TOLSTOJ
VANDAAG
De generaal discussieert vroiijk mee
actuele gesprekspartner
he
DEZE
WEEK
Kanttekening
Etaleren
Gezegd
ZATERDAG 22 AUGUSTUS 1970
Ik kan me nog herinneren in de krant gelezen te hebben van de
dood van Zola (in 1902), maar toen, in 1910, Tolstoj stierf, was ik
zestien jaar en was Tolstoj voor mij meer dan een naam. Johan Braa-
kensiek tekende voor de Groene Amsterdammer een aangrijpende
plaatTolstoj als pelgrim naar enover de dood. Kort te voren immers
was hij van huis gevlucht en heteindekwam op een klein station.
Graaf Leo Nlkolajewltaj Tolstoj was we
reldberoemd. door zijn literair genie maar
ook door de tweespalt in zijn wezen. In hem
leefden en streden de realist en de zoeker
raar evangelische eenvoud en reinheid. De
Bergrede, die parel op de mesthoop zoals hij
het zag. bleef hem in zijn sinds 1876 begon
nen morele crisis als levensprogramma voor
ogen staan. Dit alles was vermengd met een
soort Rousseau-achtige romantiek, die hem
de Russische boer en boerenvrouw deed
Idealiseren, zoals bij ons. op veel lager lite
rair niveau. L. Penning later de Transvaalse
boeren romantiseerde.
In de bewondering voor Tolstoj te onzent
school nogal wat snobisme; er waren aan
hangers. vage bestrijders van sociaal on
recht uit een vage religieuze aandrift. Onze
Frederik van Eeden vertognt in leven en
werk trekken van verwantschap met zijn gro
te Russische voorbeeld. Rispens heeft een?
geschreven dat in Tolstoj „de agonie van het
christendom heeft gewoed". Vandaag daaren
tegen zou men kunnen zeggen dat niet de
doodsstrijd van het christendom, maar
voortekenen van een nieuwe evangelische
radicaliteit in zijn leven en werk openbaar
gekomen zijn.
De beroemde novelle De Kreutzersonate
Is van 1889; als mijn gegevens juist zijn is
dit werkje voor het eerst in 1946 in het
Nederlands vertaald. Dat zal wel, want als
jonge man maakte ik kennis met dit boek in
een Duitse vertaling. Voor mij ligt een nieu
we Nederlandse overzetting, uit het Russisch,
door Marko Fondse. Het boekje heeft intus
sen al een tweede druk gehaald. Het is een
uitgave van L. J. Veen's Uitgeversmaat
schappij N.V., Amsterdam en met zijn 128
bladzijden kost het f 3.90.
Tolstoj's verhaal kan worden vergeleken
met Een nagelaten bekentenis van Marcellus
Emants. In beide boeken doodt een heer van
etand zijn vrouw als tragische climax van een
mislukt huwelijk. Maar de sfeer bij Emants is
heel anders dan die bij Tolstoj en ik weet
niet of Emants in 1894 het vijf jaar oudere
boek van zijn Russische collega kende. Bij
Emants spitst zich alles toe op het individue
le, het persoonlijke, terwijl Tolstoj zijn drama
(in de trein) laat vertellen tegen de achter
grond van sociale wantoestanden en vragen
van algemene moraal.
De Kreutzersonate wil exemplarisch zijn; je
kunt het lezen als een literair pamflet tegen
het leven van de Russische hogere standen,
in overdaad, lediggang en wellust, in huichel
achtig eerbetoon aan de moraal van de kerk.
in onderdrukking van de vrouw die zich
evenwel op duizend manieren weet te wre-
-ken. „Dat staat weliswaar in de Tien Gebo
den. maar die dienen alleen maar als exa
menstof voor de priester, en ook dan zijn ze
op geen stukken ns nog zo belangrijk niet
als de regel voor het gebruik van ut in
conditionele bijzinnert" (bl. 24).
Fel keert Tolstoj zich tegen het praktische,
maar ook tegen het theoretische materialisme
van zijn dagen. Vooral de dokters krijgen er
van langs. Nu legt de schrijver zijn afstraf
fing wel in de mond van een romanfiguur,
maar dit gebeurt met kennelijk welbehagen.
Tolstoj wilde een zware last van zijn gewe
ten af schrijven. Jezus' prediking, althans een
bepaalde kant ervan, had hem aangeraakt
Het is ook wel een beetje te begrijpen dat hij
de boeren idealiseerde: hij moest voorbeel
den zien om niet helemaal te vertwijfelen. En
onder het arme volk leefde, vooral bij de
vrouwen, echte godsvrucht. Zo lezen we op
bl. 68: „En als zij (zijn vrouw) mens was
geweest in de volle zin van het woord, dan
had ze in God geloofd en zou ze net als die
vrome vrouwen uit het volk hebben gezegd
en gedacht: ,God heeft gegeven. God heeft
genomen'."
De Nederlandse uitgave die ik hier be
spreek zou wel nooit het licht hebben gezien
als de seksuele moraal en het huwelijk, in
verband met de positie van de vrouw, er niet
zoveel aandacht in gekregen hadden.
Het huwelijk wordt op bl. 41 ala volgt
omschreven: „Men verkoopt een onschuldig
meisje aan een schuinsmarcheerder en ver
bindt aan die verkoop bepaalde formalitei
ten." Op bl. 49 leest men: „De verliefdheid
was verlopen in de bevrediging van onze
zinnelijke lusten en wij bleven tegenover el
kaar staan in onze werkelijke verhouding, dal
wil zeggen, als twee elkaar totaal vreemde
egoïsten, die aan elkaar een maximum aan
genot wilden beleven."
Geen wonder dat de man in de trein een
poos later zegt: „Wij zijn twee met een ket
ting aan alkaar geklonken galeislaven ge
weest. die eikaars bestaan vergiftigden en
probeerden dat niet in te zien" (72).
Over de emancipatie van de vrouw oor
deelt de geschokte moordenaar negatief.
„Met gymnasiale opleiding en speciale ho
gescholen voor de vrouw valt daar niets aan
te veranderen.... En dat de een wat meer van
wiskunde afweet en de ander de harp weet
te bespelen, dat verandert daar niets aan"
(59).
„De ontwikkeling en vorming van de vrouw
zal altijd beantwoorden aan de opvattingen
die de mannen omtrent haar hebben... Van
daag de dag beweren ze zelfs, dat ze 'de
vrouw hoogachten. Sommigen staan haar hun
plaats af en rapen haar zakdoekjes op; ande
ren erkennen haar recht op het bekleden van
alle functies, erkennen dat zij haar rol in de
regering moet kunnen spelen en wat dies
meer zij. Dat alles doen zij inderdaad, maar
toch bekijken ze haar allemaal op dezelfde
manier. Zij is en blijft een genotmiddel. Haar
lichaam is een genotmiddel. En zij weet dat"
(57).
Zie hier de actualiteit van deze tachtig jaar
oude vertelling. Tolstoj neigde naar ascese
en zou liefst de seksualiteit willen afschaffen.
Vandaag beleven we de crisis van het celi
baat in de roomse kerk. Doch ook kan men
voortekenen van een reactie bespeuren, van
een verlangen naar zuiverheid en eenvoud,
naar meer zelfbeheersing en overgave, naar
een herwaardering van soberheid en
kuisheid. De commerciële belangen zullen
dat voorlopig nog wel proberen te verhinde
ren.
Dr. C. RIJNSDORP
Ka EN verschijnsel in onze beweeglijke t(jd is
de verschuiving in de normen. Veel van wal
gisteren werd afgewezen, wordt vandaag aan
vaard of desnoods geduld. De voorbeelden
zijn bekend. Het hangt alles ook samen met
het mensbeeld van vandaag, daaronder begre
pen het beeld dat de mens van zichzelf heeft.
Hij voelt zich volwassen, wenst niet te wor
den bevoogd, wil zelf uitmaken wat voor hem
toelaatbaar is en ook uit reactie tegen een
veelheid aan verboden van gisteren, kiest hU
zijn vrijheid ruim.
Daar zijn verder lieden die van deze situa
tie nog eens extra gaan profiteren. Op com
mercie ingeslelden hebben spoedig ontdekt
welke mogelijkheden er liggen in de 'mark
ten' die nu zijn opengevallen. Ze zijn er als
de kippen bij, niet alleen om in de nieuw
ontstane behoeften te voorzien, maar boven
dien om tot nieuwe behoeften te animeren. Er
zijn branches waar op deze wijze grof wordt
verdiend, wat dan weer tot nieuwe „vestigin
gen" leidt.
zien op de vrijheid; men krijgt de naam nog
in het "gisteren" te leven, schijnheilig te zijn
en iemand te zijn die beter zijn mond kan
houden. Kortom, er wordt "over hem heen
gevallen", naar de typerende uitdrukking
voor dit soort situaties.
Nu wil ik aannemen dat de „schadelijke wer
king" van deze lectuur, zeker op volwassenen
en mogelijk ook op jongeren, heel wat gerin
ger is dan in het verleden wel is gemeend.
We zijn als mensen ook volwassener gewor
den en kunnen méér „hebben".
Wie zal overigens een bevredigende omschrij
ving van het begrip "schadelijk" kunnen ge
ven? Er zijn immers allerlei varianten van
schade. Schade behoeft in elk geval niet sa
men te vallen met „de sexuele criminaliteit
bevorderend"; dit schijnt in elk geval met dit
soort lectuur niet het geval te zijn, misschien
zelfs integendeel.
Het schadebegrip intussen omvat natuurlijk
méér.
M,
■ET is duidelijk waarop lk doel. Met name
op de „sexshops", zoals men die en allang
niet meer uitsluitend in onze steden ziet
oprijzen: winkels waarvan de straatetalages
niemand in het onzekere laten over wat men
daarbinnen aan lectuur en niet alleen meer
dat kan krijgen.
De beschikbaarkoming van sexuele lectuur
heeft de laatste jaren een trouwens nog
steeds snel groeiende enorme omvang aan
genomen. Reeds een oppervlakkige kennisne
ming daarvan wekt de indAik dat er heel wat
bij is dat, zoals onze strafwetgeving het uit
drukt "aanstotelijk voor de eerbaarheid" moet
worden geoordeeld en waarvan volgens; die
zelfde wetgeving het verspreiden of openlijk
ten toon stellen, ja zelfs het in voorraad heb
ben, strafbaar is.
Maar ook de grenzen van de toetsing aan
deze wetsvoorschriften zijn gaan verschuiven.
Er heerst bij politie en justitie op zijn minst
onzekerheid omtrent wat nog dient te worden
vervolgd en gestraft. De beslissingen zijn
vaak niet eensluidend en ook het verschil in
beoordeling ten deze, is al „nieuws" gewor
den. Maar intussen neemt de beschikbaarko
ming toe, gaan dë „verzorgers" van dit soort
uitgaven steeds verder en verrijst de ene
"sexshop" na de andere, met al groter bruta
liteit in het etaleren.
bezorgdheid bjj velen over heel deze gang
van zaken is begrijpelijk. Helaas schijnt het
zelfs al enige moed te vereisen om zijn be
denkingen te opperen. Men heet immers spoe
dig onverdraagzaam en het te hebben voor-
■AAR goed, ook als men dit alles „rui
mer" wil zien, rijst toch de redelijke vraag of
het met het "etaleren" (letterlijk en figuur
lijk) van al deze lectuur, moet gaan zoals het
tegenwoordig gaat. Want het gebeurt sterk
opdringend en in feite op de straat.
Dat toch, is een kenmerk van alle etalages
dat ze als het ware tot de straat behoren,
daarvan als het ware deel uitmaken. Grote
zaken stellen de gebruikers van de straat
zelfs in de gelegenheid om tussen de etalages
door te lopen.
Maar dan is de begrijpelijke vraag: moet het
nu bepaald zó? De straat is toch van iedereen,
is "openbare straat, waarop men toch niet
geconfronteerd behoeft te worden en dit
ook niet aan zijn soms nog jonge kinderen wil
doen geschieden met wat men op redelijke
gronden verwerpelijk en stuitend acht?
Er zijn blijkbaar lieden die er echt behoefte
aan hechten om zich dit soort lectuur aan te
schaffen het zij dan zo, al veronderstellen
we dat de toelaatbaarheid ook dan niet gren
zeloos is.
Maar ik vermag niet in te zien waarom de
vryheid om zich aan te schaffen wat men
dan beslist wil, een verlengstuk moet vinden
in een aan een ieder brutaal opdringen ervan
Ook aan degenen die voor zichzelf geen moei
te hebben om aan dat opdringen heus wel
weerstand te bieden.
DIEMER
PS Door verblijf buitenslands zal Ik enkele weken
verhinderd zijn mijn wekelijkse Kanttekening te
schrijven. Ik zal echter ook daarin worden ver
vangen door mijn adjunct-hoofdredacteur H. P
Ester.
COR DE RUITER: in een paar
dagen tijd van onbekend rijkaard
te Den Haag tot nationaal tex-
tielmagnaat, die de Centrum
Bank met Gerzon, Bischoff,
Schroder, èn wellicht het Linge
riehuis, plus wie weet wat nog
meer, omtovert tot GBS-beheer,
een schip met één kapitein en
op het ogenblik zo'n 2500 man
personeel, van wie velen ontslag
vrezen. Hij is niet de enige die
van schending der SER-fuslege-
dragsregels wordt verdacht, maar
hij is wel de eerste die voorlo
pig is „veroordeeld". Volgen nog
klachten over DRU-Etna Daalde-
rop en de verzekeringsgroepen
Hudig en Langevelt c.a.
Om in de economische hoek te
blijven: Unilever krimpt het per
soneelsbestand op de hoofdkan
toren in, Philips boekt flink stij
gende winst o.a. door kleuren
televisie. Bij Akzo winstdaling.
DAF ziet de produktie stagneren
en wil Marokkanen werven. Hoog
ovens krijgt voor de vestiging c,.
de Maasvlakte last met de nieu
we Rijnmondraad. Grand Bazar in
het zuiden gaat naar V en D en
dat betekent dat 400 man over
bodig worden.
De stakingsdreiging in de ha
vens is afgewend. Het leven werd
5 procent duurder in een jaar; de
verwachting is 4 procent over
heel 1970. De economie komt
weer onder spanning, constateert
de regering. Het NVV verklaart
zich alvast tegen de verhoging
van de BTW: geen conjunctuur
verbetering over de rug van de
werknemer.
Drs. Den Uyl stelt zijn kandi
datuur voor het lijsttrekkerschap
door een bespiegeling over de
kabinetsformatie. Hij zou na een
halve eeuw wel eens een kabinet
zonder de KVP willen zien. Mey
er Sluyser en anderen worden in
tussen uit de PvdA gezet. In de
e.r. gespreksgroepen wil de helft
dat de inflatie-correctie geheel
wordt uitgevoerd; 32 proeent
vindt van niet, want de BTW moet
er tóch voor omhoog.
Een bomalarm zet het departe
ment van minister Klompé op
stelten. Wanhopige Zwanenbur
gers vernielen radiobakens op
Schiphol. Surinamers slaan de
boel kort en klein In het gebouw
van de vertegenwoordiging In
Den Haag.
De NOS en de KNVB worden
het voorlopig eens over voortzet
ting van de voetbalflitsen op de
TV. Een actie tegen huizenbouw
in Uithoorn in afwijking van de
plannen heeft succes: de gemeen
te moet stoppen. Het reizigersver-
voer bij de spoorwegen begint te
stijgen.
Het buitenlands nieuws beperkt
zich wel tot het Nabije Oosten
(Israël gaat akkoord met vredes
besprekingen ondanks klachten
over bestandsschending; Egypte
wil geen verkenningsvluchten bo
ven het Suezkanaal), de cholera
(uitbreiding tot Pakistan en wel
licht Guinea), zenuwgas en mos
terdgas op de bodem van de oce
aan, het gebruik van marihuana
in het Amerikaanse leger, verzet
tegen supersoon vliegen in Ame
rika en een beweerd financieel
fiasco van de Concorde.
Als jullie in het kamp van de
lap geen menselijkheid, geen
saamhorigheid, als jullie Jezus
Christus niet hebt leren kennen,
dan zijn jullie het kamp niet waard
geweest. Omdat ik weet dat het
wel zo is, daarom behoren deze
kampjaren tot het beste van ons
leven (Ds. Gabe van Duinen).
Nieuws Links heeft de. Partij
van de Arbeid gestolen (Meyer
Sluyser).
door
Bert de Jong
Een van de bezienswaardigheden
van Kopenhagen is het Kastellet (kas-
teel). In de oude bakkerij (nu ingericht
als een moderne briefing-room) van
het bolwerk aan de oostkant van de
stad geeft generaal Eigil Hilmar Wilff
een overzicht van het hoe en wat van
de Deense verdediging. Aan het slot
van het betoog heb je de indruk zo
volledig mogelijk over de Deense ver
dediging te zijn geïnformeerd. In ieder
geval heeft de Deense generaal, die
direct verantwoording verschuldigd is
aan de minister en als chef van de
defensieataf tegelijk commandant is
van leger, luchtmacht en marine, elke
schijn van geheimzinnigheid vermeden.
Voor hem is het militaire leven en
streven beslist niet iets dat apart staat
van de maatschappij.
De hele entourage is alles be
halve militair1 en dat Kastellet
is voor iedereen vrij te bezichti
gen. Deze zetel van het Deense
commando lijkt veel op een be
gijnhof. 'Een sfeervolle binnen
plaats wordt afgesloten door
een kerk met het grote op
schrift: Ik ben de Weg, de
Waarheid en het Leven.
Over het algemeen zijn de
Denen niet militaristisch, beves
tigt de generaal. Er zijn zelfs
veel dienstweigeraars. Maar
men ziet wel de noodzaak van
een goed defensie-apparaat in.
En men is kritisch ingesteld.
Door het verenigd commando
(in de persoon van generaal
Wolff) is een betere democra
tische controle mogelijk. De ge
neraal spreekt van een kritische
begeleiding door de publieke
opinie. Als voorbeeld noemt hij
het nieuwe defensieplan van de
sterke Sociaal Democratische
partij, die 63 leden telt in het
179 leden tellende parlement
(Folketing)
De socialistische oppositie wil
een modern en snel te mobilise
ren apparaat. Het aantal dienst
plichtigen wordt verminderd
van 13.000 tot 7.000 en het aan
tal gevechtsvliegtuigen van 112
tot 72.
Buitenlandse kranten schre
ven verontwaardigd: „De
Deense socialisten willen de de
fensie aan de Duitsers en Ame
rikanen overiaten".
Generaal Wolff is evenmin
gelukkig met het plón. „Op deze
manier houd je geen leger
over", luidt zijn commentaar.
De avond tevoren heeft hij voor
de televisie een debat gevoerd
met de socialistische defensie
specialist Olesson. Dat een mili
tair in de politieke arena treedt,
is heel gewoon in Denemarken.
„Waarom niet?" vraagt gene
raal Wolff. „Wij zijn toch ook
gewone burgers. Behalve mili
tairen zijn ook politie-offieieren
en rechters lid van het parle
ment."
Het pikante van het socialis
tische plan is, dat volgend jaar
verkiezingen worden gehouden
eh dat de verwachting is, dat de
partij daarna weer aan de rege
ring zal deelnemen.
Maar van Olesson krijgt men
niet de indruk dat dan de de
fensie van Denemarken en de
noordflank van de NAVO wordt
verzwakt. Volgens hem is de
Deense defensie nu ouderwets
en helemaal niet aangepast aan
de omstandigheden van het
land.
Olesson wenst een moderne
lokale defensie. Hij hamert er
maar op, dat de kwaliteit van
de defensie beter wordt. Dus
Denemarken laat het niet aan
de Duitsers en Amerikanen
over en van een verlaging van
de atoomdrempel is geen spra
ke.
De woordvoerder van de Li
berale Partij (34 zetels) legt er
de nadruk op dat in de eerste
plaats gelet, moet worden op de
NAVO-verplichtingen, maar de
Radicale Liberale Partij (27 ze
tels) voelt wel wat voor het so
cialistische plan. De zorg is
vooral, dat de Duitsers te veel
invloed krijgen in de defensie.
De Socialistische Volkspartij
denkt hier nog radicaler over.
Oksel Larsen en de andere tien
parlementsleden willen dat De
nemarken uit de NAVO treedt.
„In een wereldoorlog heeft ons
land toch niets te doen", luidt
het argument.
Gezicht op Kopenhagen
Zo is de Deense defensie vol
op in discussie. Maar generaal
Wolff, die zich zeer bewust is
van de belangrijke strategische
positie van zijn land, maakt
zich geen ernstige zorgen en...
dóet zelf graag aan deze
discussie mee.
Ook Otto Grieg Tidemand, de
minister van defensie van Noor
wegen, heeft deze politieke zor
gen niet. Slechts zes leden van
de Storting zijn tegen de NA
VO.
Evenals in Denemarken mo
gen geen atoomwapens op het
eigen grondgebied worden op
geslagen. Ook Noorwegen kent
een sterke en goed georgani
seerde nationale reserve, over
het gehele land verspreid.
De defensie heeft een goede
naam bij de bevolking. Deze
waardering is vooral na de
Tweede Wereldoorlog ontstaan.
Het land heeft een sterke kust-
vloot van snelle en vaak houten
motortorpedoboten
Het grootste deel van Noor
wegen ligt achter het neutrale
Zweden, dat over een sterke de
fensie beschikt Geen land in
Europa heeft zoveel gemiddeld
per hoofd van de bevolking aan
het militaire apparaat uitgege
ven. Het accent van de Noorse
defensie ligt in het noorden in
Finmark, dat aan Rusland
grenst. Hier zijn 17.000 man pa
rate troepen gelegerd.
In Noorwegen wordt overi
gens niet het meeste geld aan
de defensie uitgegeven. In dit
moeilijk begaanbare deel van
Europa vraagt de aanleg van
wegen, tunnels en andere mid
delen voor de communicatie het
grootste bedrag van de
staatsuitgaven.
Behalve een civiele ombuds
man heeft Noorwegen ook een
ombudsman met commissie voor
de militairen. Klachten van al
lerlei aard worden in behande
ling genomen. Gemiddeld be
kijkt de militaire ombudsman,
die door het parlement wordt
benoemd, zo'n 300 tot 400 geval
len per jaar.
Minister Tidemand zegt, dat
liet systeem goed werkt Hij ziet
een duidelijk verband tussen
het optreden van de ombuds
man en de goede naam, die de
defensie heeft.
Over politieke discussies door
de militairen in de kazernes
worden geen moeilijkheden ge
maakt. Het is waar, er bestaan
strenge regels, maar die zullen
worden veranderd.
In Denemarken is politieke
discussie in de kazernes alleen
toegestaan tegen de verkiezin
gen.
Sinds de oprichting van de
volkerenorganisaties is Dene
marken lid van de Verenigde
Naties. Men weet in Kopenha
gen, dat men als klein land be
trekkelijk weinig invloed kan
hebben op het politiek gebeu
ren.
Wel bestaat er voor een land
als Denemarken een belangrijk
middel om veel te doen voor het
bewaren van de vrede in de
wereld: meedoen aan de aktivi-
teiten van de Verenigde Naties.
Op militair terrein leverde men
sterke contingenten, daar waar
de brandhaarden dreigden uit
te slaan. Zo waren Deense troe
pen aanwezig op Cyprus, en de
Kongo en in de Gazastrbok.
Het neutrale Zweden en
Noorwegen leverden eveneens
hun bijdragen aan de Verenigde
Naties, taet is geheel in de lijn
van de Scandinavische militaire
politiek: het bewaren van de
vrede.
