NOVALIS
ACHTER HET REFORMVOEDSEL
STAAT GEESTESWETENSCHAP
Eerste foto
van een atoom
GEORG FRIEDRICH
VON HARDENBERG
e
Dichter op de grens tussen realiteit en mystiek
ZATERDAG 29 AUGUSTUS 1970
Is de voedingswijze van betekenis voor ons mens-zijn? De
volgelingen van Rudolf Steiner, de antroposofen, antwoorden
hierop bevestigend. Dr. Steiner, grondlegger van de antropo
sofie (o.m. omvattend de leer van reïncarnatie en karma, van
de drieledigheid van het menselijk organisme) heeft alles te
maken met het tegenwoordig zo goed in de markt liggende
biologisch-dynamische voedsel.
Dit natuurzuivere voedsel, niet zonder succes gepro
pageerd door de Kabouters, wordt in Nederland gekweekt door
twaalf biologisch-dynamische landbouwbedrijven. Deze gaan
alle uit van de richtlijnen, die Steiner in 1924 voor de landbouw
gaf. De eigenaars baseren zich op een levensbeschouwing: de
antroposofie en trachten op grond hiervan het gebruik van
chemische bestrijdingsmiddelen zoveel mogelijk te beperken.
Novalis
zuiverheid en standvastigheid waarmee men
het uitoefent de geest kan dienen.
In Jena bleef de jonge dichter maar een
jaar en zette dan in Leipzig zijn studies
voort, waar hij ook Goethe leerde kennen en
vooral dweepte met het Idealisme van Schil
ler. Diep onderging hij de invloed van Flchte,
die in zijn wijsgerige studiën het „ik" cen
traal stelde.
In de gebroeders Schlegel en de dichtei
Tieck vond hij verwante geesten. Met Fried-
rich Schlegel wilde hij iedere sfeer van hel
leven beheersen en toont zijn leven een
merkwaardige mengeling van dichterlijke
wijsgerigheid en practische zin.
Na rechten en natuurwetenschappen te
hebben gestudeerd werkte hij een tijd In de
Saksische zoutmijnen, waar zijn chef later
van hem getuigde: „Zijn geniale geest zag in
het alledaagse het bijzondere. Zijn geest
sleepte mij mee. Hij werd mijn leermeester
bij het zoeken naar het diepe, het verbor
gene."
Zijn echte leven begon echter pas bij de
dood van zijn geliefde Sophie von Kühn, die
hij In 1795 had leren kennen. Sophie's dood
in maart 1797 werd het grote keerpunt In zi|r>
leven.
Zijn liefde tot Sophie werd hem symbool
der ideale liefde, zoals Beatrijs het lichtende
symbool was voor de dichter Dante. Het
merkwaardige Is dat de nu 25-jarige von Har-
denberg in zijn doodsverlangen en heimwee
naar het volmaakte leven zich niet van de
wereld afkeerde. Hij wilde met de geliefde
niet ziek herenigd worden, doch gelukkig, als
een trekvogel.
Allengs neemt in hem de eeuwigheidstrek
scherper uitdrukking aan. Hij raakt diep on
der de indruk van Schleiermachers „Reden";
de prediking van het Christendom als de
godsdienst van het lijden en de dood; de
mystieke verbinding van God en mens.
Kort na Sophie's dood neemt hij de dich
ternaam Novalis aan en onder deze naam is
hij als vroeg-romantlcus onsterfelijk gewor
den. Want men moet de Romantiek toch
vooral zien als ^en revolutionair streven
na het tijdperk der .Verlichting' GocTs rijk
door
S. J. Teunisse
óp aarde te vestigen. De dichter zingt daar
van in zijn „Geistliche Lieder", die een hefti
ge afkeuring betekenen van het aardse „we
ten en hebben"; een hartstochtelijk pleidooi
voor het eerherstel van geloof en liefde.
Voltrekt zich in de eerste groep hiervan de
terugkeer tot Christus in de tweede groep
overheerst de verkondiging in opgewekte ze
kerheid;
„Ich sag' es jeden dass er le-bt Und aufer-
standen 1st."
Voor de romantische beweging was het
jaar 1799 belangrijk, omdat in dat Jaar
Schleiermachers „Rejlen uber die Religion".
Friedrich Schlegel's „Ideen" en Novalis' „Die
Christenheit oder Europa" ontstonden.
Goethe nam dit opstel niet op in het in
1798 door de gebroeders Schlegel opge
richte tijdschrift „Atheneum", waarin tevoren
reeds Novalis' „Blütenstaub" was versche
nen. Hierin had hij getuigd:
„Nach Innen geht der geheimnisvolle Weg.
In uns, oder nirgends is die Ewigkeit mit
ihren Weiten,-.
In het voor Novalis zo vruchtbare Jaar
1799 begon hij ook zijn, roman „Helnrich von
Ofterdingen", naam van een Duitse dichter
die in de Middeleeuwen in Thüringen zou
hebben geleefd.
De grondgedachte van deze roman is. dat
de mens door de kracht der poëzie tot de
hoogste ontplooiing van zijn geestelijke ver
die Novalis niet meer zou voleinden, was
mogens kan worden gebracht. Deze roman,
tevens gedacht als een romantische tegen
hanger van Goethe's „Wilhelm Meister".
Zijn laatste levensjaar werd gekenmerkt
door levendige en hartelijke omgang met
vrienden, onder wie Ludwig Tieck. Hij was
naar het huls van zijn ouders in Weissenfels
teruggekeerd en had in Julie von Charpentier
een nieuwe aardse bruid gevonden. Zo leef
de hij enige jaren op de grens van een
aards- en een hemels leven.
In dit jaar nog verschenen in „Athenëum
de „Hymnen an die Nacht".
Terwijl zijn geest zich nog met tal van
problemen en plannenbe zighleld, ook met
zijn voorgenomen huwelijk met Julie, ging zijn
gezondheid in de loop van het jaar 1800
achteruit. Geregeld werken was hem niet
meer beschoren en, zich ervan bewust dat
veel van wat hij had geschreven en gedacht,
onvoleindigd was, had hij daaraan de naam
„Fragmente" gegeven. Ook zijn „Helnrich
von Ofterdingen" is fragment gebleven.
Het leven was hem godsdienst. Hij zag het
als een priesterdienst, het hoeden van een
heilige vlam en was er diep van doordrongen
dat de mens zich in dit leven had te vervol
maken Zijn aardse bestaan eindigde op 25
maart 1801.
I,'
t;
In deze tijd van een nieuw soort romantiek, met een vaak lugubere symbo
liek van attributen die niets menselijks meer hebben, is een ongecompliceerd
heid van een romantisch dichter als Novalis (17721801) een weldaad. Zijn
oprecht verlangen naar de dood, om hierdoor weer één te worden met zijn
geliefde, is van een zuiverder allure dan de huidige tendens om die geliefde
naar zich toe te trekken door woord en daad. Novalis manipuleert met zijn
intens verlangen naar de dood zodanig, dat -zijn hunkering en pijn als het ware
kristalliseren tot een „wondermooie blauwe bloem", sindsdien het symbool voor
het romantische verlangen door de eeuwen heen.
Novalis' korte leven hij werd slechts 29
jaar is van zulk een intensiteit geweest,
dat het menig vorser onuitputtelijke stof tot
overdenking heeft gegeven. In hem heeft de
vroeg-Romantiek zich het zuiverst en leven-
digst uitgedrukt. Bij al zijn veelzijdigheid
Novalis vervule een tijdlang een maatschap
pelijke functie bleef zijn aardse leven van
dromerige aard en het was of raakte zijn zie'
nimmer geheel los van de hemel.
Het grote keerpunt in zijn leven kwam in
maart 1797, toen de dichter in zijn 24e le
vensjaar zijn innig geliefde Sophie von Kühn
verloor. Eerst daama nam hij de dichternaam
Novalis aan, afgeleid van de familienaam de
Novali, welke reeds in de late Middeleeuwen
opduikt.
Evenals zijn grote tijdgenoot, Friedrich Höl-
derlin, groeide de dichter op in piëtistische
kring en gelijk Hklderlin leefde hij op de
grens van twee werelden: werkelijkheid en
mystiek.
Typerend voor de onoverbrugbare kloof
tussen de jongere- en de oudere generatie,
in dit geval tussen de dichterlijke jongen en
de vrome, strenge vader. Erasmus von Har-
denberg. is het volgende voorval.
Kort na de dood als gevolg van t.b.
van zijn oudste zoon woonde de vader een
godsdienstoefening van de Hernhuter Brü-
dergemeinde bij en diep bewogen zong hij
met het koor: „Was war ich ohne dich gewe-
sen? Was wurd' ich ohne dich nicht sein?"
Bij het verlaten van de kerk vroeg de vader
naar de dichter van dit lied. dat hij nooit had"
gehoord en kreeg ten antwoord: „Uw zoon".
In dit ogenblik voelde Erasmus von Har-
denberg iets van het genie dat hij had groot
gebracht en dat hem was voorbijgestreefd,
niet slechts met zijn „Geistliche Lieder",
(waaraan de voorgaande versregels zijn ont
leend), doch met tal van andere werken
waaruit zijn ongewone diepte blijkt.
Merkwaardigerwijs toont Novals' levenne
enkele treffende punten van overeenkomst
met dat van zijn vader. Ook deze studeerde
mijnbouw en werkte practisch in de koper
en zilvermijnen van de Zuidelijke Harz. Ook
werd de dood van een innig geliefde vrouw
het keerpunt in zijn leven, dat voordien wuft
en werelds was geweest. Een tijdlang zocht
von Hardenberg de dood; deed hij tijdens de
pokkenepidemie die ook zijn vrouw ten grpve
had gesleept, dienst als verpleger. Doch toen
hij tot het inzicht kwam dat God zijn offer
niet wilde aanvaarden, hertrouwde hij.
De vreugdeloosheid die dit huwelijk ken
merkt, moet zich bij de kinderen voelbaar
hebben gemaakt. De moeder, een Bernhardi-
ne von Bolzig, deed alles om de kleine fei
len, die zij in haar kinderen ontdekte, voor
de strenge vader te verbergen. Zij schonk
haar man elf kinderen, waarvan zij er tien
zou overleven.
Friedrich kwam als tweede kind in mei
1772 te Wiederstedt ter wereld en zou een
tijdlang deel uitmaken van die verbazingwek
kende groep klassici en romantici die hun
geniale pennevruchten voor altijd hebben
rondgestrooid, en in de Duitse historie
misschien zelfs In de wereldgeschiedenis
zonder voorbeeld is. Men denke hier slechts
aan de denkers Kant, Herder, Fichte, Hegel.
Schopenhauer, de dichters Klopstock, Les
sing, Wieland, Goethe. Schiller, Hölderlin,
Kleist en Hoffmann, musici als Gluck, Haydn.
Mozart, Beethoven, Weber, Schubert.
Zoals later zijn geest pas volledig tot ont
plooiing zou komen na een ernstige crisis, zo
kwam de jonge Friedrich pas lichamelijk tot
ontwikkeling nadat hij als gevolg van zware
dysenterre-aanvallen maandenlang aan zijn
bed gekluisterd was geweest
Als met één slag toonde hij zich hierna
een montere levendige en leergierige knaap,
dre zich de hem geboden leerstof met gemak
eigen maakte. Reeds openbaarde zich bij
hem meer dan gewone, zelfstandigheid in
denken, die wel tot spanningen moest leiden
met de enghartige vader toen de godsdiensti
ge opvoeding van de jongen ter hand werd
genomen. Want de vruchten van het tijdperk
der 'Verlichting' waren hem niet geheel on
bekend gebleven.
Van grote betekenis voor Friedrichs ont-
wikkelingis geweestdat hij een tijdlang lo
geerde bij een oom die In de familie als een
autoriteit gold en bij wie de jonger» ver
trouwd raakte met werelds verkeer en een
goede bibliotheek.
Als 18-Jarige toog Friedrich naar de uni
versiteit van Jena, waar hij zich tot een der
edelste geesten van zijn tijd ontwikkelde
Van zijn rechtenstudie bracht hij tot groot
ongenoegen van zijn vader niet veel te
recht. Des te dieper begroef hij zich in de
problemen van politiek, economie, sociologie
en wijsbegeerte.
Sterk onderging hij hier de invloed van
Schiller, die hem de ogen opende voor de
ideale wereld welke Friedrich wilde dienen
door een leven uitsluitend gewijd aan weten
schap en poëzie.
Schiller was het ook die hem bijbracht dat
tussen een actief- en een contemplatief leven
geen tegenspraak behoeft te bestaan, daar
men ook in een eenvoudig beroep, door de
Volgens de antroposofie
kan de mens zich zodanig
ontwikkelen, dat hij een we
reld van bovenzintuigelijke
waarnemingen kan binnen
treden. Maar de kwaliteit
van ons voedsel is hierop
van invloed.
Arts en antroposoof B. de la
Houssaye, bestuurslid van de
Stichting Kwaliteitsonderzoek
te Zeist, een instituut dat
voedsel onderzoekt op basis van
Steiners leer, zegt: „Als we er
van uitgaan dat de mens een
machine is, alleen maar materie
is, doet het er weinig toe wat
hij eet; dan is voeding slechts
een kwestie van voldoende ca
lorieën en vitaminen. Beschou
wen we de mens echter als het
enige wezen op aarde, dat zich
geestelijk kan ontwikkelen dan
is ook belangrijk hoe hij zich
voedt."
Dokter De la Houssaye, ook
huisarts van de medisch-peda-
gogische inrichting Het Zonne
huis te Zeist, vindt het van es
sentiële betekenis, dat ons li
chaam niet wordt bekeken als
een kachel, waar energie in
wordt gestopt om het te laten
branden.
„Voor iemand die in de mens
geen dier ziet, maar een spiri
tueel wezen is de voedingswijze
•en kardinaal punt. Algemeen
bekend is, dat zij die werden
ingewijd in de mysteriën van
de oudheid, zoals in Egypte,
daarvoor werden uitgekozen en
strenge voorschriften kregen
voor hun voeding. Dr. Steiner
zegt dat we in deze tijd niet
meer worden uitgekozen; het is
nu voor iedereen mogelijk een
hoger bewustzijnsniveau te be
reiken. Wanneer iemand dat
wil, is het bewust kiezen van
zijn voeding een belangrijke
factor."
Het voedsel dat de meesten
van ons gebruiken, voortge
bracht óp met kunstmest en
hemische stoffen bewerkte ak
kers, ontbreekt het aan vol
doende „levenskrachten". Al
thans volgens de aanhangers van
■*e biologisch-dynamische land-
GESPREK MET
ANTROPOSOOF
door
Huib Goudriaan
bouwmethode, die ervan over
tuigd zijn dat krachten uit de
kosmos planten, dieren en
mensen moeten voeden.
De mens heeft niet alleen een
stoffelijk, maar ook een „le
vens- of aetherlichaam". Dit is
Rudolf Steiner (1861—1925),
grondlegger van de antroposofie
het krachtenlichaam, dat niet
zintuigelijk waarneembaar ons
stoffelijk lichaam beheerst.
Dokter De la Houssaye: „De
levenskrachten van de mens
zetten zich uiteen met de le
venskrachten in het voedsel.
Steiner zegt daarvan, dat door
voeding waarin die levens
krachten niet in voldoende mate
aanwezig zijn, de levenskrach
ten van de mens verkeerde we
gen kunnen gaan. Hij licht niet
nader toe wat hij hiermee be
doelt, maar we kunnen zelf de
conclusie trekken".
Volgens Steiner is de aarde
een groot levend organisme, dat
niet mag worden afgesloten van
de krachten, die uit de kosmos
tot hem komen. In de praktijk
betekent dit voor de beoefe
naars van de biologisch-dyna
mische landbouwmethode, dat
de plantenwereld positief wordt
beïnvloed door de planetaire
krachten van maan, venus,
mercurius, mars, jupiter en sa-
turnus.
In het boekje „De biologisch-
dynamische tuin" schrijft H. F.
Caspare: „Een plant is dus een
organisme, dat bestaat uit een
physiek lichaam, doordrongen
door een aetherlichaam en van
buiten als het ware omzweefd
door astrale krachten door het
kosmische, het sterkst aan de
(de bloemvorming). Door de
aetherkrachten wil de plant
zich steeds meer uitbreiden...
Het kosmische element remt het
woekerende, geeft aan de plant
een zekere stuwing, verstevi
ging."
In genoemd boekje lezen we
ook adviezen om groente in het
voorjaar tegen volle maan te
-aaien: „De proeven van me
vrouw L. Kolisko hebben aan
getoond, dat twee dagen voor
volle maan een gunstig tijdstip
is om te zaaien. De nieuwe
maan na Pasen gedraagt zich
°chter ook gunstig, zodat men
na Pasen zes weken lang onbe
Drie onderzoekers van de Universiteit van Chicago zijn er voor
het eerst in geslaagd de individuele atomen van uranium en tho
rium te fotograferen. Zij gebruikten hiervoor een nieuw soort elec-
tronenmicroscoop die maximaal vijf mifjoen keer vergroot. Het uiterst
vernuftige apparaat, dat ontworpen werd door de leider van het team,
dr. Albert Crewe, is in staat een atoomdiameter van ongeveer ander-
halfmiljardste centimeter waar te nemen. Van tevoren hadden de
drie onderzoekers berekend dat de atomen van zware elementen als
lichte plekken tegen een zwarte achtergrond zouden oplichten. En
deze berekening bleek juist,, zoals bovenstaande foto laat zien. De
pijl wijst twee uraniumatomen aan. Deze opname was alleen moge
lijk doordat de electronenmicroscoop in staat was een electronen-
Stroom te produceren die een achtmiljoenste centimeter dik was,
waardoor het ene atoom van het andere kon worden onderscheiden. De
onderzoekers hopen dat deze toepassing het medisch en het erfelijk
onderzoek zal bespoedigen en in het bijzonder een waardevolle steun
zal zijn bij het kankeronderzoek.
PAUL VAN LANGSTRAAT
kommerd kan zaaien. Een en
ander houdt verband met de
sapstromen in het plantenrijk.
De neergaande stroom (bij bo
men en struiken vooral) naar de
vortels is bij afnemende maan
het sterkst. De opstijgende sap
stroom, uit de wortels naar om
hoog, is bij wassende maan het
sterkst."
Is dit alles aantoonbaar? Zijn
er, om op de voeding terug te
komen, aantoonbare verschillen
tussen biologisch-dynamisch en
„normaal" gekweekte groenten?
Dokter De la Houssaye: „Als
we beide soorten voedsel analy
seren ontdekken we waar
schijnlijk dezelfde hoeveelheden
eiwit en koolhydraten. Het ver
schil in levenskracht kunnen
we niet met de huidige metho
den van onderzoek aantonen.
Daarom is drie jaar geleden de
Stichting Kwaliteitsonderzoek
in leven geroepen, teneinde een
eigen methode van onderzoek te
ontwikkelen."
Deze methoden laten volgens
De la Houssaye duidelijk zien,
in een vergelijkend onderzoek
dat er verschillen in levens
kracht zijn tussen biologisch-
dynamisch en „normaal"
voedsel.
Het doel van het onderzoek is
Arts en antroposoof B. de la
„bevordering van het kwali
teitsonderzoek op geestesweten
schappelijke grondslag ten be
hoeve van de volksgezondheid."
Dokter De la Houssaye acht
het gebruik van biologisch-dy
namische voeding vooral van
belang voor kinderen. „Zij kun
nen hun voedsel niet kiezen
zoals wij, terwijl hun lichaam
in de eerste zeven levensjaren
nog geheel moet worden opge
bouwd. Als arts van Het Zonne
huis valt het mij op dat bezoe
kers onze (zwakzinnige) kinde-
Houssaye
ren veel vrolijker, opener en
creatiever vinden dan elders.
Dat schrijf ik voor een deel ook
toe aan de voeding."
De la Houssaye maakt zich
zorgen over de kwade invloed,
die het gebruik van chemisch
bewerkt voedsel op de mensheid
kan gaan uitoefenen. Hij houdt
rekening met de toeneming van
bepaalde ziekten, het afnemen
van creativiteit en het vermin
deren van mogelijkheden tot
spiritueel werkzaam zijn.
„Er is een veelheid van nade
lige factoren, die vooral op de
kinderen afkomt. Als een baby
kunstmatige voeding krijgt, al
jong naar de televisie kijkt en
reeds als driejarige al leert le
zen, is de spirituele „ontwikke
ling al bijvoorbaat beknot."
„De jeugd van nu rebelleert
tegen deze dingen. Ze voelt on
bewust aan dat er iets niet
deugt. Verdovende middelen
kunnen haar overigens niet hel
pen, slechts het „ik" kan een
weg naar de geestelijke wereld
vinden."
