde maitresse van de
rijse bourgeoisie menig geheim van de Franse generaals wist af te troggelen. Toch is er de laatste
en en twijfel gerezen over de werkelijke rol, die de in Leeuwarden geboren 'oosterse danseres' in de
or zinjaren van de Eerste Wereldoorlog speelde. Was Mata Hari, zoals zovele anderen, een speel-
te van de Franse autoriteiten, die achter de meest wilde spionage-verhalen de chaotische toestanden
het leger en op de departementen trachtten te verbergen?, vragen velen zich af.
Mata Hari op het hoogtepunt van
haar carrière in Wenen, 1907.
De verhoren worden afgenomen door
kapitein Bouchardon. Drie jaar na het
proces schrijft hij een lang artikel
voor het tijdschrift Lectures pour
tous (juli 1920) over zijn ervaringen
met spionnen onder de welluidende
titel 'Zwijg. Wantrouw. De oren van
de vijand luisteren naar u'. In dit
artikel memoreert hij ook hoewel
uiterst summier aan het geval
Mata Hari. Hij omschrijft de Holland
se als 'een vrouw op retour', die het
moeilijk kon verteren niet meer de
sier van de Parijse society te zijn, en
zich daarom overgaf aan gevaarlijker
act viteiten. Over het proces zelf wil
Bo"ehardon weinig loslaten; ook in
zij i 1953 verschenen Souvenirs laat
hi.i .;v»r de feitelijke gang van zaken
weinig los.
De dossiers zijn nu openbaar. Nu kan
nagegaan worden of Mata Hari de, na
de lum over haar leven, met in de
hoofdrol Jeanne Moreau, zo bekend
geworden woorden 'hoe kan ik een
volk verraden, dat me lief is' gespro
ken heeft. Nu kan iets meer bekend
worden over het leven van Mata Hari
in dat mondaine en bruisende Parijs
van de jaren 1910. en van de wanorde
in de eerste oorlogsjaren.
Mata Hari werd tot de doodstraf ver
oordeeld. De Nederlandse regering
heeft bij monde van haar Parijse
gezant Cort van den Linden nog een
gratie-verzoek bij de Franse president
Pointcarré ingediend. Maar het ant
woord kwam pas, toen Mata Hari al
voor het vuurpeloton gestorven was.
Haar hoofd is bewaard gebleven, de
rest van haar lichaam werd voor post
mortem operaties in een Parijs acade
misch ziekenhuis gebruikt. Beïnvloed
door de sfeer van verraad en de golf
van verdachtmakingen, die in 1917
Frankrijk beheersten, had geen van
haar vroegere vooraanstaande vrien
den de moed om het lichaam op te
eisen en haar een behoorlijke begrafe
nis te geven.
Waagenaar als één van de weinigen
gepoogd de feiten te achterhalen.
Op het ogenblik ligt er in Parijs veel
interessant materiaal, dat zeker meer
inzicht in de zaak Mata Hari kan
geven. In 1967 zijn namelijk de dos
siers van de rechtszaak Mata Hari
openbaar gemaakt, vijftig jaar na haar
proces, maar tot nu toe heeft nie
mand belangstelling in deze stukken
getoond. Zeker, de initiatiefnemer van
het Mata Hari-museum in Eefde, de
heer J. H. Steussy, zou best die
archiefstukken eens willen doorblade
ren, maar hij spreekt noch leest een
woord Frans, waardoor zijn missie
wat dit punt betreft weinig resultaat
zou opleveren. Dat hij zijn reis naar
Parijs, volgend voorjaar, toch met
optimisme tegemoet ziet, heeft een
andere reden. Steussy hoopt in Parijs
het doodshoofd van Mata Hari te
bemachtigen, dat op het ogenblik op
één van de Parijse universiteiten als
lesmateriaal dienst doet.
Hij wil dat doodshoofd in Nederland
hebben, omdat Mata Hari, of Greetje
Zelle, zoals haar naam luidde, on
danks haar Oosterse capriolen, toch
voor alles een Friezin is, een dochter
van een deftige hoeden- en pettenma
ker, in Leeuwarden. Over haar Neder
landse tijd heeft Steussy heel wat
matenaal kunnen verzamelen, dankzij
de hulp die vele stadsarchivarissen
hem daarbij boden. De tanoze reacties
van familieleden, kennissen en vrien
den van Greetje Zelle, die Steussy na
bekendmaking van' zijn plannen om
een museum over Mata Hari op te
richten, heeft ontvangen, hebben nu
al een heel ander beeld van deze
begeerlijke vrouw gevormd aan de
meeste geschriften verzinsels
ons hebben doen geloven.
Zo beschrijft mejuffrouw Buys van de
Leeuwardense Hofschool de op 7 au
gustus 1876 geboren Margaretha Geer-
truida Zelle als 'een meisje met een
edelmoedig karakter, waardoor ze
vaak in moeilijkheden kwam'. Al in
haar vroegste jeugd stonden twee din
gen vast: ze oefende een magische
invloed op mannen uit en had een
zwaje voor uniformen. Gecombineerd
met domheid en een schier onuitput
telijke fantasie zouden deze eigen
schappen haar dood voor het vuurpe
loton tot gevolg hebben.
Op zestienjarige leeftijd wordt Greet
je van de Leidse Kweekschool voor
Kleuteronderwijzeressen gestuurd,
omdat het schoolbestuur acnter haar
verhouding met de directeui van de
scho >1 was gekomen. Na het overlij
den van haar moeder kwam Greetje
via een kort verblijf bij familieleden
in Sneek en Rhenen in Leiden te
recht. Na deze affaire vertrok zij naar
Den Haag, waar Greetje in 1894 met
De Franse kapitein Bouchardon ondervraagt (in 1917) Mata Hari.
In 1904 spreekt plotseling heel Euro
pa van Mata Hari. de eerste naaktdan-
seres van het continent, die vele com
plimenten van het serieuze dagblad
Le Temps kreeg voor haar 'kunstzin
nig optreden'. Mata Hari is plotseling
een ster: zij treedt in de Verenigde
Staten voor de Rothschilds op, zij
reist naar Monte Carlo, Wenen, Ber
lijn. Londen en Madrid, geeft welda
digheidsconcerten en soupeert met ge
neraals en ministers. Zij geniet de
status van meest gevraagde en begeer
de maitresse van Parijs, het vrolijke
en uitbundige Parijs van 1905, 'waar
de mannen hun stevig in corsetten
gebonden echtgenotes complimenteer
den en de ene na de andere maitresse
Mata Hari in december 1914.
Wanneer zij in Parijs terugkomt,
vraagt het hoofd van de Franse spio-
nage-dienst, Ladou, die twee jaar
later beschuldigd zal worden van
hoogverraad, en bij gebrek aan bewijs
weer is vrijgelaten, Mata Hari voor de
Fransen te werken. Zij accepteert dat.
Waarschijnlijk heeft Mata Hari in
1916 wel wat materiaal aan de Fran
sen doorgespeeld. Maar activiteiten
voor de Duitsers zijn nooit bewezen.
Het herfstoffensief in 1917 zou een
gevolg van haar spionage-daden zijn,
maar iedere kritische krantenlezer
kon in 1917 een offensief voorspellen.
In dat jaar laat Ladou Mata Hari
plotseling arresteren, omdat, zo ver
moedt Waagenaar, de Franse officier
het niet kon verdragen dat Scotland
Yard eerder achter haar praktijken
was gekomen.
de KNIL-officier Rudolf McLeod
trouwt. McLeod was met ziekteverlof
naar Nederland gekomen; had een
huwelijksadvertentie in de Telegraaf
geplaatst en was een week later met
Greetje verloofd.
In 1897 vertrok cle familie McLeod
inmiddels was Norman John geboren
naar Nederlands Indië. In 1899
wordt hun zoon door een huisknecht
vergiftigd; drie jaar later keren de
McLeods diep onder de indruk van
dit gebeuren naar Nederland terug.
In Malang doet Greetje ervaring op
als Oosters danseres. In 1902 vestigt
de familie McLeod zich in Amster
dam, in een huis aan de Van Bree-
straat, waar nu Pistolen Paultje woont.
Kort daarop verhuizen de McLeods
alweer naar Velp, waar de spanningen
in het huwelijk onverdragelijk wor
den. Volgens de houder van het pen
sion, waar de McLeods logeren, 'lonk
te mevrouw McLeod veel naar andere
mannen en bulderde en vloekte mijn
heer zonder ophouden'.
Nog in datzelfde jaar wordt de schei
ding in Arnhem uitgesproken, en
eind 1902 reist Greetje McLeod, gebo
ren Zelle, naar Rotterdam, waar zij in
het cabaret van Koos Speenhoff een
nummertje opvoert ('zij lag in een
maitresse-achtige houding op de sofa',
aldus Speenhoff). In 1903 vertrekt
Greetje, zonder een stuiver op zak,
naar Parijs; een paar maanden later
komt zij naar Nederland terug, omdat
het Parijse avontuur op niets is uitge
lopen om in datzelfde jaar weer naar
de Franse hoofdstad terug te keren,
de stad waar ze zo waanzinnig veel
van hield.
erop nahielden'. Menig Hollands jour
nalist probeerde wat te weten te ko
men over deze Friezin, die in Parijs
als oosters danseres, beladen met dia
manten', in o.a. de Folie Bergères
optrad.
In 1914 begint het verhaal van wat
later het drama Mata Hari zal wor
den, of, zoals een VARA-verslaggever
het onlangs uitdrukte: waar de loop
baan van Mata Hari als collaboratrice
begon. In dat jaar trad Mata Hari in
Berlijn op. Vlak voordat de oorlog
begon, wist zij naar Nederland te
ontkomen, maar de kisten met haar
bagage moesten in Duitsland achter
blijven Toen Mata Hari een paar
maanden later van de Duitse gezant
in Den Haag het aanbod kreeg voor
hem te spioneren, stemde zij toe, mits
de Duitsers 20.000 gulden voorschot
gaven. Zij zag dit bedrag als een
vergoeding van de verloren gegane
bagage.
In 1916 keert zij via Londen naar
Madrid terug, wordt teruggestuurd
naar Londen, waar Scotland Yard
haar langdurig verhoort, maar toch
laat gaan. In Madrid voert zij enkele
gesprekken met het hoofd van de
Duitse spionage-dienst Von Kallen,
die woedend is over het feit. dat Mata
Hari geen enkele inlichting verstrekt,
terwijl zij toch geld ontvangen heeft.
Von Kallen geett haar enkele flesjes
met onleesbare inkt. De flesjes zullen
later een belangrijke bewijsgrond van
Mata Hari's activiteiten als dubbelspi
onne vormen.
in 1964 verschenen boek De
rd op Mata Hari een veelzeg-
de titel komt de Nederlandse
rnalist Sam Waagenaar bijvoor-
d tot de conclusie, dat Mata Hari
een Franse spionne is geweest,
j zeker niet voor de Duitsers
t gewerkt. Waagenaar, die voor
Amerikaanse filmmaatschappij
I, veel onderzoek verricht heeft
de beroemde Mata Hari-film met
a Garbo in de hoofdrol, kwam in
begin van de jaren zestig in het
t van het Mata Hari-dossier van
land Yard. Waagenaar haalt vele
de woorden van Marthe Ri-
)e in Zwijndrecht wonende J. H.
teussy, 'als kwajongen helemaal
ek van Mata Hari, en altijd
wajongen gebleven' wil een Mata
lari museum in Eefde
eginnen. Het museum zal in
et huidige hotel-restaurant De
latste Stuiver gevestigd worden,
oewel de zaak nog lang
iet rond is, zowel financieel, als
rganisatorisch, hoopt de heer
teussy daar spoedig aan de slag te
aan Het museum zal een horeca-
cdrijf met een aantal expositie-
ilen worden, 'omdat ik van vijftig
intjes toegangsprijs niet kan
indkomen'.
faarom juist Eefde, en
jvoorbeeld niet Leeuwarden,
aar Mata Hari is geboren en een
•oot deel van haar jeugd heeft
lorgebracht? 'Greetje Zelle heeft
lel in deze streek vertoefd. Haar
an, McLeod, en haar tweede
nd, dat Non genoemd werd,
ggen in Velp begraven',
ovendien ligt Eefde in een mooie
ngeving, en, zo meent de heer
eussy, 'de mensen komen niet
leen naar een Mata Hari-
useum, maar willen nog wat
eer doen op hun vrij.e zondag',
oewel een groot aantal
mpathisanten zich als lid van de
ichting Mata Hari-museum
ïbben opgegeven, is de heer
eussy de enige man, die achter
ze stichting staat. Hij zegt over
n grote collectie 'Mata-Hari-
ngen' te beschikken. Toch is het
mmer, dat niet meer
interesseerden zich in deze
ichting verenigd hebben, omdat
jvoorbeeld uit Frankrijk nog
el wat materiaal is aan te
ipen, waartoe de heer Steussy
chard, de beroemdste Franse spionne
in de Eerste Wereldoorlog, aan, dat
'Mata Hari evengoed met de Légion
d'Honneur vereerd had kunnen wor
den en tot in lengte van dagen als
een Franse heldin te boek zou hebben
gestaan'.
Na de tientallen boeken, die in de
jaren twintig en dertig over het leven
van Mata Hari geschreven zijn, en die
allen of 'vrai' of 'véritable' in de titel
dragen, en de meest waanzinnige ver
zinsels onder breder publiek brachten
(Mata Hari zou van hoge Nederlandse
ader zijn of zelfs hofdame van konin
gin Wilhelmina zijn geweest) heeft
echter niet in staat is.
De huidige eigenaar van 'De
laatste stuiver' ziet de plannen van
de heer Steussy nog niet direct
gerealiseerd. 'Er moet eerst maar
eens geld op tafel komen', meent
hij.
De heer J. H. Steussy bij
liet wassen beeld van
Greetje Zelle bij Madame
Tussaud in Amsterdam.
