ÏONHOEFFER HOUDT ONS ONRUSTIG
Salon van de Maassteden lijkt
Huiskamer van Rijnmondgebied
m
ZATERDAG 23 OKTOBER 1971
Sinds 1961 was er geen congres over Bonhoeffer meer ge-
uden, na de vier, waarvan de resultaten zijn opgenomen in de
,eH rschillende deeltjes „Die Mündige Welt". Na tien jaar is
ter weer eens van gekomen en wel van 6 tot 10 oktober in
iserswerth onder de rook van Düsseldorf. De plaats is niet
ivallig. In Kaiserswerth immers is de grote Fliedner vorige eeuw
i werk begonnen onder kinderen, zieken, verwaarloosden, ge-
'grep Henen en gevangenen, dat als diaconessenarbeid bekend zou
^wai
alles
fluit
En
om
k n
- gli g<
ïeltr
rbij
vat
laar
kte
:e dc i
ar h >k'
iet
kab;
al V
Ob
knaf
;escl
1 w<
licl
a la
rvol
raken tot ver over de grenzen en grote manco's van kerk en
wereld zou aanvullen. Het graf van Fliedner kan men nog op
het kerkhof vinden, omsingeld door dat van zijn getrouwe dia
conessen, onder wie prinsessen, gravinnen en boerendochters.
Florence Nightingale werkte er. Een geweldig stuk nieuwbouw,
zojuist door prinses Anne van Engeland geopend, is naar haar
genoemd.
Verslag van een congres
door
prof. dr. G. Th. Rothuizen
laconessen zijn lieve mensen
n-at hebben ze voor ons ge-
ifd! Als ze oud worden,
ze allemaal op elkaar lij-
va nwege de liefde waar-
jnlijk. Er is ook een nuch-
er verklaring mogelijk, ze
;en allemaal een LTil en het
allemaal dezelfde brilletjes,
zijn overigens niet alleen
lief. Als om dat uit te
mfïden hing hier en daar een
grote sehertsfoto, door een
ippe grapjas gemaakt van
diacones op leeftijd, van
de handen vroeger gevou-
geweest moeten zijn, maar
nu een mitrailleuse op
Kit had. 'n soort Annie get
r gun. Alleen maar lief was
dn er trouwens ook niet. Po
ke bladen (en romans!) wa-
verboden in Zijn inrichting,
ir was de sociale ethiek, die
er bedreef, geen sociale po
litiek en diaconie
èl wilde de huidige direc-
dr. Schlingensiepen. eens
Jvan de obligate jaarfeesten.
°n ie daarom lokte men een
)OI hoeffer-congres binnen de
)p Vi ren en hield men op de zon-
een samenkomst onder het
typografisch interessante
to Politiek zonder kerk zon-
politiek zonder kerk etc. Dit
to zou tevens de titel vor-
van een voortreffelijk re
it van Bonhoeffers vriend
erbreider Eberhard Bethge.
geheel ging vergezeld van
navolgende citaat van Bon-
?rinétfer: -De laatste verant-
oor irdelijke vraag is niet. hoe ik
heroïsch uit de gang van
°°l en terugtrek, maar hoe een
kroi ïende generatie verder leven
it".
5c"
organisatie van deze dag
als een klok. De bekende
cus Paul Lehmann uit New
k begon met een bijbelstu-
Daarna vond splitsing
its in vier discussiegroepen
keuze, alwaar men onder
Ing van experts bezig zijn
met de vragen van de dag
ras, democratie, verzet en
in 2 °f- Na het gezamenlijk eten
een hapje kon men naar
f110^museum, zich laten voor
over moderne vormen
verj diaconie, derde wereldpro-
aanschaffeo (waaronder
artistieke) en terecht bij
enorme boekenstand. De
i- »tf werd besloten met het eer-
genoemde referaat van
ge, omsingeld door koor en
ïk, natuurlijk ook van de
Bonhoeffer zo bewonderde
nrich Schütz.
Is doel van de collecte was
inesty International uitgeko-
en men ging niet uiteen al
ms men handtekeningen
zafneld had voor een schrij-
naar de goeverneur van
ifornië, Reagan om aan te
ïgen op een „snel en recht-
irdig" proces voor Angela
han ris. Dat schijnt allemaal niet
Dietrich Bonhoeffer
meer zo vanzelfsprekend te zijn
in de States. Men kan .zicjj even
afvragen of een dergelijke brief
ook niet moest naar Moskou
met de vraag om een rechtvaar
dig proces van de Grigorenko's
etc. die niet eens een recht
vaardig proces krijgen, maar
meteen in zenuwinrichtingen
verdwijnen. De enthousiaste op
stelster van de tlrief zei mij:
„Dat haalt helemaal niets uit".
Dat leek me zelfs nog een com
pliment voor Amerika, en ik te
kende.
De hele opzet van de dag leek
me iets ter navolging voor een
niet alternatieve maar échte
Kamperhogeschooldag.
Verschil met vroeger
Wij haasten ons van Fliedner
en Angela Davis terug naar
Bonhoeffer. Het verschil met
vroegere congre-ssen was duide
lijk. Het zat 'm om te beginnen
in het soort deelnemers Nog
steeds waren er de oude Finken-
walders en vrienden Dudzus,
Kanitz, Koch, Maechler,
Schönherr en Hammelsbeck,
alsmede zijn neef Van Hase en
nicht (Mevrouw Bethge), maar
de generatie, die met hem ge
leefd had was aangevuld door
wie van en over hem gelezen
hadden, op hem waren gepro
moveerd (Müller, Mayer en Feil
die elkaar meteen in de ha
ren vlogen over de kwestie van
Bonhoeffers levenswerk), op
hem hadden gevorst (Glenthoj)
of bezig waren met: Bonhoeffer
en het lijden, Bonhoeffer en 't
verzet. Bonhoeffer en het gebed,
Bonhoeffer en Israël, of hoe dan
cok door hem gegrepen waren,
'n Student, 'n belastingambte
naar, 'n journaliste, 'n predi
kant, 'n pater en een pedagoog,
benevens docenten in de theolo
gie.- Ordinarii waren er uit
Wcst-Duitsland niet gekomen,
althans niet in de theologie.
Men ontkomt niet aan de in
druk, dat hetzij Bonhoeffers po
litieke verzetsrol, hetzij zijn
areligieuze theologie en vooral
de combinatie van beide menig
„gezagsdrager" toch teveel is
geweest (heeft Bonhoeffer zelf
niet met de vraag gezeten of hij
wel predikant in zijn kerk zou
kunnen blijven na de oorlog?).
Bovendien was dit congres wel
heel erg politiek. Nadrukkelijke
aandacht was er immers nog
niet besteed aan Bonhoeffers
politiek-sociale betekenis.
Kwestie van fatsoen
Nu zal men ook moeten op-
Dassen Bonhoeffer op dit punt
te overvragen. Zoiets als een
politieke theologie of een wer
kelijk sociale ethiek heeft hij
niet nagelaten. Hij heeft er niet
alleen het leven en de tijd niet
voor gehad, hij dacht er (behal
ve in de christologie, waarin hij
het te veel doet) waarschijnlijk
ook te weinig structureel voor
enerzijds en te veel theologisch
anderzijds. Marx schijnt hij
niet gelezen te hebben en hij
dacht niet direct in termen van
revolutie. Dat sluit niet uit, dat
de rol, die hij speelde en de
taal, die hij sprak, politiek én
maatschappelijk van grote bete
kenis zijn en ik geloof, dat men
in zijn geest handelt, wanneer
men bij het begirip „navolging"
aan de meest wereldlijke zaken
denkt. Het lijkt me ook buiten
kijf, dat wij bij het moeilijke
thema van de zgn. niet-religieu-
ze interpretatie bij Bonhoeffer
niet in de laatste plaats aan een
politieke interpretatie mogen
denken.
Toch zal men dan niet kunnen
volstaan met 'n Bonhoeffer-in-
terpretatie alléén, maar moeten
komen tot een Bonhoeffer-ap-
plicatie en deze grens tussen
uitleg en uitvoering wilde
het congres dan ook bewust
overschrijden, al kan men na
tuurlijk in beide gevallen
„egoïstisch" handelen en blijven
de vragen talrijk. Kan men
bijv. het „alleen wie om joden
schreit, mag gregoriaans zin
gen" van Bonhoeffer vertalen in
„alleen wie om Angela Davis
schreit mag het getuigenis van
Van Niftrik e.a. ondertekenen"
(al ontkomt men niet aan de in
druk, dat dit getuigenis het zich
nu juist over zulk soort vragen
wel iets drukker had mogen
maken)?
Ook zal men moeten oppassen
Bonhoeffer theologisch te over
vragen, al was hij nog zo'n
theoloog. Ik bedoel dit. Op het
congres werd door Bethge een
vraag doorgegeven, hem door
menig student gesteld: is Bon
hoeffer tot zijn verzet gekomen
dank zij of ondanks zijn theolo
gie? Naar het mij voorkomt kan
men bewijzen aanvoeren, zowel
voor het een als voor 't ander,
maar ik zou méér willen zeg
gen. Bonhoeffer is tot zijn ver
zet gekomen zowel dank zij als
ondanks zijn theologie, maar
ook helemaal niet als theoloog,
gewoon als christen. Of nog ge
woner: als een normaal mens,
een kwestie van fatsoen.
Bonhoeffer in
Zuid-Afrika
De wereld van Bonhoeffer is
de hele wereld geweest, d.w.z.
een wereld van verzet tegen na-
tionaal-socialisme, maar ook te
gen racisme en kapitalisme.
Heel deze wereld kwam
zoals het Fliedner ttetaamt!
aan bod in Kaiserswerth. En
dat betekende, dat bijv. ook
Zuidafrika aan bod kwam, net
land van de 14.000 verboden ti
tels. Het land ook, waar kort
geleden een open brief ver
scheen over Nationalisme, na-
tionaal-socialisme en christelijk
geloof.
Het zal niemand verwonde
ren, dat als allerbeste voorlich
ter uitgerekend op een Bon-
hoeffer-congres de figuur van
ds. Beyers Naudé opdook,
wiens kritiek juist omdat zij op
De manifestatie van beeldende kunst die om de
twee jaar in het Stedelijk Museum van Schiedam
wordt gehouden nütot 8 november heet nog
steeds Salon van de Maassteden Maar deze naam
die overigens wel zo zal blijvenomdat ie goed
in het gehoor ligt klopt helemaal niet meer. Delft
doet nu bijvoorbeeld ook al mee en dat kun je toch
met de beste wil van de wereld geen Maasstad
noemen. En bij „salon' denk je toch altijd nog aan
iets deftigs; een salon wordt alleen gebruikt bij de
ontvangst van een geselecteerd gezelschap. En ook
dat teas er deze keer niet bij, t is nu eigenlijk meer
de „Huiskamer van het Rijnmondgebiedgeworden.
ïl*
and.
len salon is voor bijzondere
egenheden. in een huiskamer
rdt geleefd, is het gezellig, is,
het goed is, iedereen wei-
jat uiteindelijk iedereen wel-
m was en iedereen zelfs
>rht blijven, was overigens
'h ook min of meer een ge-
g van het feit, dat een vrij
i®1 'te groep bekende kunste-
i, 26 ars, die daar nu juist niet he-
3 naai zeker van was, zichzelf
d „uitgeselecteerd".
nopi n eerste instantie was het
sogd l degelijk de bedoeling dat er
<rab! iureerd zou worden al had
n voor deze gelegenheid de
om „jury" vervangen door
lectie/begeleidings commïs-
n. 69". En de samenstelling daar-
n Traast o.a. museumfunc-
2 narissen waren ook de twee
pK's vertegenwoordigd is
veel, je zou kunnen zeggen
vminenten. niet zo best aan
komen. Velen lieten het daar
in 1 i afweten.
anplsNit zou je je natuurlijk kun-
voll dragen wat je met verte-
nwoordigers van de BBK (die
?|t, dat geen enkele creatieve
ng aan een kwaliteitsoordeel
'rworpen mag worden) in
jury moet doen, maar ze
^en er. 'f Hoefde echter geen
te worden, want het inge-
ndene. 382 werken van 202
in stenaars. paste precies in de
schikbare ruimte.
Omdat het beeld toch al niet
73.
and*
:lem j'
«■M»
Ongeïnspireerde „kameel" van Max Buys
geheel representatief bleek
door de afwezigheid van die
vrij grote groep kwam men
tot de conclusie, dat de gehele
inzending in dit geval een bete
re indruk zou geven dan een
selectie.
Dat alles heeft ertoe geleid,
dat er daar in Schiedam een
heel gezellige, zeer gevarieerde,
echte kijk-tentoonstelling ont
staan is, die hoofdzakelijk laat
zien wat er in het Rijnmondge
bied ook gebeurt.
niveau wordt geuit, altijd weer
een onweerlegbare indruk op de
toehoorder maakt. Met niveau
bedoel ik bijv., dat hij het vele
werk, dat in zijn land voor de
niet-hlanke wordt gedaan, na
drukkelijk vermeldt. Tege
lijkertijd is duidelijk hoezeer dit
verkeer van „barmhartigheid"
een éénrichtingsverkeer is,
d.w.z. hoezeer de niet-blanke
zich eeuwig afhankelijk moet
stellen van de blanke en hoe
weinig of helemaal niet (behal
ve natuurlijk in de economie)
het omgekeerde het geval is.
Mij persoonlijk is dit (dat
men „het geven dat zaliger is
dan ontvangen" de ander niet
gunt) het wezenlijke onchriste
lijke van de christelijke rege
ring aldaar. Ik denk aan een
citaat van Bonhoeffer op de ka
lender van het diaconiewerk:
„Iedere christelijke gemeen
schap moet weten, dat niet
slechts de zwakken de sterken
nodig hebben, maar de sterken
ook niet buiten de zwakken
kunnen." Wij begrepen tot onze
schrik, dat niet-blank onder de
druk van het apartheidsbeleid
zich van de weeromstuit nu
ook meer en meer apart wil op
stellen en zich een eigen ra
cisme onder deze druk gaat,
laat moet ik eigenlijk zeggen,
aanmeten.
Bonhoeffer in Polen
Kaiserswerth ligt midden
tussen Zuidafrika en Polen. In
drukwekkend was het relaas
van een Poolse journaliste over
de reacties van marxistische
zijde op een door haar geschre
ven studie over Bonhoeffer,
waarvan de oplaag (8000 exem
plaren!) in twee weken was uit
verkocht. Voor velen was de
kennismaking met Bonhoeffer
de eerste geloofwaardige kennis
making met het gewantrouwde
Duitse verzet, een teken van
verzoening ook tussen Polen en
Duitsland.
Onder de indruk was men
van de solidariteit met ieder
mens, ook met de ongelovigen
die uit Bonhoeffers leven
spreekt. Velen bleken op hun
beurt weer te geloven in de
kerk als toevluchtsoord voor het
humanum.
Uit het Oosten was overigens
niet alleen Polen present en de
DDR, in de gestalte van de be
kende theoloog Hanfried Mül
ler, die de eerste zeer belangrij
ke (zij het „marxistisch" over
voerde) studie over Bonhoeffer
schreef en van bisschop Schön
herr. vriend van Bonhoeffer. die
ons imponeerde met een konink
lijke preek over „de Naam bo
ven alle naam." Daaraan zal
niet alleen hij zich hebben vast
te klampen, maar wij allemaal,
nu zoveel andere namen een
verleidelijke, verpletterende of
ontstellende indruk op ons ma
ken. Er hadden er meer willen
komen van achter wat nog
steeds met enige reden het ijze
ren gordijn heet (bijv. uit Tsje-
Theodor Fliedner (1800-1864)
grondlegger van he: protestantse
diaconessen wezen
choslowakije), omdat hun de vi
sa op het laatste moment waren
geweigerd, soms nadat ze eerst
waren toegestaan.
Theologie der revolutie
Er zijn heel goede (zij het ook
heel lange) lezingen gehouden.
Twee jonge katholieke theolo
gen spraken over Bonhoeffers
wereldbeschouwing, resp. Lu
thers leer van de twee rijken.
Met alle respect voor de juist
heid daarvan in het verleden,
vandaag heeft deze leer zich
onmogelijk gemaakt, was het
oordeel van de referent Men
tèhoeft kennelijk geen luthe
raan te zijn om toch verstand te
hebben van wat Luther ljewoog.
Wel kan men zeggen, dat de
spreker de zwakke zijde van de
twee rijkenleer was nagegaan
en de sterke nogal had laten
liggen, zoals royaal door hem
werd toegegeven. Ook, dat zijn
verzet op menig punt (te) ty
pisch rooms-katholiek was. Het
„anonieme christendom" is na
tuurlijk wel iets anders, maar
zoveel beter?
Twee andere sprekers waren
ras-revolutionairen: Paul Leh
mann. vriend van Bonhoeffer,
in meer dan een opzicht leer
meester van de theologie van de
revolutje en daarmee zo bezig,
dat er blijkbaar tot op heden
geen tijd was voor de verschij
ning van het tweede deel van
zijn bekende ethiek en dan Ge
orge Casalis, eens gevangenis
predikant in Spandau, thans
hoogleraar in Parijs en het dui
delijk eens met de studentenop
stand aldaar.
Lehmann zag de lijn. die bij
Bonhoeffer loopt van zijn boek
Navolging tot zijn gevangen
schap in Tegel als een conse
quente en de politiek van de
navolging als politiek van de
revolutie Hij wees ons op het
lot van de gebroeders Berrigan,
priesters, dienstweigeraar en
rebel, die zich met nadruk op
Bonhoeffer hebben beroepen
Aan de hand van Bonhoeffer
zal z.i. voor de toekomst van
ons allen gevraagd worden: een
samenspel van de door Jezus in
het evangelie genoemde slang
en-duif.
Voor Casalis, die niet de na
volging voor de politiek maar
de politiek voor de navolging
wilde stellen, was alles politiek
zij het deze niet alles! D.w.z.
degenen, die om bekering roe
pen, verwerpen de revolutie en
omgekeerd.
Maar bekering zonder revo
lutie is opium van het volk,
goals revolutie zonder bekering
voert tot ideologie en niet méér.
Bekering behoedt de revolutie
voor dictatuur. Echte bekering
is revolutionair, echte revolutie
geestelijk. Maar God verandert
niet door te bewaren, Hij be
waart veeleer door te verande
ren (is dit een dilemma? R.).
Kerk zonder politiek?
Over de vele stellingen, die
naast de lezingen werden inge
bracht, zal ik het niet meer
hebben. Ik haast me naar
voor mij het hoogtepunt van
het congres, het verhaal van
Bethge. Dit was één lange
waarschuwing tegen hen die
een kerk zonder politiek willen,
omdat dat altijd uitloopt op een
politiek zonder kerk. Tegen hen
ook, die 'het vanzelfsprekend
vinden, dat de kerk partij kiest
alleen nooit op het terrein
van ethiek en politiek.
Een gruwelijk voorbeeld van
wat er dan kan gebeuren, had
hij natuurlijk bij de hand: het
Duitse verleden, waarin zovelen
bondgenoot van Hitier werden
niet uit politieke voorkeur,
maar politieke onverschillig
heid. Bij wie kon de rijkskerk
altijd terecht?
Bij bisschop Headlam van
„faith and order", dat maar één
gevaar zag: het communisme en
verder politiek vies vond.
Bij wie kon Bonhoeffer enkel
terecht? Bij bisschop Bell van
„life and work". Voor vele, vele
christenen was „Stockholm" ge
vaarlijker dan „Berlijn". De ge
schiedenis gaat door. Ook nu
zijn er, die de politieke conse
quenties van het evangelie meer
duchten dan de smerigste poli
tiek.
Is er zelfs niet een staatsman
in een zeer christelijk land
(Vorster), die de kerken er op
wijst, dat zij zich „bij hun
leest" moeten houden, alsof het
geloof een privé-gebeuren is?
En bleef het daar maar bij!
Maar een privé-geloof ziet zich
vandaag of morgen altijd ge
plaatst voor een politiek der
verwoesting.
Had de jood Buber dan geen
gelijk toen hij zei: „Ik weiger
met een verloste ziel te leven in
een onverloste wereld? Alleen
zou Bethge zijn onderwerp
scherper willen stellen. Natuur
lijk, geen kerk zonder politiek.
Maar niet zonder welke' poli
tiek? En niet zonder welke
kerk?
Wie ooit gedacht mocht-heb
ben. dat deze man niet meer ge
weest is dan klankbodem voor
zijn vriend onder catastrophale
omstandigheden werd hier ge
nezen. Hier sprak 'n eminent
theoloog en practicus, helemaal
in de geest van hun beider
vriend en voorbeeld: Bell van
Chicester. Tegelijk was de be
scheidenheid treffend waarmee
hij zijn rol speelde als uniek
beheerder van de erfenis van
Bonhoeffer.
Bonhoeffer-comité
Men ging niet eerder uiteen
alvorens op het punt van dejze
erfenis de vraag gesteld te heb
ben: wat nu? Want 't mate
riaal hoopt zich op en wordt te
veel voor één man. Bethge had
alles meegenomen, wat hij Had
(waaronder zeldzame foto's van
Bonhoeffer), met het vriendelijk
verzoek niet te handelen daar
mee als een overigens dierbare
tante van hem, die altijd zei:
„Als een boek mij erg bevalt,
neem ik het mee en geef het
nooit terug"! Van de lector van
de uitgeverij Kaiser hoorden we
tevens, dat een vijfde en zesde
deel van de Verzamelde werken
op'stapel staan. Veel literatuur
is door Bethge voorzien van een
inleiding en wat hieraan alle
maal niet aan correspondentie
en organisatie vastzit laat zich
slechts gissen.
Zo besloot men tot de oprich
ting te komen van een interna
tionaal Bonhoeffercomité, ter
veiligstelling van diens erfenis
en tot bevordering van de stu
die op Bonhoeffer. Dit comité
zal ook moeten uitmaken, wan
neer en waar een volgend con
gres gehouden gaat worden.
Voor Nederland zal het secreta
riaat verzorgd worden door col
lega Sperna Weiland, die op het
congres de plenaire discussie
leidde, voortreffelijk en zó kort
en krachtig, dat het door de
aanwezige Duitsers met een
mengeling van verontwaardi
ging en verrassing werd onder
gaan.
Er kan natuurlijk een Bon-
hoeffer-industrie ontstaan, zo
niet een Bonhoeffer-establish-
ment. Voorlopig is daarop naar
mijn mening nog geen kans,
daarvoor houdt hij ons eenvou
dig te onrustig. Een feit is, dat
menig student van vandaag
hem niet meer leest, zijn ge-
loofstaal zich maar moeilijk
meer eigen kan maken, pleit
dat alleen tegen hen? Schiet het
„vertaalwerk" van deze taal
misschien te weinig op, langza
mer dan Bonhoeffer zelf
gewild heeft en voorzien? Of is
en blijft deze man voor ons al
lemaal teveel een „bedreiging",
iemand, aan wie men zich bran
den kan en die men dan ook
beter uit de buurt kan blijven?
Wie zal hét zeggen?
Hoofdzakelijk, want al bleven
bijvoorbeeld „typische Rotter
dammers" als Henk de Vos,
Cees Franse, de Kempers, Jan
Goedhart en Bouke IJlstra (al
woonfie in Dordtweg, Dolf
Henkes, die al een paar jaar
verstek liet gaan, is er nu wél
en zijn unieke Portret van
Erasmus" werd prompt door het
Schiedamse museum aange
kocht.
door Ger Kruis
En zo zijn er nog wel een
paar. Rien Bout met een opval
lend (en niet. alleen door de
reusachtige afmetingen) portret
van een zwangere brouw; Jan
van den Broek, van wie ik wel
weer eens een eenmansten-
toonstelling zou willen zien.Les
lie Gabriëlse, die kennelijk de
jury eens op de proef heeft wil
len stellen (die plastic-troep is
zijn stijl niet); Jaap Kraanen,
ditmaal nu eens niet met zijn
befaamde grafiek maar met een
tweetal zeer persoonlijke schil
derijen; Jan van Maanen met
twee haarfijn uitgedokterde
perspectivische panelen, „ge
schilderde objecten" zou je
kunnen zeggen, de altijd weer
boeiende Wim Motz; Johan van
Reede (portretten!); Trees Su-
ringh, ook nu weer anders dan
anders, maar wel veel fijner
„Benen" Staal van vakmanschap van Ed van Zanden
dan toen ze de prijs kreeg; een
paar knappe academische teke
ningen van Gijs Voskuil; Ed.
van Zanden met een paar ple
zierige litho's en Bob Zijlmans,
nu al weer geruime tijd „in alu
minium".
De moderne paradepaardjes
en Rotterdamse avant-garde
ambassadeurs lieten het ook af
weten: geen Woody van Amen,
geen Wim Gijzen, geen Mat-
thieu Ficheroux, geen Hans
Hollenbach. Zelfs de man. die
de volgende week de Hendrik
Chabot-prijs 1971 krijgt, Jan
van Munster, was er niet. Hoe
wel je vaak genoeg, wandelend
door deze zalen, de indruk
krijgt, dat ze er toch zijn.
Maar er zijn uitzonderingen:
één daarvan is „Mankind is
destruction" ban .4. Schilper-
oord. een object, dat in ieder
geval door een idee gedragen
wordt, 't Is een mooi-gemaakt.
computerachtig apparaat in
perspex, formica en staal, dat
lieflijke vogelgeluiden voort
brengt. tot je er langs loopt, dan
verandert dat in een knetterend
machinegeweervuur. Meer dan
een moment van schrik levert
dat overigens ook niet op...
Zo zijn er nog vele andere
apparaturen, zoals dat van C. P.
de Visser, die zijn collage van
beeld, geluid, geur, beweging en
licht". ..Orwell. 1984" noemt.
Er is niets Big Brother-ach-
tigs aan: het beeld is een slecht
schilderij, dat door middel van
een meccano-doos-constructie
bewegend belicht wordt. Dat
geeft dan wel enig geluid, maar
de geur is me onthouden.
Verder is er van alles. Veel
epigonen ik zag pure Wage-
makers van Jan Ouwenbroek en
een Romijn van Wim Smits
beel indrukwekkende titels, die
vervelend ongeïnspireerd ge
pruts moesten dekken. 'nPaar
amateurs, die. kennelijk wel
eens van na'ieven gehoord moe
ten hebben, maar ook een hele
reeks werken in zeer verschil
lende technieken die ik uiter
aard er zijn bijna vierhon
derd nummers niet allemaal
kan opsommen, maar die een
bezoek aan deze Salon toch ze
ker wel de moeite waard ma
ken.
