Hassan II sloot
verbond met
collaborateurs
van weleer
1
Miljoenen Portugezen vinden in eigen land géén bestaan
TROUW/KWARTET ZATERDAG 26 AUGUSTUS 1972
BUITENLAND T9/K1
OOK ONDER CAETANO GEEN
ECHTE HERVORMINGEN
door Harm Lamberts
Wat zijn de grootste steden van
Portugal? Lissabon, Parijs, Opor-
to en Londen. Dat is een van de
vele zure grapjes die in Portugal
de ronde doen. Veertig jaar dic
tatuur van Salazar en de nu al
meer dan tien jaar durende oor
log in Afrika, die veertig procent
van het nationale budget opslokt,
hebben de economische ontwik
keling in Portugal zo afgeremd,
dat tienduizenden Portugezen het
land uittrekken en elders in
West-Europa proberen aan de
kost te komen.
Het platteland van Portugal behoort
tot de meest achtergebleven gebieden
van Europa en de arbeidsvoorwaarden
in de steden blijven ver achter bij die
in Parijs, Londen en andere steden in
de welvaartsstaten ten noorden van
Portugal. Twintig procent van de Por
tugezen kan lezen noch schrijven en
op het platteland, waar soms nog
middeleeuwse toestanden heersen,
vaak meer dan de helft niet.
Daarom verlaten jaarlijks zo'n 170.000
Portugezen hun land om elders een
bestaan te vinden. Zeventigduizend
doen dat legaal, de rest vertrekt il
legaal. Twee miljoen Portugezen wer
ken nu in het buitenland en op een
bevolking van negen miljoen moeten
dan ook nog eens 150.000 jonge Portu
gezen vier jaar in militaire dienst om
de oorlogen in Angola, Mozambique
en Guinee-Bissaii te voeren.
Het Portugese platteland raakt meer
en meer ontvolkt In veel dorpen
leven alleen vrouwen, kinderen en
oude mensen en steeds meer grond
komt braak te liggen omdat er nie
mand meer is om ze te bewerken.
Door het gebrek aan landarbeiders
moeten de grootgrondbezitters zulke
hoge lonen betalen om nog aan werk
krachten te komen, dat velen er de
voorkeur aan geven de grond dan
maar braak te laten liggen.
Het gevolg is, dat de voedselprijzen
gestaag stijgen, waardoor de kosten
van levensonderhoud voor die door
snee-Portugees een zware last worden.
De inflatoire tendens wordt nog ver
sterkt doordat het legioen Portugese
gastarbeiders geld naar huis stuurt,
waartegenover in Portugal zelf geen
produktiviteitsstijging staat. Met dat
geld kan de Portugese regering wel
het tekort op de handelsbalans dek
ken, maar voor de Portugese vrouwen
betekent dit. dat ze voor de dagelijkse
levensbehoeften nog meer escudo's
moeten neertellen.
Afrikanen
Voor het eerst in Portugals lange
koloniale geschiedenis komen nu gro
te aantallen Afrikanen naar Portugal.
Zag je tot voor enkele jaren hoogst
zelden een zwart gezicht in Lissabon,
nu zijn er al enkele tienduizenden die
werken op de scheepswerf Lisnave, in
de bouw en tal van andere industrieën.
De meesten komen van de Kaap Ver-
dische eilanden, maar ook uit Angola,
Mozambique en Guinee komen Afrika
nen naar Portugal om daar het snel
uitdunnende arbeidslegioen aan te
vullen.
Toen Marcello Caetano in 1968 de
door een hersenbloeding gevelde pre
mier Salazar opvolgde, zag het er naar
uit dat voor Portugal ook eindelijk de
nieuwe tijd was aangebroken. In de
rede waarmee hij zijn ambt
aanvaardde, zei Caetano onder meer,
dat hij niet zou aarzelen zonodig
hervormingen door te voeren. Na een
Een buitenwijk van Lissabon
regime dat veertig jaar stabiliteit had
gepreekt en die met geweld had ge
handhaafd, was dat bijna een revoluti
onaire uitspraak. Nu is het vier jaar
later en blijkt er in de praktijk bitter
weinig veranderd te zijn. De opposi
tiegroeperingen, die alleen in de ver
kiezingstijd even bovengronds mogen
werken, zijn teleurgesteld en ook de
twintig gematigd vooruitstrevende
parlementsleden van de regeringspar
tij. die zich in 1969 door Caetano
hadden laten overhalen zitting te ne
men in het parlement, geloven niet
meer in snelle hervormingen.
Zij hadden vertrouwen in Caetano
omdat hij in 1958 uit de regering van
Salazar was gestapt en rector was
geworden van de universiteit van Lis
sabon. Sindsdien waren zijn betrek
kingen met de sombere dictator ui
terst koel geworden en toen de
politie in 1962 de universiteit van
Lissabon binnentrok om opstandige
studenten te arresteren, was Caetano
uit protest afgetreden. Maar reeds
toen zeiden zijn tegenstanders, dat hij
in wezen even conservatief was als
Salazar en zijn kliek. Dat hij alleen
maar afgetreden was, omdat hij het
politieoptreden een persoonlijke bele
diging vond. Hij had het zelf wel
kunnen klaren.
Slimme man
Kijk, zeggen diezelfde mensen nu,
Caetano is een slimme man, slimmer
dan de mensen met wie hij moet
samenwerken. Hij weet hoe hij poli
tiek moet bedrijven. Hij vermijdt het
scherpe verklaringen af te leggen.
Voor de televisie houdt hij regelmatig
een huiselijk praatje. Hij geeft de
gehate PIDE, de geheime politie, een
vriendelijker naam. Hij laat een nieu
we perswet aannemen, die zogenaamd
de voorcensuur rpheft, maar waarin
zoveel beperkende bepalingen zijn op
genomen, dat journalist zijn in Portu
gal een gevaarlijk beroep blijft. Caeta
no laat een grondwetswijziging aanne
men. die de kolonieën in Afrika grote
re autonomie toestaat, maar dat bete
kent geenszins dat de regering in
Lissabon, Angola, Mozambique en
Guinee op den duur onafhankelijk
heid wil verlenen. Het betekent al
leen dat de Portugese kolonisten
meer macht krijgen, iets waar ze
allang op hadden aangedrongen. Cae
tano wil voorkomen dat er in de
'overzeese provincies' Rhodesische si
tuaties kunnen groeien, waarin de
blanke minderheden daar zelf de ban
den met Lissabon verbreken.
Premier Marcello Caetano
Hoewel Caetano 'zijn werkelijke be
doelingen meestal in mooie volzinnen
verslidert, heeft hij heel duidelijk
gezegd dat hij niets moet hebben van
onafhankelijkheid van de koloniën. In
een interview met het rechtse Franse
dagblad L'Aurore merkte hij op: 'Ik
ben verantwoordelijk voor de rege
ring van Portugal. En daarom kan ik
niets over onafhankelijkheid zeggen
zolang ik op deze post zit'.
De grondwetswijziging heeft voor de
vooruitstrevende parlementsleden in
de regeringspartij de deur dicht
gedaan. Toen zij een alternatieve
grondwetswijziging voorstelden en
daar graag over wilden praten, beslis
te het parlement dat er alleen over de
regeringsvoorstellen gepraat kon wor
den. Daarop verliet de minderheid
boos de vergaderzaal. De nieuwe
grondwet werd een compromis tussen
Caetano en de ultra-rechtse vleugel
van de regeringspartij. Onder aanvoe
ring van mensen als oud-minister van
buitenlandse zaken Nogueira, hadden
de ultra's de voorstellen van Caetano
zo geamendeerd, dit er weinig werke
lijke hervormingen overbleven. Het
voorstel van de kleine minderheid de
president van de republiek voortaan
weer rechtstreeks te kiezen zoals vóór
1959 gebeurde, maakte geen enkele
kans.
Caetano is voor de ultra's door de
knieën gegaan, zegt dr. Francisco Sa
Carneiro, leider van de groep jonge
parlementsleden. Volgens hem is de
zogenaamde liberale periode die na de
dood van Salazar gestalte leek te krij
gen, weer helemaal voorbij. Een nieu
we golf arrestaties, huiszoekingen en
intimidaties bewijst, dat Caetano te
ruggekeerd is tot het harde salazaris-
me. In Afrika worden de oorloge
met ongekende wreedheid voortgeze
Ontbladeringsmiddelen en napal
worden kwistig uitgestrooid.
Premier Caetano sprak later de I
leurgestelde parlementsleden voor i
televisie vaderlijk toe. Hij kon fli
'jonge vrienden' best begrijpen. Ai
het aan hemzelf lag, was hij oo
liever wat voortvarender, maar d
stond zijn verantwoordelijkheid vo
het hele land niet toe. Hij moe
uiterst voorzichtig zijn met herv<
mingen want de gevaren van h
communisme en anarchisme wan
niet gering. De intellectuelen d
meer vrijheid eisten, deden dat t<
koste van het algemeen belang. H
Caetano, was niet gekomen om rev
lutie te maken. Hij gaf de voorkei
aan evolutie. De mensen moesti
langzaam wennen aan nieuwe ideei
en formuleringen.
Dij een andere gelegenhe
waarschuwde Caetano voor een vijfi
colonne die in Portugal werkzaa
was. Hij doelde op de aanslagen v
de ARA (Gewapende Revolutionai
Actie), een geheime organisatie d
een aantal spectaculaire aanslagen
haar naam heeft staan. Bij een a<
slag op een vliegveld werden e
kleine twintig militaire vliegtuigen
helikopters vernield. Toen de NAV
ministerraad in Lissabon vergaden
vernielde een bom het communicat
centrum, waardoor de hoofdstad enl
le uren van de buitenwereld w
afgesloten. In een havendepot vol c
litaire goederen die naar Afrika vi
scheept moesten worden, ontplol
enige tijd later ook een bom, d
grote schade aanrichtte.
Vrienden van Caetano blijven volhc
den dat de premier zelf een gevani
ne van het systeem is en dolgra
echte hervormingen zou doorvoeri
maar uiterst voorzichtig moet n
noeuvreren, omdat de werkelij
macht in Portugal nog steeds bij 1
leger, de grote kapitalisten en
hoge ambtenaren ligt. Dat zijn
ultra-conservatieve krachten, die t
tijde van Salazar hun rijkdom
invloed verwierven en niet van pl
zijn die zonder verzet uit handen
geven.
Americo Thomaz
Hun grote troef is president Amer
Thomaz, de 78-jarige admiraal.
onlangs herkozen is voor een nieu
ambtstermijn van zeven jaar. Thom
die premiers kan ontslaan en bem
men, moet Caetano in de gaten hi
den. Als deze te ver zou gaan, kan
president ongetwijfeld rekenen op
steun van het leger als hij zijn p
mier af wil zetten. Daarom, zeggen
mensen die het vertrouwen in Cae
no nog niet hebben opgezegd, he
deze geen speelruimte. Maar het
een slimme man die zijn tijd k
afwachten. Hij heeft eerst meer ma<
nodig, zeggen zijn vrienden. Daari
zou hij ook meegewerkt hebben a
de herbenoeming van Thomaz. Cae
no zou daarbij overwogen hebben.
de hoogbejaarde president waarschi
lijk de volle zeven jaren niet
kunnen uitdienen en volgens de h
dige grondwet wordt Caetano dan z
automatisch president. Dan heeft
de macht een nieuwe, hem welgezii
premier aan te wijzen, dan kan
ook op sleutelposities in het le
vertrouwensmannen zetten. Pas d
aldus zijn vrienden, kan Caetano w
kelijke hervormingen doorvoer
Daarom zullen miljoenen Portugei
voorlopig nog buiten hun land t
bestaan moeten vinden
door Herre Halbertsma
Marokko behoort tot
de Arabische wereld.
Toch wonen er bijna
geen Arabieren.
Voor zover we uit de
geschiedenis weten, is
Noord-Afrika altijd
bewoond geweest door
Berbers, die tot een
totaal andere ethische
groep behoren dan de
Arabieren en hun eigen
talen en gewoontes
hebben.
De Arabische veroveraars, die in de
middeleeuwen Noord-Afrika voor de
islam veroverden, waren gering in
aantal. Zij wonnen niet door hun
kwantiteit, maar door kwaliteit. In de
streken waar zij zich vestigden, ver
mengden hun nakomelingen zich met
de Berbers. Terwijl de openbaring die
Mohammed in Mekka en Medina ont
vangen had, algemeen aanvaard werd,
verspreidde de Arabische taal zich
veel minder snel. In veel streken van
Marokko spreekt men ook nu nog een
Berbertaai; alleen de ontwikkelde
mensen verstaan daar Arabisch. In de
meeste steden is het Arabisch wel de
voertaal geworden, omdat dat een in
ternationale taal is, waarin veel boe
ken, tijdschriften en kranten verschij
nen.
De koninklijke familie van Marokko
stamt via een verre voorvader af van
de profeet Mohammed. Hieraan moet
onmiddellijk worden toegevoegd, dat
de islam geen erfelijk koningschap
kent. De Profeet was van oordeel, dat
het staatshoofd, door de vertegen
woordigers van het voLk gekozen
moest worden. In de praktijk liep het
echter meestal anders: één van de
zonen van een regeerder nam zonder
enige verkiezing de macht van zijn
vader over; of een andere kandidaat
maakte zich door list of geweld van
de macht meester. Het huidige Marok
kaanse koningshuis maakt daarop
geen uitzondering. De grootvader van
Hassan haalde de Fransen in het land
om hem tegen de woede van zijn
onderdanen te beschermen; zijn vader
Mohammed V. werd door de Fransen
naar voren geschoven, terwijl Hassan
zichzelf tot opvolger proclameerde,
nadat hij de dood van zijn vader drie
dagen geheim had gehouden
Dat in de meeste Arabische landen de
monarchie aan de kant is gezet en
vervangen is door het systeem van
een constitutionele republiek met een
president als staatshoofd, is dus aller
minst in strijd met de islam. Eerder
kan gezegd worden, dat het een terug
keer tot de ware bedoelingen van de
islam is. Deze erkent geen enkel
bemiddelaar tussen de mens en zijn
God, rekent elke verering van mensen
of voorwerpen onverbiddelijk tot bij
geloof. Wie dan ook meent dat de
macht van Hassan vooral steunt op de
Arabisch-sprekende burgerij in de ste
den, heeft het volkomen bij het ver
keerde eind. Hij vreest deze burgerij
juist, omdat zij praktisch unaniem
voorstander is van een moderne
staatsvorm, waarin geen plaats is voor
een koning, die voortdurend zelf in
de regering van zijn land ingrijpt.
Deze burgerij voelt hoogstens voor
een erfelijk koningschap als symbool
van de nationale eenheid, in combina
tie met een parlementaire democratie.
Het is een voortdurend gevaar voor
de huidige staatsvorm, en voor de
plaats die de koning zichzelf in het
politieke leven heeft toegedacht, dat
bijna al zijn hogere ambtenaren af
komstig zijn uit deze burgerij
logisch, omdat men daar de gewoonte
en het geld had om kinderen te laten
leren.
Het machtscentrum, dat gevormd
wordt door het koninklijk huis, heeft
daarom een alliantie gesloten met een
geheel andere machtsgroepering bin
nen de Marokkaanse samenleving, na
melijk de plaatselijke potentaten van
het platteland. Deze groep heeft zich
over het algemeen sterk tegen de
onafhankelijkheid van Marokko ver
zet, omdat zij vreesde dan aan macht
te verliezen. De Fransen hebben er
Indertijd bijzonder veel moeite mee
gehad, de Marokkanen eronder te
krijgen, maar het is hun tenslotte
gelukt, omdat de Marokkanen onder
ling door allerlei vete's verdeeld wa
ren. Sommigen zagen er niet tegenop
hun vijanden aan de Fransen (e ver
raden. En zo vonden de Fransen ge
leidelijk in elke streek enkele fami
lies. die bereid waren met de bezet
tende macht te collaboreren.
Leden van dergelijke families werden
door de Fransen benoemd tot ambte
naren en rechters in hun streek. Ve
len van deze- machthebbers gebruikten
hun functies om zichzelf op allerlei
manieren te bevoordelen, waardoor zij
geleidelijk een steeds sterkere greep
kregen op de bevolking. In plaats van
aan macht te verliezen na de onafhan
kelijkheid, konden zij deze verder be
vestigen, doordat Mohammed en zijn
zoon Hassan hen gebruikten als tegen
wicht tegen de hervormingseisen van
de burgerij. Vertegenwoordigers van
deze categorie maken tegenwoordig
vaak carrière in de strijdkrachten.
De Aabisch-sprekende burgerij uit de
steden heeft, op haar beurt, ook ge
tracht een alliantie te sluiten die
in principe even explosief is als die
van de koning en zijn omgeving met
de potentaten van het platteland en
hun familieden in de strijdkrachten.
De stedelijke burgerij zocht een ver
bond met de grote massa van de
bevolking: voornamelijk kleine zelf
standigen, zoals winkeliers, ambachts
lieden en boeren, daarnaast het groei
ende arbeidersproletariaat en het le
ger van werklozen in de steden en op
het platteland. Deze mensen zijn voor
een groot deel woonachtig in of af
komstig uit een streek waar een Ber
bertaai gesproken wordt. Hoewel ze in
bepaalde opzichten vaak fanatiek isla
miet zijn, wijkt hun levenspatroon in
andere opzichten sterk af van dat van
de Marokkanen die een Arabische
voorvader in hun stamboom hebben.
Belangrijker is, dat hun economische
belangen vaak regelrecht ingaan tegen
die van de handelaren en industriëlen
die hun steun nodig hebben om Ma
rokko in een moderne staat te veran
deren. In het bijzonder vrezen deze
handelaren en industriëlen die figu
ren uit het volk die in de strijd om
de onafhankelijkheid leiding hebben
gegeven aan het gewapende verzet
tegen de Fransen. Sinds de troonsbe
stijging van Hassan bevinden de voor
naamste van deze verzetsleiders zich
trouwens in de gevangenis of wat
waarschijnlijk wel zo gezond is in
het buitenland.
Dit overzicht van het politieke krach
tenveld in Marokko zou onvolledig
zijn zonder een vijfde machtscentrum:
een aantal banken en financiële in
stellingen grotendeels gevestigd in
Frankrijk, die tijdens de Franse be
zetting tussen 1912 en 1956 belangen
in Marokko verworven hebben en de
ze nu willen beschermen en zo moge
lijk uitbreiden. Evenals de plaatselij
ke potentaten op het platteland, zijn
deze voorstanders van een autocrati
sche staatsvorm. Zij vrezen dat demo
cratisering zal uitlopen op nationalisa
tie van een deel van hun bezittingen,
in elk geval op een beperking van de
mogelijkheid om winsten naar het
buitenland over te maken. Dit blok
beschikt over belangrijke relaties in
Parijs en Rabat, en over voldoende
geld om vele deuren te kunnen ope
nen. In de praktijk werkt men gedeel
telijk samen met een kleine groep
Marokkanen die zich sinds de onaf
hankelijkheid snel heeft weten te ver
rijken. doordat zij de juiste wegen
binnen het ambtelijk apparaat kende.
De strijd over de vraag, wie uiteinde
lijk de hulpbronnen van het land zou
ontwikkelen, werd al in 1927 beslist,
toen de eerste Franse gouverneur-
generaal Lyautey, onder druk van
pressiegroepen in Parijs afgezet werd.
Lyautey wilde de hulpbronnen ten'
baite van Marokko zelf ontginnen en
verzette zich fel tegen de exploitatie
ervan door particuliere Franse belan
gengroepen.
Met de afzetting van Lyautey namen
de bestaande spanningen op sociaal-
economisch gebied alleen maar toe,
aan de oppervlakte toegedekt door
een sfeer van orde en rust. Want
steeds meer buitenlandse (voorname
lijk Franse) particulieren en firma's
wisten in het hele land allerlei bezit
tingen en concessies in handen te
krijgen, wat voor een belangrijk deel
ten koste ging van de belangen van
de lokale bevolking. Deze beschikte
meestal niet over de middelen om
deze transacties te verhinderen, ook
al waren die vaak juridisch zeer aan
vechtbaar.
Maar de gegoede burgerij van Fez, die
zichzelf als de intellectuele élite van
het land beschouwde, begon tegenac
ties te voeren. Zij collecteerde bijv.
door het hele land en financierde met
het bijeengebrachte geld de studie
van veelbelovende jongens uit arme
gezinnen, teneinde voor de toekomst
een kader te vormen, waarmee de
onafhankelijkheid van het land kon
worden waargemaakt. Uiteraard wer
den deze jongelui de actiefste propa
gandisten voor de onafhankelijkheid.
Hierdoor kreeg de onafhankelijkheids
beweging, die zich in 1943 binnen de
Istiqlal-beweging verenigde, ook aan
hang onder de kleine burgerij. Toen
de Fransen alle top-figuren van de
Istiqlal arresteerden, organiseerde een
groot aantal doodgewone mensen
middenstanders, arbeiders en boeren
volkomen onverwachts een onder
grondse verzetsbeweging, die door al
lerlei aanslagen de Fransen in paniek
•bracht.
Het uiteindelijke gevolg was, dat Ma
rokko in 1956 zijn onafhankelijkheid
kreeg. Koning Mohammed V formeer
de verscheidene regeringen, waaraan
steeds ook enkele vertegenwoordigers
van de Istiqlal deelnamen. Een deel
van de leiding en de leden van deze
partij meende echter dat er te weinig
veranderde in de sociale structuur
van het land en trad uit om een
nieuwe partij te vormen: de Union
Nationale des Forces Populaires, die
een echte volkspartij wilde zijn met
een uitgesproken politieke ideologie.
Deze partij moest de grote massa |l
wust maken van de problemen die 1
land te wachten stond en, als het z
niet alleen juridisch maar ook eco
misch los wilde maken van exploits
door het buitenland. Van twee van
leiders kende vrijwel iedere Mar
kaan de naam en het gezicht: Moha
med Basri, vertrouwensman van 1
gewapende verzet tegen de Frans
en Mehdi ben Barka, de eerste vo
zitter van het Marokkaanse parleme
Mohammed Basri verdween vriji
onmiddellijk in de gevangenis, ge;
resteerd door dezelfde mensen
indertijd de Fransen geholpen hadd
bij het opsporen van verzetsstrijde
met zijn vrienden werd hij besoh
digd van een komplot tegen het le?
van de koning, waarvoor de me
onwaarschijnlijke bewijzen werd
aangedragen. Mehdi ben Barka vluc
te naar het buitenland. In 1965 wi
hij in Parijs ontvoerd met behulp
Franse politiefunctionarissen, die e
koloniaal verleden in Marokko hl
den. Generaal Oufkir, die de leidi
had bij het oprollen van de UN1
liet de andere topfiguren lopen, mi
arresteerde wel een groot deel v
het lagere kader, dat op plaatsel
niveau de bevolking zo niet tot p
tieke activiteit, dan tenminste tot
litieke bewustwording probeerde
brengen.
Het aanbod dat Hassan kortgelei
aan de erkende politieke parti;
deed om deel te nemen aan e
niieuwe regering mits zij maar gt
voorwaarden vooraf stelden, heeft
verdeeldheid binnen die partijen t
vergroot. Degenen binnen de Istiq
en de UNFP, die het aanbod will
overwegen, werden door hun partij
noten ervan beschuldigd zich door
huidige regime te heben laten om
pen. Een aantal jongere leden t
beide partijen en van de PLS
verboden communistische partij) r
inmiddels tot de conclusie gekon
dat deelneming aan het openbare pi
tieke leven onder de huidige omst
digheden geen enkele zin heeft, c
dat men daardoor alleen de inlich:
gendienst van het regime in de ka a
speelt. Zij hebben onderling cont t
igezocht om te komen tot een nieu
politieke formatie, die geheel ond
gronds moet blijven. Dit, om te v t(
hinderen dat de leden worden op
pakt door de geheime politie, die i
de afgelopen jaren honderden men
heeft doen verdwijnen, zonder
hun familie weet of zij nog in lei
zijn. Die poging lijkt te slagen, ti
zoverre over deze formatie behalve
naam Front Populaire niets
de westerse pers is doorgedrong
Uit berichten in de Marokkaanse pfc
over het zojuist gehouden (beslot^
congres van de UNEM, één van t'
twee Marokkaanse studentenbond t
is tussen de regels wel te lezen,
na een aantal rumoerige zittingen i
bestuursposten zijn overgenomen d<
vertegenwoordigers van het Front 1
pulaire.
l|l?T$glf samp
«bt V :iiiu
- v fe Sawa®
