AMAZONE-INDIANEN GAAN FRONTAAL
BOTSEN MET WESTERSE BESCHAVING
Het Woord en de woorden
RAZILIE
ereldmacht
wording
jj^>*"Vo Fvavico
jJorteVelho
BgAZJUË
5ao Paulo
^^Rioctó]aMi^
Door FERRY VERSTEEG
j gaan Kaiapo-, Mundurucu-,
en Xikrum-lndianen in de
loze oerwouden van het Ama-
'e ebied met pijl en boog op
terwijl hun vrouwen krij-
spelen in kraakheldere ri-
of in hangmatten met de
en stoeien.
leven der wilden is zo simpel
ze samenleving is zo'n gecom-
rd mechanisme. In de wildernis
nog de onschuld der natuur,
'slecht geweten vertroebelt lust
geerte. Geen ziekelijke schaam-
rbergt hun naaktheid. Geen
iomsrecht maakt hen tot sla-
verzuchtte een nostalgische Di
al weer enige tijd geleden,
hedendaagse geestverwanten
het ongetwijfeld moeilijk,
ook in de Amazone-oerwouden
i steeds minder „ongerepte wil-
Drie jaar geleden schokte de
liaanse minister van binnen-
e zaken, Albuquerque Lima, op
jdwijde schaal humanitaire ge-
ps, en Karl May-romantiek met
ven lijvig als afschuwelijk rap-
pver het vergiftigen, afslachten
nechten van deze „laatste na-
nensen".
i golf van verontwaardiging
feeze schanddaden soms met
""""mdertoon van spijt, dat de In-
in niet eerder in het pakket van
Vorld Life Fund zijn opgenomen
idde tot ontbinding van de In-
:n Beschermingsdienst, welks
oyés al te gemakkelijk bezwe-
oor steekpenningen van India-
oordenaars. De nieuwe Nationa-
ianen Stichting (FUNAI) werd
cht, die met haar magere bud-
n elf miljoen gulden veel criti-
ïleiding geeft tot de vrees, dat
rnieuwde vorm vooral is geko-
m de aandacht van de ellende
idianen af te leiden. Toch wor-
e zoals we later zullen zien
:t meer geheel aan hun lot
Blaten.
op heden wacht men nog altijd
pet afsluiten van de strafrechte-
Zl\'procedures naar aanleiding van
dianenmoorden, die zich nu al
dan drie jaar voortslepen. „Ons
gr#ken de bewijzen en de lijken",
voe, tschuldigen de Braziliaanse
teiten zich vaak en ze getroos-
ch veel moeite om deze rucht-
"v°°zaak naar de doofpot te verwij-
laar een ding is zeker; als ach-
;n e moordpartijen geen invloed
families, maar linkse activisten
,n gestaan, waren de processen
TI afgerond.
lijdensweg van de Braziliaanse
nr Jien begon al in de zestiende
toen zij door de Portugese ko-
md (en dodelijk werden afgemat als
eeg-h of naar de oerwouden in het
ïland werden verjaagd. In deze
e eindeloosheid zo groot als
Europa hebben enkele hon-
uizenden (niet rode) roodhuiden
enige eeuwen kunnen handha-
Waar vooral deze eeuw worden
toenemende mate in hun stam-
len belaagd en lijkt een dode-
botsing tussen twee ongelijke
en nog maar een kwestie van
van ljaren-
BuI reerst zijn er de Seringueiro?
(rubberzoekers) en de Garimpeiros
(diamant- en goudspeurders), die
meestal via zijrivieren van de Ama
zonerivier in kleine groepen de wil
dernis intrekken. Hun natuurlijke
vijanden zijn de Indianen, die zij
met evenveel gemoedsrust afschieten
als konijnen. Van hun acties sijpelen
slechts vage en veelal onbewijsbare
klanken door in de bewoonde wereld.
Veel gevaarlijker voor de Indianen
zijn nog de wegenbouwers en hun
gevolg, die de Amazone-oerwouden
met steeds krachtiger élan te lijf
gaan. Niet lang geleden kwamen de
landverbindingen Brasilia—Belem en
Brasilia-Porto Velho tot stand. Ach
teraf volgt dan de simpele medede
ling, dat bij „straatgevechten" tussen
wegenbouwers en. Indianen tientallen
doden vielen door kogel en pijl.
De wegenbouwers werden gevolgd
door troepen pistoleiros, die gefinan
cierd worden door kapitaalkrachtige
grootgrondbezitters en tot taak heb
ben aantrekkelijke terreinen langs
de weg Indianenvrij te schieten. Zij
weten heel goed, dat de Indianen
volgens de wet recht hebben op de
grond, waarop zij leven. Maar zij
weten evengoed, dat een dode In
diaan geen rechten kan laten gelden.
Vooral na de aanleg van de Trans-
continental-weg werden hele stam
men met dynamietstaven en vergif
tigd voedsel naar de .eeuwige jacht
velden" gezonden Maar de meeste
Indianen bezweken nog wegens ge
brek aan afweerstoffen aan hen on
bekende en via de weg geïmporteer
de ziekten als mazelen en griep.
Deskundigen schatten hun aantal
vandaag op 100.000 tot 150.000. Het
staat als een paal boven water, dat
ook deze gedecimeerde groep zeer
binnenkort op onzachte wijze met de
snel oprukkende westerse beschaving
in aanraking zal komen. De „grote
mars naar het westen", naar de
„groene hel" van de Amazone, wordt
de laatste jaren namelijk krachtda
dig gesteund door de Braziliaanse
overheid.
Dit is niet verwonderlijk. Het
stroomgebied van de Amazone be
slaat 59 procent van dit reusachtige
land. terwijl slechts 8 procent van de
(Brazilianen hier woont en voor een
luttele 4 procent van het nationale in
komen bijdraagt. Geconfronteerd met
een jaarlijkse bevolkingsaanwas van
drie miljoen, met de verpauperde
miljoenenmassa's in de grote kustste
den en de hongerende miljoenen in
het verdroogde noordoosten, wordt
het voor de machthebbers in Brasilia
wel erg aantrekkelijk om de uitge
strektheid van het Amazonebekken
te gebruiken als veiligheidsklep en
uit te roepen tot het beloofde land
van de toekomst.
Zij kunnen er bovendien op wij
zen, dat de trek naar het westen met
z'n vruchtbare grond en z'n grond
stoffen in landen als de VS en Cana
da de ondernemersgeest anderhalve
eeuw krachting aanwakkerde en sa
men viel met een fenomenale eco
nomische expansie. Dat het hier in
Brazilië tot dusver niet van kwam,
zal vermoedelijk te maken hebben
met de omstandigheid, dat de Noord-
amerikaanse samenleving geen Brazi
liaanse samenleving is, dat Noord
amerikanen derhalve geen Brazilia
nen zijn en vooral ook, dat de Ama
zone-oerwouden aanmerkelijk moei
lijker zijn te veroveren dan de
Noordamerikaanse prairie.
Toch willen de Braziliaanse macht
hebbers de Noordamerikaanse
droom ten koste van alles nadromen.
Daarom zetten zij tien jaar geleden
in het binnenland de nieuwe hoofd
stad Brasilia op tegen de voor een
ontwikkelingsland bijna ondragelijke
kosten van drie miljard gulden. Nu
wonen er al een half miljoen mensen
en langs de wegen, die de nieuwe
hyper-moderne hoofdstad verbinden
met R'o en Sao Paulo, hebben zich
2,6 miljoen Brazilianen gevestigd.
liaanse volk" en zijn minister van
verkeer Andreazza had het zelfs over
„de beslissende slag om de onafhan
kelijkheid van Brazilië, die een pa-
triotische regering in het hart van
het oerwoud zal slaan."
Deze weg moet het apathische en
hopeloos s tagnerende noordoosten
aansluiten op het Amazonegebied,
waarna de problemen geacht worden
zichzelf op te lossen. Er komt geen
asfaltstrook door de jungle, maar een
negen meter brede baan van rode
aarde. Rivieren tot honderd meter
worden met hout overbrugd. Als op
bredere stromen wordt gestoten zul
len veerboten hun werk doen. Verder
hebben de autoriteiten het voorne
men om de honderd kilometer voor
„vluchtelingen" uit het noordoosten
vestigingsplaatsen te installeren met
tractoren, zaaigoed, landbouwkundi
gen en artsen.
De regering stelt zich niet tevreden
met de Transamazönica. maar heeft
tegelijkertijd een tweede mammoet
project gelanceerd; een 1600 kilome
ter lange weg tussen Cuiaba en San-
tarem, dus door het hart van het In-
dianengebied. Twee legerbataljons
zijn al een jaar bezig met dit karwei,
dat al binnen een jaar zal zijn ge
klaard. De kosten van beide wegen
zeker anderhalf miljard gulden
worden gedekt door twee jaar lang
met dertig procent te bezuinigen op
het hulpprogramma voor het noord
oosten.
Zijn de plannen tot verovering van
het Amazone-gebied realistisch? Of
zullen de dunne roodbruine strepen
door het eindeloze groen over een
paar jaar weer overwoekerd zijn?
Veel critici roepen uit, dat de Trans
amazönica slechts dient om de ar
moede en de apathie van het agrari
sche noordoosten te verbinden met
de misère en de onderontwikkeling
van het Amazone-oerwoud en dat de
grote buitenlandse mijnbouwcon-
cerns de grote profiteurs zullen wor
den.
Het is inderdaad niet waarschijn
lijk, dat de nieuwe wegen voor de
Brazilianen op korte termijn een lu
cratieve wedren naar het westen zul
len opleveren. Zo zijn de kosten van
wegenaanleg nog gering vergeleken
bij de vestigingskosten van „pio
niers". Deskundigen hebben uitgere
kend, dat de vestiging van een gezin
langs een van de wegen minstens
zestienduizend gulden kost. Gaat
men uit van de verplaatsing van
driehonderdduizend noordoostelijke
gezinnen, dan zal dat vijf miljard
gulden vergen. Een onmogelijk be
drag voor Brazilië. En zelfs dan zul
len nog vele honderdduizenden
noordcosterlingen op hulp blijven
wachten
Een rnder gevoelig punt zijn de in
Brazilië gangbare ideeën over de
..onverseliikelijke vruchtbaarheid"
van het Amazonebekken, dat in de
toekomst zal dienen aLs „korenschuur
van de wereld". Geologen hebben tot
dusver vergeefs geprobeerd de
triomfkreten uit Brasilia wat af te
zwakken door er op te wijzen, dat
een groot deel van het Amazone-ge-
bied slechts met een dunne laag hu
mus is bedekt, die snél wegspoelt,
waar oerwoud wordt gekapt. Maar
de gemiddelde Braziliaan ziet in eni
ge discrepantie tussen planning en
realiteit beslist geen aanleiding om
grandioze ideeën te laten varen.
Ookover een andere zaak hoeft
geen twijfel te bestaan: via de
Transamazónicaweg en de weg Cuia-
ba-Santarem zullen duizenden oer
woud-Indianen al binnen luttele
maanden voor het eerst worden ge
confronteerd met het dodelijk ge
wicht van de westerse beschaving.
De Nationale Indianenstichting ont
wierp in ijltempo een plan om de
gevolgen van deze frontale botsing te
verzachten. Zo zullen de stammen,
wier gebieden worden doorsneden,
vanuit twee posten worden ..gepacifi
ceerd", terwijl de wegenbouwkolon-
Indianenkinderen van de Maku-stam: nog niet gedresseerd door de westerse beschaving
Maar een explosie van industriële
activiteiten volgde hier tot op heden
niet.
Langs de nieuwe 2200 km lange
weg Brasila-Belem hebben zich de
afgelopen jaren 600.000 mensen ge
vestigd. Maar verslaggevers van het
conservatieve dagblad Estado de Sao
Paulo, die deze weg onlangs bereis
den, kwamen tot de slotsom, dat
vooral het buitenlands kapitaal voor
deze ontginning verantwoordelijk is.
Engelsen. Japanners, Duitsers en
vooral Noordamerikanen kochten
hier uitgestrekte gebieden op. Stan
ley Selig uit Indianapolis wist zelfs
beslag te leggen op 600.000 ha en ge
niet nu bekendheid als de grootste
grootgrondbezitter van Brazilië.
Maar verreweg de meeste pioniers
bleken verarmde, uit het noordoosten
afkomstige boertjes te zijn met een
dagloon, dat kan oplopen tot twee
gulden. In hun oude woongebieden
ligt het minimumloon weliswaar nog
twee kwartjes lager, maar daar staat
tegenover, dat deze mensen nu door
malaria worden geteisterd. Evenals
vroeger zien ze nooit een arts. Voor
hen werd de „groene hel" niet het
beloofde land.
Toch wordt er nog in versneld
tempo doorgeboord in de groene
muur van het Amazone-stroomge
bied. Een jaar geleden introduceerde
president Medici de nieuwe Trans
amazönica, een lrieduizend kilometer
lange weg, die parallel loopt met de
Amazonerivier en Porto Franco moet
gaan verbinden met Porto Velho.
Medici sprak over de „grootste en
meest roemrijke daad van het Brazi
nes worden versterkt met FUN Al-
deskundigen. die Indiaanse aanvallen
op deze marathonstratenmakers moe
ten verhinderen.
Deze onderneming zal de weinigen,
die er in slaagden vreedzame contac
ten met de Indianen aan te knopen,
met schrik vervullen. Want het leg
gen van deze contacten kost vaak ja
ren. Wanneer men er na moeizame
tochten van honderden kilometers in
is geslaagd een bepaalde stam te lo-
caliseren zonder verjaagd te worden,
vergt het nog vele weken, voordat
geschenken worden geaccepteerd en
een zeker vertrouwen ontstaat. Een
gevoelige onderneming, waarbij alle
dynamiek dient te worden vermeden,
die de FUNAI nu juist door de ra
zendsnelle wegenbouw in haar acties
moet leggen.
Het is duidelijk dat de FUNAI in
de huidige situatie alleen nog maar
naar de fysieke overleving van de
Indianen kan streven. Queiroz Cam
pos, president van de FUNAI, meent
dat dit alleen nog maar mogelijk is
door de vorming van reservaten,
waar de Indianen medisch kunnen
worden begeleid en beschermd tegen
pistoleiros en ander tuig. Nu zijn al
vier reservaten „in bedrijf', waar
achtduizend Indianen kunnen vissen
en jagen in een gebied, dat zo groot
is als Oostenrijk. De overheid wiL
uiteindelijk zeventien reservaten in
richten maar FUN Al-deskundigen
geloven, dat deze „wildparken" op
langere termijn slechts doorgangs
huizen zullen zijn op weg naar een
totale Indiaanse integratie in het na
tionale leven van Brazilië. En men
pleegt dan met enige voldoening te
wijzen op de Indianen in zuidelijk
Brazilië, die tegenwoordig op de
tractor zitten.
Ter bescherming van de Indianen
heeft Queiros ook de Guarda Rural
Indigena (Plattelands Inheemsen
Wacht) opgericht, die bestaat uit In
diaanse politiemannen. Er zijn nu
tweehonderd van deze mensen, die in
de reservaten moeten patrouilleren.
Wat zij kunnen doen voor zo'n hon
derdvijftigduizend Indianen, die wo
nen in een wild bebost gebied, dat zo
groot is als West-Europa, blijft voor
alsnog een raadsel. Trouwens de hele
FUNAI is met een jaarbudget van
elf miljoen gulden, waarvan nog ne
genhonderd employés moeten worden
betaald, een lachertje, dan wel een
druppel op een gloeiende plaat. Het
idee, dat men zonder enige duizenden
deskundigen, helikopters, motorbo
ten, zendapparatuur en andere
kostterë instrumenten de Indianen
effectief kan beschermen tegen ko
gels, virussen en uitbuiting is onzin
nig. Het is hoogst onwaarschijnlijk
dat de regering van een ontwikke
lingsland hier op korte termijn voor
zal zorgen. Men kan daarom hopen,
dat behalve de verontwaardiging
over het lot van de Indianen, ook de
hulp aan de FUNAI internationaal
zal worden.
Volgend artikel in deze serie:
Braziliaanse democratie een kasplant
zonder levenskracht
Krijgers van de Camayura-stam maken zich gereed voor een ceremoniële vechtpartij
De b(jbel vormt een bibliotheek
del311 66 boeken, ontstaan in de loop
g- 'an vele eeuwen. Merkwaardig dat
aen niettemin spreekt van het
Voord, enkelvoud. Ongetwijfeld
n opjangt dit samen met de proloog van
(et evangelie van Johannes, waar
prake is van het Woord dat was van
Jen beginne. Het Woord moet gepre-
likt worden, ook alweer met woor-
Jen. De christelijke godsdienst is een
"leligie van het Woord en van de
en nooit ,doel in zichzelf. Zodra de
woorden zelfdoel worden, ontstaat de
zonde van het verbalisme, een
vreemde term die na het voorgaande
nu wel duidelijk is.
Een van de grootste verzoekingen
die de kerk van het begin af aan op
haar weg heeft ontmoet, is uitgere
kend dat verbalisme. Het begon al
bij de mensen rondom Jezus die de
mond vol hadden van 'Here, Here' in
werpelijke kant lag dit gevaar altijd
op de loer. Ook de bevindelijke preek,
met uitvoerige schildering van geca
talogiseerde zielstoestanden, kon en
kan zich gemakkelijk verliezen in een
oceaan van vrome woorden. De ge
beden ontkwamen evenmin aan soms
mateloos woordgebruik, vierkant
tegen het voorschrift van Jezus in,
die omhaal van woorden in het gebed
verbiedt.
Theologie (de wetenschap van het
een vroom verbalisme te overschrij
den. Het 'Here, Here' zeggen heeft
in de loop van de eeuwen monsterach
tige afmetingen aangenomen. Dit on
kruid op de akker van de kerk is zo
hoog opgegroeid, dat het 't koren
dreigt te verstikken.
De kerkelijke crisis die we van
daag beleven is voor een deel een
oordeel over alle christelijk verbalis
me. Dat natuurlijke verhouding tussen
zeggen en doen is al eeuwen lang
het overmatige woordgebruik de
woorden worden ontkracht, maar te
vens dat de kerk-naar-binnen het
wint van de kerk-naar-buiten. Het is
de verzoeking van de introverte kerk,
de kerk als permanente binnenkamer,
waar het soms zo heerlijk en veilig
toeven is, waar men de wereld kan
ontvluchten en zich met gelijkgezin
den kan verschansen.
Het 'Here, Here' zeggen heeft in de
loop van de eeuwen geleid tot prach-
men de zonde van het kerkelijk ver
balisme zonder aanzien des persoons
signaleren. Een aanklacht die in
eigen vlees snijdt.
Het Woord staat op gespannen
voet met woorden, waarin de kracht
niet gelegen is, vergelijk de uitspraak
van Paulus: „Het Koninkrijk Gods
bestaat niet in woorden, maar in
kracht." De kerken zullen de woor
den moeten rantsoeneren en hun
kracht zoeken in de daad.
Foorden; met een vreemd woord:
«n sterk verbale godsdienst
Verbum betekent woord).
j
Nu is dit van betekenis, dat de
onze boorden in de bijbel altijd aanzetten
ot daden: prediken, boete doen,
Jch bekeren, zich verloochenen, het
puis opnemen, barmhartigheid be-
vijzen, de vijand liefhebben, weduwe,
kees en vreemdeling bijstaan, maar
k>k: God prijzen, bidden, offeren
Zoals de Logos Middelaar was
Oym jSj zo is het woord altijd middel
plaats van de wil van de Vader te
doen.
De verplichte predikaties in de
kerk, vooral in de kerken van de
reformatie, en in het bijzonder in
de kerken van calvinistische snit
waarbij de avondmaalsdiensten be
perkt werden en met een soort held-
geschuwheid naar de achtergrond
werden geschoven, ontkwamen aan
dat gevaar van verbalisme niet. De
preek werd een leerrede, soms van
grote breedvoerigheid.
Maar niet alleen aan de zg. voor
vrome verstand) zowel als mystiek
(de oefening van het vrome gevoel)
bedient zich van woorden. Het ca
techetisch onderwijs is verbaal. Pre
dikanten en ouderlingen spréken met
de mensen. Meditaties en beschou
wingen (zoals deze, die u nu leest)
gebruiken woorden. De kerkelijke
pers loopt van woorden over, kerke
lijke vergaderingen eveneens. Voor
radio en televisie wordt eindeloos
gepraat over kerkelijke zaken. Altijd
en op elk ogenblik loopt de christe
lijke praktijk gevaar de grens naar
scheefgetrokken. We hebben afge
leerd eenvoudig-weg het goede te*
doen en omringen elke daad met
principiële beschouwingen, voor
schriften, twisten en discussies. Het
christelijk handelen wordt zó theo
logisch uitgeplozen, dat men er niet
aan toekomt. De kerk is geworden
als die van Ruben, die grote onder
zoekingen des harten hadden (Richt.
5). De nieuwe vertaling van Het Ne
derlands Bijbelgenootschap zegt: „de
overleggingen waren vele".
De ellende is niet alleen dat door
tigè gedichten, mystieke bespiegelin
gen en liederen. Het leven is nooit
rechtlijnig en de grens tussen het
verbale en het verbalistische is niet
altijd scherp vast te stellen. Theologie
en mystiek, geestelijke poëzie en
muziek behoeven niet te worden af
geschreven. Het is niet enkel zonde
geweest in de westerse kerk! Maar
als men vandaag eerlijk en voor Gods
aangezicht probeert de kerkelijke si
tuatie te peilen, en men wil dat doen
in volstrekte onafhankelijkheid van
partijen en groeperingen, dan moet
Laten wij bedenken, dat er van
een overspannen horizontalisme nooit
sprake zou geweest zijn, indien wij de
zaken van het Koninkrijk niet in
oceanen van woorden verdronken
hadden.
Het is niet voldoende de kritiek
van 'links' af te wijzen en als afval
te bestempelen; wij moeten ons af
vragen: „hoe is deze kritiek mogelijk
geworden, en in hoeverre hebben wij
daaraan mede schuld?" Dat is de
christelijke houding.
