PROF. PEN
WIJZIGT
KIJK OP ECONOMISCHE GROEI
Prof. Schreuder: door medische
vooruitgang veel menselijk leed
Grote belangstelling voor euthanasiecongres
Hiswa steeds meer
internationaal
Voor experimenten
met middenschool
beleidsplan nodig
Club van Rome heeft
(gematigder) broertje
Man acht
weken zoek
Swetlana loopt
weg van man
I
WOENSDAG 23 FEBRUARI 1972
Prof. Pen, bekend staand om zijn optimistische kijk op de toekomst, filosoof van de
economische vooruitgang, steunt zijn revolutionair gewijzigde inzichten op de onheils
profetie van twee Amerikaanse economen van het Massachusetts Institute of Techno
logy, dat exponentiële groei van de bevolking en van de produktie per hoofd in een
eindige wereld niet oneindig kan doorgaan. De twee geleerden, Forrester en Mea
dows, die reeds eerder in het nieuws zijn gekomen door him werkzaamheden voor de
Club van Rome, voorspellen, dat op betrekkelijk korte termijn 25 a 30 jaar
catastrofale gebeurtenissen kunnen worden verwacht. Zij noemen: uitputting van
grond en van specifieke grondstoffen, overbevolking en vervuiling als gevolg van
de huidige economie die primair op groei is ingesteld.
Forrester en Meadows laten zien dat het zeer wel mogelijk is om één van deze
rampen te ontwijken of uit te stellen, maar dat dan een andere ramp des te harder
toeslaat. Partiële oplossingen bieden geen enkele uitkomst; er is een totale aanpak
nodig, die gericht moet zijn op afremmen van zowel de bevolking als de produktie.
In termen van economische politiek betekent dit, dat op brede terreinen vele maat
regelen zullen moeten worden genomen. De correctie gebeurt niet „vanzelf".
AMSTERDAM „Tot voor kort was ik geneigd tot de opinie,
dat economische groei nodig bleef, zij liet met flinke verschuivin
gen van vervuilende naar met-vervuilende vormen van produk
tie. Deze herallocatie blijft m.i. weliswaar nodig, maar biedt, zo
als ik het nu zie, geen voldoende oplossing, o.a. voor het energie
probleem, voor thermische en radioactieve vervuiling en voor een
aantal onvermijdelijke vormen van specifieke vervuiling. Ik vrees
dat de zaak waarschijnlijk volledig zal vastlopen.'"
Dit dilemma kan, theoretisch,
worden verzacht door een ver
schuiving teweeg te brengen
tussen produktie bij ons en pro
duktie bij hen; een verschuiving
die de bovengenoemde moeilijk
heden in de westerse landen
alleen nog maar verscherpt.
„Overigens", zo merkt prof. Pen
tenslotte op, „maakt het model
van Forrester en Meadows wel
duidelijk dat arme landen nooit
of te nimmer ons levenspeil kun
nen bereiken. Lang voordien is
het menselijk geslacht gestikt
en/of verhongerd.
De huidige stand van zaken heeft
niet geleid tot een duidelijk inzicht in
hetgeen er nu moet gebeuren. „Inte
gendeel", zo schrijft prof. Pen, „ik
ben niet in staat aan te geven welke
institutionele, legale en mentale ver
anderingen er moeten plaatsvinden
om de mensheid te redden."
De hoogleraar pretendeert in zijn
artikel dan ook niet meer dan het
geven van enkele redeneringen, die
iets tot de discussie kunnen bijdra
gen. Het gaat hem vooral om de
vraag in hoeverre terugkoppelingen
binnen het bestaande economische
systeem tot stand komen en in hoe
verre niet.
Er bestaat, zo redeneert prof. Pen,
een noodlottige samenhang tussen de
problemen, die voortvloeien uit het
opraken van grondstoffen (depletie)
en vervuiling. Immers, ondernemers
zullen, geconfronteerd met steeds
schaarser wordende grondstoffen,
worden gedwongen om uit te zien of
naar nieuwe, vervangende materia
len, of naar tcehnische processen, die
het zonder de schaarse grondstof
kunnen stellen.
De substituties en de technische
veranderingen brengen de uitputting
van de totale energie en de vervui
ling snel naderbij. Prof. Pen is daar
om van mening dat zelfs door een
volledige hantering van het substitu
tie-arsenaal (een beleid dat nog in
geen velden of wegen zichtbaar is) de
catastrofe niet door herallocatie is te
vermijden.
Het enige antwoord hierop is het
verminderen van de groei, in die zin,
dat de produktieve activiteit moet af
nemen. en dat binnenkort het niveau
van de produktie moet worden ver
laagd.
Daarbij komt nog dat onder voort
gaande bevolkingsgroei een produk-
tieverlaging een nog weer verder
gaande produktieverlaging per hoofd
betekent Over deze verlaging is tot
dusverre nooit nagedacht, behalve
door enkele utopisten, zoals de Ka
bouters.
Bestaande produktiecapaciteit dient
te worden uitgeschakeld. Hierdoor
krijgen de mensen niet wat ze willen
hettoen, terwijl toch de produktie-
middelen aanwezig zijn. Er moet
worden ingeroeid tegen de stroom
van de natuurlijke expansie. Consu
menten, vakbonden, overheid, onder
nemingen en aandeelhouders rekenen
op méér. Het inkomen en de produk-
tiemiddelen voor expansie zijn voor
handen, maar ze mogen niet worden
benut.
Om dit doel te bereiken kent de
economie, zo schrijft de hoogleraar,
wel enige technieken, maar ze passen
niet bij onze gewoonten en onze in
stellingen. Hij denkt daarbij aan een
massale koopkrachtvernietiging door
extra-belasting te heffen, die niet
mogen worden besteed. Tegelijkertijd
moet een kredietrestrictie worden
doorgevoerd opdat particuliere geld-
schepping het effect niet weer teniet
doet.
Hoewel dit op papier een eenvoudi
ge ingreep is, komen de maatregelen
erop neer, dat een hevige depressie
en een daarmee gepaard gaande om
vangrijke werkloosheid in het leven
worden geroepen. Zo'n onaangenaam
beleid is, volgens prof. Pen, echter
niet te realiseren omdat zij te veel
tegenkrachten zal oproepen. Minder
grote en meer selectieve methoden
zullen moeten worden toegepast.
Dit betekent naast een of andere
vorm van rantsoenering ook verschil
lende koopkrachtmaatregelen. Boven
dien zullen werktijdverkorting en
beïnvloeding van de inkomensverde
ling het beleid op essentiële wijze
moeten aanvullen, aangezien anders
onbillijkheden ontstaan, die maatre
gelen onhoudbaar maken en die lei
den tot een heftige strijd om de res
terende goederen.
Deze combinatie van maatregelen
vereist actieve medewerking van de
ondernemingen, omdat anders iedere
poging tot mislukking is gedoemd.
Ten slotte is, aldus de Groninger
econoom, een ingrijpende mentali
teitsverandering vereist (soberheid,
op stal zetten van overigens gerecht
vaardigde verlangens), want ook zon
der deze is iedere vorm van politiek
ondenkbaar. Elementaire vrijheden
moeten worden aangetast.
„Ik slaag er niet in mij deze nieu
we vorm van economische politiek
voor de geest te halen. Zij zal immers
moeten uitgaan van volstrekt andere
waarden en onder andere de vooruit
gangsgedachte moeten vervangen
door de gedachte van stabilisatie of
zelfs achteruitgang.
Dit is volledig in strijd met onze
cultuur en overigens ook met die van
de socialistische landen. Er is te on
zent niets minder nodig dan een om
wenteling. Zij zal, als zij ooit komt,
voorafgegaan worden door een serie
kleine vervuilingscatastrofen, waarbij
b5jv. enkele steden teloorgaan; en de
ze zullen wellicht de voorwaarden
scheppen die de omwenteling moge
lijk maken".
Voor dc ontwikkelingslanden leidt
de gedachte aan stabilisatie van pro
duktie tot nog veel ernstiger proble
men. Daar worden de mensen in feite
uitgenodigd om van honger te sterven
in naam van de redding van de toe
komstige generaties.
Dit schrijft prof. dr. J. Pen,
hoogleraar aan de Universiteit
van Groningen in een artikel in
Economische Statistische Be
richten. Daarin geeft hij te ken
nen, dat zijn kijk op de econo
mische groei drastisch is ge
wijzigd. Het model van de Ame
rikaanse geleerden Forrester en
Meadows is de oorzaak van
deze ommezwaai in pessimis
tische richting.
Van een onzer verslaggevers
AMSTERDAM De grote belangstelling voor het euthanasie
congres voor verplegenden, dat morgen in Utrecht gehouden
wordt en al meer dan 3500 aanmeldingen heeft opgeleverd (zo
dat het congres nog tweemaal moet worden herhaald) is niet uit
sluitend terug te voeren tot de aandacht die de NCRV-televisie
eraan wijdt. Er i6 sprake van een dieper oorzaken-complex, waar
van iets duidelijker wordt als men in dit verband om reacties
vraagt.
Van een onzer verslaggevers
ROELOFARENDSVEEN
)ot de watersport- en kampeer-
entoonstelling Hiswa steeds
neer een internationaal karak-
er krijgt, blijkt op de 17de ex-
lositie, die van 10 tot en met 19
haart in de RAI wordt gehou-
en: er zullen produkten te zien
ijn uit 23 landen, behalve uit de
pesferse wereld, ditmaal ook uit
ina, Hongarije, Tsjechoslowa-
ije en Hongkong.
In totaal zullen ruim 1000 schepen
arden geëxposeerd waarvan de
Ikvanger een 50 tons en 20 meter
ng Trewes motorzeiljacht is. Hoe-
el het accent dit jaar op de kleinere
rie matig gebouwde bootjes ligt. is
Dk het aantal zwaardere jachten
inzienliik gestegen: niet minder dan
schepen laten meer dan 5 ton no
ren. Zij krijgen een plaats in de
iven naast de RAI, waarnaar ze
>leende week via de Amstel worden
'transport eerd.
Evenals vorige jaren neemt de
roee sector" een aanzienlijk kleine-
plaats in: maar 13 procent van de
imte Dit ondanks het feit dat zeker
procent van de bezoekers juist
tor de tenten naar de HISWA komt.
Voor een belangrijk deel is dit een
volg van het vroege tijdstip van de
positie. Veel zaken hebben hun
uwe produkten nog niet verkoop-
lar en beschikken in deze tijd bui-
'n het seizoen vaak over onvoldoen-
krachten om de stands te beman-
en.
Bit neemt niet weg dat er ook dit
ar weer enkele honderden tenten te
tn zullen zijn. Nieuw op deze ten
toonstelling is de ruimere aandacht
die aan de hengelsport wordt besteed.
Er komen acht deelnemers met hen
gelsportartikelen, die de visliefhebber
een vrijwel compleet marktaanbod
laten zien.
Zuster A. M. Dekkers, directrice
van het bureau van de Nederlandse
christelijke vereniging van verpleeg
kundigen en verzorgenden (de orga
nisatie die het initiatief tot het hou
den van dit congres nam) zegt: „Door
de discussie over dit ethische pro
bleem, die de tv (die volgens zuster
Dekkers niet bepaald objectief te
werk is gegaan) heeft verhevigd, voe
len veel verplegenden zich bedreigd.
En wel in deze zin, dat men ooit
nog eens gedwongen kan worden om
menselijk leven te beëindigen tegen
het (eigen) geweten in. Dit zou het
geval zijn als bijvoorbeeld de actieve
euthanasie (het bewust beëindigen
van leven) wettelijk geaccepteerd zou
worden, of als de thans geldende co
des met betrekking tot deze zaak
zouden worden veranderd. Deze „ver
ontrusten" in de verpleging wensen
geen mentaliteitswijziging ten koste
van hun geweten".
Een van de sprekers op het con
gres, de jurist dr. J. F. Rang, legt
weer een ander accent. Uit ervaring
sprekend, stelt hij vast: „Mij is ge
bleken, dat verplegenden zich de
laafste jaren steeds meer betrokken
gaan voelen bij medisch-ethische
problemen. Het gaat hun nadrukke
lijk niet alleen om de euthanasie. Dat
kan ik zeggen, omdat ik verschillende
malen als jurist over medisch-ethi
sche problemen heb gesproken.
Zo werd er vorig jaar op De Horst
in Driebergen een conferentie voor
verpleegkundigen over orgaan-trans
plantatie gehouden. Wat bleek? Er
was zoveel belangstelling voor dat er
drie congressen (net als nu) over
moesten worden gehouden. Daarna
volgde een congres over abortus. Ook
in dit geval moest de conferentie
tweemaal worden herhaald.
Van een verslaggever
SCHEEMDA Uit de verpleegin
richting „Randstede" in Scheemda
wordt sinds acht weken (31 decem
ber) de 37-jarige Harm Bartels ver
mist. De man is geestelijk niet vol
waardig. Het signalement is- lang 1.80
meter, grof postuur, donkerblond
haar, slecht gebit. Bij zijn verdwij
ning was de mari gekleed in een don
ker grijsbruin colbertpak, donker
overhemd en zwarte schoenen.
Wie verder de vakliteratuur van
verplegenden en verzorgenden volgt,
bemerkt daaruit heel duidelijk dat
men zich in deze kring steeds na
drukkelijker gaat afvragen: moeten
we niet veel meer dan tot voor kort
het geval was mee-denken en mee-
inspreken in de discussie over de me
disch-ethische problematiek in het
algemeen? En dat is ook terecht,
want de verplegenden en verzorgen
den staan ten slotte het dichtste bij de
patiënt, dichter in elk geval dan de
medicus".
Dat laatste vindt ook prof. dr. J.
Th. Schreuder, die op het congres, dat
tot motto heeft „Leven tot (w)elke
prijs?" als medicus zal refereren. Hij
grondt de grote belangstelling voor
het congres mede op het feit, dat veel
verpleegkundigen het als een steeds
groter bezwaar gaan zien, dat de ge
neeskunde vaak zonder noodzaak zin
loos gebleken leven rekt
Volgens hem is het punt niet zozeer
dat er beduchtheid bestaat als zou
met name de actieve euthanasie in
codes vastgelegd moeten worden wat
hij een zeer verwerpelijke zaak zou
vinden, want dat zou dan betekenen
dat een drietal heren onder het genot
van een sigaar zou moeten gaan be
slissen of een bepaalde patëint al of
niet zou moeten doodgaan.
Neen, hij dacht eerder dat het veel
verplegenden erg hindert en dat is
volgens hem de kern van de zaak
wanneer de geneeskunde te lang
doorgaat met leven in stand te hou
den ,dat in feite geen leven meer is.
Die verwaten houding van „wat ik
allemaal kan", waarbij de patiënt tot
object wordt, is er helaas inderdaad,
aldus prof. Schreuder, die in dit ver
band wel wil vaststellen, dat er door
de voortgang van de medische weten
schap veel extra menselijk leed is
bijgekomen. Waar behoefte aan is?
Niet aan nieuwe codes, wel aan een
situatieve ethiek.
Het congres, dat mede is georgani
seerd door de r.k.-unie van verpleeg
kundigen en verzorgenden (maar niet
door de neutrale organisatie Neder
landse vereniging van verpleegkundi
gen. omdat men op het congres dui
delijk „vanuit de christelijke levens
visie van gedachten wil wisselen") zal
volgens een vrij strak schema verlo
pen.
Een verpleegster zal een achttal es
sentiële vragen, geformuleerd in een
speciale werkgroep euthanasie, aan
de referenten stellen. Deze vragen
waren hun tevoren bekend en zij
zullen er diep op ingaan. Respectieve
lijk aan het woord dr. J. F. Rang, die
als jurist, prof. dr. J. Th. Schreuder,
die als medicus en dr. C. P. Sporken,
die als theoloog-ethicus, zullen spre
ken.
Vervolgens is er gelegenheid schrif
telijke vragen in te dienen, waarop
een forum, dat uit de referenten en
een verpleegkundige bestaat, zal in
gaan. Duidelijk is het de bedoeling
van het congres om tenslotte met een
zo helder mogelijke uitspraak te ko
men, die weergeeft wat in deze kwes
tie het algemene g< voelen is.
PARADISE VALLEY (Reuter)
Stalins dochter, Swetlana Peters is
met haar tien maanden oude babij vap
haar man, de Amerikaanse architect
William Wesley Peters weggelopen.
Dit heeft de nu eenzame echtgenoot
gisteren meegedeeld. Hij is 59, zij bij
na 46 jaar. Ze traden 22 maanden
geleden in het huwelijk, Peters' twee
de en Swetlana's vierde echtverbinte
nis.
De belangrijkste reden voor Swet
lana's echtbreuk is, dat zij het leven
met haar echtgenoot in Taliesin, een
soort commune met een architecten-
school en -firma, niet langer kon ver
dragen. Swetlana zei dat ze juist de
Sowjet-Unie verlaten had, omdat zij
een individueel leven wilde leiden
waarin particulier eigendom een rol
speelt.
Van onze ondcrwijsredactie
DEN HAAG Aan het slot
van een discussiedag over de
middenschool, het geïntegreerde
onderwijs aan 12 tot 15-jarigen,
heeft minister Van Veen van
Onderwijs en wetenschappen
gezegd dat zijn gedachten uit
gaan naar twee soorten expe
rimenten. die in nauwe samen
hang met elkaar volgens een te
voren opgesteld plan moeten
worden uitgevoerd.
Allereerst zal er echter over
eenstemming bereikt moeten
worden over een beleidsplan voor
het hele onderwijs. Naast brede
middenschoolexperimenten zul
len enkele scholen mogen expe
rimenteren met deelproblemen.
Die scholen zullen dan een scha
kel kunnen vormen tussen de
experimentele brede midden
school en de scholen met de hui
dige structuur.
Met alle betrokkenen, ook met des
kundigen uit het basis- en hoger on
derwijs en met deskundigen uit het
bedrijfsleven zal een communis opi
nio bereikt moeten worden over het
cloel en de opzet van een aantal expe
rimenten. Daarop zal de minister per
soonlijk toezien.
Dit gedachtenspel van de minister
kwam aan het eind van de eerste zgn.
rescnansbijeenkomst, een discussie
dag die tweemaal per jaar gehouden
zal worden en die tot doel heeft de
afstand tussen het departement en de
mei sen uit het onderwijsveld te ver
kleinen.
Ter inleiding van de discussie over
de middenschool spraken prof. dr. L.
van Gelder uit Groningen over de
noodzaak nu onmiddellijk te gaan
wei ken aan geïntegreerd onderwijs,
dr. M. A. .J M. Matthijssen van het
SISWO (instituut voor sociaal weten
schappelijk onderzoek) over de maat
schappelijke noodzaak om het onder
wijs te veranderen en de leraar drs.
H. A. van den Bijllaardt over de
vraag hoe de veranderingen plaats
mceten vinden. Van den Bijllaardt
maakte zich ernstige zorgen over de
middenschool, als deze nieuwe onder
wijsvorm niet op alle mogelijke ma-
nieien begeleid wordt. Meer mensen
en meer middelen zullen er moeten
komen om een herhaling van de
Mammoetproblemen te voorkomen.
Tegenover zijn angst en zijn daar-
uitvoortvloeiende voorstel om liever
eerst iets aan het kleuter- en basis
onderwijs te doen, als er maar be
perkte middelen zijn. stond de me
re ng van mensen als ABOP-man
Steenbergen en drs. H. .J Jacobs van
het Algemeen Pedagogisch Studiecen-
tium die vonden dat er niet teveel
vertraagd moest worden, en dat voor
zichtige deelstudies als voorbereiding
op een middenschool de huidige
sitchte situatie alleen maar zouden
continueren.
Dc problematiek van het onderwijs
moet op alle niveaus aangepakt wor
den en daarom is durf nodig om nu
een keuze te .maken om op weg te
gaan naar volledig geïntegreerd on
derwijs. Er is niets veranderd sinds
een paar jaar geleden staatssecretaris
Grosheide experimenten aankondigde.
Daarom moet er een principiële uit
spraak komen en moet voorkomen
worden dat een eventueel plan weer
verorinkt op het departement.
De discussies bleven zich bewegen
tu?!en de twee polen: angst voor te
veel toestanden die de leraren, de
ouders en de leerlingen niet aan zul
len kunnen en de dringende vraag
om iets te gaan doen aan het onder
wijs waarvan bijna iedereen wel er
kent dat het niet goed is voor alle
leerlingen.
En zoals prof. Van Gelder dat be
klemtoonde, dat zal natuurlijk niet
zonder extra middelen kunnen en
zonder hulp aan de leraren. Daarom
moest er vooral over een vemieu-
w.ngsstrategie gedacht worden, om
iedere betrokkene voor te bereiden op
het geïntegreerde onderwijs.
De slottoespraak van de minis
ter kwam daarom wél als een
voorzichtige tussenoplossing: wel
experimenten, maar alleen als er
een door iedereen aanvaard be-;
leidsplan voor het hele onderwijs
is gekomen.
DEN HAAG De Club van Ro
me heeft een broertje gekregen.
Aanzienlijk minder radicaal dan de
organisatie die vindt dat we de we
reld nu, en dan ook heel snel, moe
ten veranderen willen we over der
tig jaar niet in eigen vuil stikken.
Maar aan de andere kant aanzien
lijk democratischer opgezet.
Het broertje heet Internationale
vereniging ï'oor .technology as
sessment' (1STA) en is in oktober
vorig jaar zonder fanfares opge
richt als stichting naar Nederlands
recht. Technology assessment is
volgens de 1STA .het zo evenwich
tig mogelijk volgens democratische
principes inpassen van de technolo
gie in de samenleving, en alle daar
uit voortvloeiende nevenverschijn
selen ten gunste van die samenle
ving te laten verlopen.'
Technology assessment is in
Amerika uitgevonden, en de ISTA
eigenlijk ook. De organisatie bouwt
vrij direct voort op studies die het
Bureau voor wetenschap en tech
niek OSTeen uitvoerend orgaan
van de Amerikaanse president, met
S'/t miljoen door het Congres gevo
teerde dollars liet uitvoeren. Stu
dies onder andere naar verontreini
ging door auto's (het kwalijkst
bleken niet de uitlaatgassen maar
het rubberstof van de slijtende
den), kweken van voedsel in zee.
en waterverontreiniging. De rap
porten worden in maart gepubli
ceerd. Maar ISTA is nu helemaal
internationaal, niet politiek ge
bonden en niet economisch te be-
invloeden. Studies zullen worden
gefinancierd door particuliere leden
(20 dollar per jaarwaarvan men er
al duizend heeft en binnen een jaar
tienduizend hoopt te hebben. Het
aanvangskapitaal werd op vriende
lijke voorwaarden geleend bij een
Zwitserse bank. Bewust heeft men
zelfs indirecte financiering door de
industrie afgewezen, hoewel de
Amerikanen eerst wel bij Ford en
Rockefeller wilden aankloppen. (De
Club van Rome werd financieel
door de Volkswagenstichting op po
ten gezet).
ISTA is tegen angst en paniek.
Het centrale uitgangspunt is dat de
techniek niet noodzakelijk afge
remd of zelfs teruggedraaid hoeft
te worden omdat de euvele gevol
gen wel degelijk zijn op te tossen.
Het vinden van die oplossingen wil
de nieuwe organisatie bevorderen
en coördineren. Voor die oplossin
gen wordt als eis gesteld dat ze
haalbaar moeten zijn, de menselij
ke factor weegt erg zwaar. ,Dat
missen wij bij de Club van Rome
tot nog toe', zegt ISTA's uitvoerend
directeur C. A. Chorus (Overdag di
recteur van het Haagse Congresbu
reau). Een manier om autobanden
slimmer te maken wordt bijv oor
beeld onderzocht in samenwerking
met de vakbond van arbeiders In
de auto-industne.
Het bestuur van ISTA wordt
voorgezeten door Donald E. Cun
ningham, adjunct-directeur van de
Amerikaanse nationale stichting
voor wetenschap (NSF). Verder
hebben zitting dr. Fred L. Polak,
volgens de folder hoogleraar in de
futurologie, en John M. McGuire,
die de verkiezingscampagne van
president Nixon leidde. De functie
van dr. Polak in het ISTA-bestuur
moet geheel los worden gezien van
zij» voorzitterschap ï-an een poli
tieke partij, aldus de heer Chorus.
ISTA is nadrukkelijk niet politiek
gebonden.
