Mien, ga je mee naar de
kerkdienst-oude-stijl?
doortrapte schelm
of een gelovig profeet
Beroepings-
werk
k
TROUW/KWARTET ZATERDAG 6 MEI 1972
KERK T2/^R0
LUTHER
door prof. dr. C. Augustijn
Éénmaal is er een Nederlandse paus geweest, Adriaan VI. Hij be
kleedde dit ambt in een heel kritieke tijd, van 1522 tot 1523, dus in
de beginjaren van de Reformatie. Bekendheid heeft hij vooral ge
kregen, doordat hij zijn afgezant op een Duitse Rijksdag een schuld
belijdenis liet afleggen. Daarin zei hij heel openhartig, dat er grove
zonden voorkwamen in de kerk en dat het onheil in de kerk in Rome
begonnen was.
Intussen gaf hij in diezelfde verklaring een oordeel over Luther, dat
er niet om loog. Luther bracht de hele wereld in verwarring, hij was
een vijand van de vrede, die alle heilige wetten en verordeningen
vernietigde. Tegenover de vorst Luther, Frederik de Wijze, zei paus
Adriaan het nog iets duidelijker. Luther was een vleselijk mens, een
wild zwijn, een doortrapte schelm, in zonden verzonken, een satan,
die het heilige kruis van Christus met zijn boosaardige handen stuk
breekt en met zijn bezoedelde voeten vertrapt. Het mooie beeld van
het wilde zwijn had hij overgenomen van zijn voorganger, Leo X,
die een groot jager was en niet alleen voor God.
Het beeld, dat op deze manier van
Luther en van de Reformatie wordt
gegeven, is wellicht niet van een
zekere eenzijdigheid vrij te pleiten.
Intussen heeft het lang geduurd voor
dat de katholieke visie op de Refor
matie andere kleuren vertoonde dan
het 'aak'lig zwart' van Psalm 43. Rond
1900 verscheen een zeer geleerde stu
die over Luther, waarin de hele Re
formatie hieruit verklaard werd dat
Luther niet bij machte was. het celi-
baatsgebod na te komen
Natuurlijk waren er uitzonderingen.
Op het Eerste Vaticaanse Concilie
(1870) was er een bisschop die zei: 'Ik
geloof dat er in het midden der
protestanten een groot aantal mannen
leeft, die onze Heer Christus nog
liefhebben en die het daarom verdie
nen dat op hen de woorden van
Augustinus worden toegepast: zij dwa
len. maar zij dwalen te goeder trouw;
ze zijn ketters, maar niemand moet
hen voor ketters houden'.
Deze bisschop was wel een witte raaf.
Het gegrom van de concilievaders
overstemde zijn woorden en hij moest
het spreekgestoelte verlaten temidden
van de verontruste kreten: een twee
de Luther!
Even terzijde: de protestant die hier
verontwaardigd of meewarig zijn
hoofd schudt over zoveel dwaasheid
en onverstand doet tot lering en ver
maak er goed aan, nog eens te denken
aan de ook vrij sombere kleuren waar
in b.v. de Jezuïeten-orde door de
protestanten werd geschilderd.
Andere toon
Maar terug naar de katholieke visie
op de Reformatie. In het boekje dat
nu voor mij ligt*), worden de inzich
ten van Luther 'een bevrijdende her
ontdekking' genoemd. "Zijn ideeën
zijn de terugkeer naar een theologie,
waarin de Schrift niet alleen de hoog
ste prioriteit heeft, maar voor alles
een onuitputtelijke bron is'.
Over de Reformatie is het oordeel
niet minder positief: 'Men kan in
ieder geval zeggen, dat het wezenlijke
der Reformatie bestaat in het door
dringen tot het allereenvoudigste, tot
de religieuze kern van het evangelie'.
Dat is een wat andere toon dan
vroeger!
De schrijvers van deze Reformatiege
schiedenis zijn bij de vakmensen niet
onbekend. Lortz is al in de 80, nog
steeds directeur van het 'Instituut
voor Europese Geschiedenis' in Mainz
en vooral bekend, omdat hij in 1939
een baanbrekend boek over de Refor
matie heeft geschreven. Voor het
eerst probeerde toen een katholiek
historicus. Luther van binnenuit te
begrijpen in plaats van hem. zoals tot
nu toe gebeurd was, van buitenaf te
veroordelen. Dat wil niet zeggen, dat
hij geen kritiek had op Luther. Maar
Lortz probeerde te begrijpen, waar
het Luther om ging en dat was
een geweldige verbetering.
Legende?
Iserloh is vooral na 1961 bekend ge
worden. Onder de Duitse lutheranen
woedde toen een ware strijd over de
hoogst gewichtige vraag, of Luther
zijn 95 stellingen had aangeslagen op
31 oktober 1517 of op 1 november.
Iserloh mengde zich in die strijd met
de bewering, dat Luther nooit de 95
stellingen aan de Slotkapel in Witten
berg had aangeslagen maar ze alleen
aan zijn bisschop en aan dc aartsbis
schop .van Mainz had opgestuurd. Het
hele zo békende verhaal was volgens
hem slechts een legende.
Wij kunnen ons in Nederland moei
lijk een voorstelling maken van de
opschudding die Iserloh te weeg heeft
gebracht. Je mag in Duitsland de
verhalen rondom Luther niet ontmy
thologiseren. Dat recht moet voorbe
houden blijven aan de geleerden die
zich met de bijbelse verhalen bezig
houden!
Nu heeft Iserloh ook verder nog al
het één en ander geschreven. Hij
heeft zich speaiaal beziggehouden met
de eerste katholieke bestrijders van
Luther. Zijn conclusie was, dat ze
Luther niet werkelijk begrepen heb
ben, dat ze theologisch en religieus
onder de maat zijn gebleven. In zeke
re zin moet het gesprek tussen Rome
en Reformatie z.i. dan ook nog begin
nen.
Het is wel duidelijk: een ideaal twee
span, om een reformatiegeschiedenis te
schrijven. Dc kan dit boek dan ook
aan ieder aanbevelen, die nog een
greintje gevoel voor het belang van
de kerkgeschiedenis heeft.
Ik zal niet proberen, de inhoud weer
te geven. Wel wil ik een paar dingen
noemen die me troffen. In de eerste
plaats iets over de opzet van het
geheel. Ik vind die zonder meer goed.
De schrijvers hebben ernaar ge
streefd, aan allerlei facetten aandacht
te geven. De hoofdstukken over
Zwing]i en Calvijn zijn wel beknopt
gehouden, maar er blijkt heel wat
meer begrip voor deze Reformatoren
uit dan vele lutherse historici weten
op te brengen. Ook de doperse en
spiritualistische stromingen krijgen
behoorlijk de aandacht.
Benieuwd was ik speciaal naar de be
handeling van Erasmus. In 1939 kon
hij bij Lortz nog geen goed doen: hij
was de volmaakte onduidelijkheid, het
volmaakte streven naar lafheid, een
baar uitgangspunt. Het maakt de zaak
wel wat moeilijk: met een profeet kan
je ook vrij moeilijk praten. Hij is wat
veel zelf aan het woord. Daar wijzen
de schrijvers dan ook op. Luther
heeft een 'vaak onnauwkeurige, profe
tische en bewust paradoxale manier
om zich uit te drukken'.
Dat zal wel waar wezen! De eenheid
in zijn werk is dan ook moeilijk te
vinden. Dat vinden de auteurs toch
wel akelig. Hun conclusie over Lu
thers theologie is dan ook: 'haar be
grenzing moet duidelijk uitgesproken
worden en niet te gauw voor teken
van bijzondere diepzinnigheid worden
aangezien'. (Professor Bakker uit
Kampen, een uitstekend kenner van
Lutiher. vestigde mijn aandacht op
deze uitspraak. Ik had niet de indruk,
dat hij er voor honderd procent ver
rukt over was).
bedreiging van christendom en kerk.
Toen ik daar drie jaar geleden met
een medewerkster van Lortz over
sprak, zed ze: 'Wacht maar af. tot de
nieuwe Reformatiegeschiedenis ver
schijnt. Het heeft ons veel moeite
gekost, maar Erasmus komt er nu
heel wat beter af'. Nu ik het gelezen
heb, moet ik zeggen dat het gevecht
tussen Lortz en zijn medwerkers
blijkbaar met een wapenstilstand is
geëindigd.
Ik vind het gedeelte dat over Eras
mus gaat, nogal kleurloos. Dat is wel
grappig, want daaraan is te zien hoe
zeer ook in de beschrijving van een
stuk geschiedenis de persoonlijkheid
van de onderzoeker meespeelt. De
schrijvers 'zien' niets in hem en dat.
is goed te merken.
Nu, zo zou ik nog wel even door
kunnen gaan. Maar laat ik liever
speciaal nog wijzen op het laatste
hoofdstuk, dat gaat over aard en ka
rakter van de Reformatie. Dat is erg
interessant, omdat de schrijvers daar
kort hun visie geven op het geheel
van Luthers werk en op de kern van
Moeilijkheden
de Reformatie. Dan blijkt al gauw,
dat zij Luther bepaald niet als een
heilige beschouw n. Dat is op het
ogenblik ook >nder katholieken
nog al eens de mode. Ik ben daar
nooit zo gelukkig mee, want niemand
is ermee gediend. Een heilige kan je
aanroepen, maar je kunt niet met
hem praten. En pas in een gesprek
kom je verder.
Wie is Luther dan wel? Geen heilige,
ook niet in de eerste plaats theoloog,
maar vóór alles profeet, die zijn ge
loof belijdt. Dat is m.i. een vrucht-
Bijzonder interessant zijn de laatste
bladzijden van het boek. Daar geven
de schrijvers namelijk hun visie op
het oecumenisch gesprek, zoals dat in
onze tijd gevoerd wordt.
Die visie is nogal pessimistisch. Huns
inziens is Luther 'in zeker opzicht
katholiek', omdat hij zijn uitgangs
punt kiest in het aanvaarden van een
grijpbare, onveranderlijke waarheid.
Omdat de bijbel dat ook doet, evenals
de katholieke kerk tot nu toe, zou een
vergelijk met Luther niet onmogelijk
zijn. 'Daarentegen schijnt de mogelijk
heid om met de huidige reformatori
sche leer op de belangrijkste punten
tot een vergelijk te komen nul te
zijn. Het grootste aantal der moderne
reformatorische theologen immers
maakt ten aanzien van het leergezag
het voorbehoud, dat de door dit leer
gezag genomen beslissingen onjuist
kunnen zijn'.
Maar de moeilijkheden liggen niet
alleen aan protestantse kant: 'ook van
katholieke zijde begint de eenheid in
fundamentele theologische zienswijze
te verdwijnen'.
Rationalistisch
Ik wist wel. dat Lortz en Iserloh niet
tot de meest vooruitstrevende katho
lieken behoren. Hier komt echter
toch wel een zeer rationalitisdhe visie
om de hoek kijken. De redenering
wordt de volgende. De bijbel geeft 'de
waarheid'. Luther houdt eraan vast,
dat er slechts één waarheid is en dat
de mogelijkheid bestaat van een alge
meen geldende uitleg van de bijbel.
Als je Luther even over de streep
kunt halen, is de zaak klaar. Hij hoeft
'alleen maar' het kerkelijk leergezag
te erkennen als de instantie die de
bijibel op de juiste wijze uitlegt en
dan is hij goed «katholiek geworden.
Maar met de huidige protestanten is
dat onmogelijk en helaas hebben
vele katholieken van vandaag ook al
een klap van de mallemolen gekregen.
Zo kan men de mening van Lortz en
Iserloh wel ongeveer samenvatten.
Ouderwetse aap
Het grappige ik zou ook kunnen
zeggen: het verdrietige is, dat we
hiermee practisch weer zijn terugge
keerd naar de visie, die de katholieke
historici in het begin van deze eeuw
hadden. Eén citaat: 'De drie principes,
dat van het subjectieve geloof, dat
van de persoonlijke autonomie, dat
van het relativisme, deze drie samen
vormen de basis van alle revolutionai
re definities die vandaag over het
wezen van de religie worden gegeven'.
Zn spreekt in 1906 een katholiek kerk
historicus over Luther. Er is weinig
verschil met de visie van Lortz en
Iserloh, behalve dan dat zij Luther
ervan willen vrijpleiten om daarna
het huidige protestantisme en sommi
ge katholieken des te meer in staat
van beschuldiging te kunnen stellen.
Hier komt toch wel een ouderwets
roomse aap uit de katholieke mouw te
voorschijn. Als iets in de Reformatie
gebleken is. dan toch wel dit. dat er
rare dingen gaan gebeuren als je de
bij'bel weer opnieuw en op een nieu
we manier gaat lezen.
Luther is daar zelf vaak van geschrok
ken en wij zijn nog lang niet over
die schrik heen. Gelukkig maar. Dan
is er namelijk de mogelijkheid van
een vruchtbaar oecumenisch gesprek,
waar je van de ene verrassing in de
andere valt en niet van zekerheid
tot zekerheid voortschrijdt.
'Beknopte geschiedenis van de Re-
formatie', door J. Lortz en E. Iserloh.
Uitg. J. H. Gottmer, Haarlem, 1971,
320 blz.; 14,90 (vertaling van: 'Klei
ne Reformationsgeschichte'). III. uit
'Portret van Luther* door Lllje-Kooi-
man (uitg. Ten Have).
'lifcare
voO u.
slfcrg
meje
LICHT
In het hart van de bijbel staat
die zichzelf 'het licht der werefy
noemt. Zijn woorden zijn licht
zelfs die hem volgen noemt hij 'J
ten in de wereld'. Wij kunnen
zonder dicht Als de zon onder
hebben we een lamp voor onze
nodig. Ons oog is een 'licht', zoals
wat verticht is opvangt. Een
kan niet wandelen zonder licht
der dat hem geopenbaard wordt
er is en hoe alles is en wat van
verwacht wordt. Op de eerste blad 'c
de van de bijibel lezen we duidelijel
dat dit licht van God komt. Het
niet onbegrijpelijk dat wij mens
toen wie nog van weinig of niets
wisten, d'e zon en de maan en wat
noemen de hemellichamen, gingen i
eren. We beschouwden die ster
en planeten als zelfstandige machl
Gingen ze niet, door niets gestoo: I
hun ongekende gang langs de he:
i his.
i. I
'est
!lij<
lis
•boi
ïr.
ors
m hr.
i bijl itl
Van oudsher heeft die verlichte
mei mensen geboeid en verleid
alle mogelijke veronderstellingen,
lot zou in de sterren geschreT
staan, van de oude astrologen af
onze week- en dagbladen met
waardeloze horoscopen toe. De
helpt ons van dit soort 'informa
van de wanhoop' voor eens en vo
goed af door ons heilvol te berddh.1
dat de zon, de maan en de sten
niets andiers dan Lampen aan
mei zijn. Ze krijgen zelfs geen nan^i
van God, dat laat Hij aan ons oi
het doet er nliet toe, zolang het r
trade aanduidingen blijven. De nu
ten worden duidelijk onttroond
daarin schuilt het evangelisch
ter van het scheppingsverhaal, zo
het hier al heel duidelijk is. Het is
bedoeling dat we bevrijd worden
de Slavernij aan de elementen,
datgene wat ongestoord zijn gang
gaan en daarbij ons leven zou kuni
bepalen. God bepaalt ons leven en
doet Hij dan nog op d'ie unieke
door met ons om te gaan, niet via
aantal verder niet te achterhalen
sluiten, maar Hij komt bij ons, oud
de zon en de maan. om ons te vertpf
le-n wat de bedoeling is. Onder
vuursiignalen van de hemel, waa'
zelfs Venus, alom vereerd, 'verda^j
afwezig' (van Selms) is, mogen i
als mensen met Hem en met elki
leven. Bevrijd. (Genesis 1, 1419)
kan id
Ijerel
ds
Cfcrel
30
tieir
.00
:h.
ds
ede.
ipti
he
loop:
it Be
wi nks
e ndi
El
ilgc
.00
fcPI
dsl
15
ike:
NED. HERV. KERK
Beroepen, te Havelte: J. A. Labrie
Huizum; te Scheveningen: J. D. Wifnst
ter te Nieuwleusen; te Zoetermeer:
v. Brummelen te Hierden.
Aangenomen: naar Heteren: kand.
van Andel te Utrecht, die bedan
voor Nieuwveen en Zuidland.
Bedankt: voor Lunteren: A. Gooijerfede
'Mien, ga je morgen mee naar de
kerkdienst-oiide-stïji?'
'W&t zeg je? 'k Heb het kerkblad nog
niet bekeken'.
'Nou, zondagmorgen is er ir» onze
kerk een dienst net als vroeger, weet
je wel. Zingen op hele noten, ouwe
berijming, en dan niet zo'n vraag- en
antwoorspelletje aan 't begin, maar
gewoon de wet met een versje cr
achteraan. En een tussenzang natuur
lijk
Mien en haar man stappen zondag
morgen naar de kerk. Ze zijn umi
eerder van huis gegaan, want meneer
dacht dat 't wel rol zou worden.
'Zie je wel', wijst hij met z'n wandel
stok, 'daar heb je de Jansens ook, die
hebben er ook een tocht voor over!
Och ja, zo zie je maar, dit willen de
mensen, een ouwerwetse preek, en
dan lekker zingen, niet dat ge
jacht Hé, daar is Pietersen ook.
Mórgen kerel, wat denk je ervan, hoe
zal 't worden vanmorgen?'
'En?', vraagt dochter Bep onder de
koffie 'En, hoe was het?'
'Kind, kind, wat hebben we genoten!
Is t niet, moeder? Echt genoten,
hoor! Je weet, bekrompen ben ik niet.
de jeugd mag van mij z'n gang gaan
met combo's of hoe heet dat en je
zult mij niet kwaad zien kijken als de
dominee es een keertje Vietnam zegt,
maarreu>ij hebben een fantasti
sche dienst gehad, meid. Na de wet
Och of wij uw geboön volbrachten en
verder niks, tn al die bekende psal
men De preek was ook goed, een
beetje vooroorlogs zou 'k zeggen
'Nog een kopje, man?' 'ja, schenk me
nog maar eens in. Nou. ran mij mag
het nóg es. kerkdienst-oude-stijl'.
door A. J. Klei
Zulke conversaties kun je je gemakke
lijk genoeg voorstellen, wanneer er
gens het Apeldoornse voorbeeld om
eens een kerkdienst in 'oude stijl' te
houden, navolging vindt
Men zal er mij geen kwaad woord
over horen zeggen. Anderen hebben
er, blijkens wat ik hier en daar
opvang, meer moeite mee. Je trekt de
kerkdienst in de hoek van de folklore,
hoor ik iemand zeggen en een ander
heeft het over een zoethoudertje.
Wonderlijk hoe onnauwkeurig sommi
ge mensen de krant lezen. We hadden
een bericht over een gereformeerde
kerkdienst-oude-stijl in Apeldoorn
met ds. A. S. Timmer als voorganger.
Niettemin hebben de Woerdense her
vormde emeritus ds. J. J. Timmer en
diens zoon ds. A. J Timmer in Wou
denberg briefjes in de bus gekregen
met afkeuring over de kerkdienst-
oude-stijl.
Ik neem aan dat deze mensen bezwaar
hebben tegen zo'n opzéttelijke kerk
dienst-oude-stijl en niet tegen de dien
sten, zoals de beide dominees Timmer
en trouwens de meeste gereformeerde
bonders die inrichten, nl. in 'oude
stijl'. En ze hadden in Apeldoorn
misschien tegen de liefhebbers kun
nen zeggen: ga eens naar de christelij
ke gereformeerden. Hoewel, daar is
het ook niet alles 'oude stijl' wat er
blinkt.
Maar nu over degenen, die zo geest
driftig zijn en die schrijven of ver
tellen dat als je maar weer de ver
trouwde paden gaat, de kerken wel
weer vol zullen worden. Ik heb na
tuurlijk niet het oog op degenen die
onder 'oude stijl' ook verstaan pre
ken. waarin voor allerlei modieus ge
praat geen ruimte is. Om uit een
ingezondenstuk, dat onlangs in deze
kant stond, te citeren: een
dienst, waar r:et de 'medemenselijk
heid' hoogtij viert, maar waar het
sola gratia de boventoon voert. Wan
neer dat sola gratia voor ons weer een
realiteit wordt, zullen wij die 'mede
menselijkheid' niet anders dan
künnen betrachten Overigens
komt het me voor dat, wanneer de
zaken zo liggen, je niet over oude of
nieuwe stijl moet pratea Je mikt dan
op een góeie kerkdienst
Maar je komt ook een geestdrift tegen
die zich compleet hecht aan de oude
'stijl', aan de vertrouwde vorm. En
dan is het oppassen geblazen. Ik weet
niet of ze er nog zijn, maar je had
vroeger dominees die zó vrijzinnig
waren dat ze nooit een gezang lieten
zingen, die waren veel te 'christelijk',
ze hadden veel meer op met de
'deugdzame' psalmberijming van 1773.
Deze houding leverde een gave 'oude
stijl' op!
Dichter bij huis kom ik prof. dr. Kr.
Strijd tegen. Ik kan me hem niet
voorstellen in een propvolle Katwijk-
se kerkdienst, die in een ander inge
zonden stuk figureerde. Toch bij prof.
Strijd geen 'nieuwerwets gedoe'. Ik
herinner me een dienst bij hem in de
Parkkerk te Amsterdam. Op onze
plaatsen lag een stencil van de wijk
dominee, die geestdriftig verhaalde
over een komende liturgische hoofd
dienst. Maar prof. Strijd gaf naar
drie keer een versje op, hij hield niet
van al die vlot gezongen schuldbelijde
nissen en zo, zei hij(hij polemi
seerde overigens niet met het stencil,
want dat had hij, denk ik, in de
consistorie niet onder ogen gehad).
En in deze dienst liep een dame de
kerk uit vanwege een opmerking in
de preek over de oorlog in Vietnam.
Ik wou maar zeggen dat een kerk
dienst oude-stijl ból kan staan van wat
heet politiek preken (ik zeg liever:
gericht preken) en dat een kerk-
dienst-nieuwe-stijl zich mijlenver van
al 't aards gewemel kan houden. Maar
ik wou vooról zeggen dat we niet zo
gauw ons hoofd moeten schudden
over preken met teveel Vietnam er in
en niet zo gauw moeten zeggen dat je
er tegenwoordig niks voor jezelf aan
hèbt. Want actie en reactie volgen
elkaar zó vlug op, dat we misschien
binnen de kortste keren (terugver
langen naar preken die je in de
wereld neerpoten. Misschien wel eens
met te veel vlijt, misschien wel eens
wat te hardhandig, daar wil ik nu af
wezen, maar een feit is dat de
hervormde raad voor kerk en theologie
al een boek heeft laten verschijnen
over 'evangelische spiritualiteit' en
dat op de komende gereformeerde
Kamper schooldag over dat onderwerp
gepraat zal worden. Youth for Christ,
Children of God, Navigators en ande
ren porren de mensen ook deze kant
uit en als 't een beetje wil, kan ik
over een poosje een artikel zó begin
nen:
'Mien, ga je morgen mee naar de
kerkdienst-oude-stijl?'
*Wdt zeg je? 'k Heb het kerkblad nog
niet bekeken'.
'Nou, zondagmorgen is er in onze
kerk een dienst net als vroeger, weet
je wel Een preek over een actueel
onderwerp, 'Vietnam en unj' meen ik,
en stencils met de laatste liederen
van Huub Oosterhuis. En bij de uit
gang een actiegroep met ipandoe-
ken
Toepassing: laten wij elkaar onze ac
centen, zoals die uit ieders geloofsbe
leving voortvloeien, gunnen. En: laten
we accenten accénten laten en niet
voor de zaak zélf verkopen.
Delft; voor Nieuwe Tonge: J. G S<
burg te St. Maartensdijk; voor Oi
Tonge: H. Veldhuizen te Lopik; vide
Hoevelaken en Blauwkapel-Groenek
G. H. van Kooten te Delft.
GEREF. KERKEN
Beroepbaar: kand. W. J. Eeltink, Éde:
van Eijckstraat 11'", te Amsterdam.*!
Intrede: te Utreoht-0 (geest. verz.
ohard Hoogland Stichting) G. M.
Steen uit Amsterdam-Nieuwendam.
Afscheid: van Maastricht: E. Post
wegens emeritaat; van Rotterd; r' k
Zuid: G. Samsom wegens benoem c
tot scriba van de provinciale kerkv jj'
gasdering van Zuid-Holland. spèe
Intrede: te Halsteren en Nieuw Va [{jjj
meer als bijstand in het past.:
Klap. em. pred. te Zeist; te Gronin
(geest. verz. Diaconessenhuis): A.
bijn van Willens waard uit HooglaClvï
te Zeist: E. Verhaal uit Kethel; sci
Rijnsburg: H. van Nie uit Scheven f'1.,
gen.
11 mei: Intrede: te Ouderkerk l
IJssel: A. Muilwijk uit Opheusden;
Ned erlangbroek: kand. J. E. d'e Grist
uit Zeist; te Molenaarsgraaf: kand.
Quist uit Amsterdam-Watergraig
meer.
GEREF. KERKEN (VRIJG.)
Beroepen: te Delft: W. G. de VriaL1™
Helpman; te Den Haag-W:
Geelhoed te Hasselt; te Appingedi 1
Overschild, te Dokkum, te Heer 95sCw
Wapenveld, te Opende-Surhuistervi fci
en te Wetsinge-Sauwerd: kand.
Groenenberg te Waardhuizen,
geen beroepen meer in overweg^st
kan nemen.
GEREF, GEMEENTEN
Bedankt: voor Veen: P. Blok te DiifoTs
land.
GEREF. GEM. IN NED.
Beroepen: te Utredht: A.
Veenendaal.
BAPT. GEMEENTEN
Bedankt: voor Emmen: Jac. Schou
te Eindhoven.
REM. BROEDERSCHAP
Intrede: te VIaardingen: mej. A.
Dorhout Mees uit Lochem.
BAPT. GEMEENTEN
Intrede: te Drachten-Elim: P. Bron
uit Bilthoven.
VRIJE EVANG. GEM.
Benoemd tot docent g.o. christeli e 3
pedagogische academie te Utret^j
kand. H. Hommes aldaar.
b
asm
00 k
is p,
