Reformvoedsel wint meer veld
een,,schoon" verleden
In Moddergat zweeft
Arts uit sfeer van
't strafrecht halen
Huib Goudriaan
op zoek naar
smakelijker eten
TOT BEHOUD VAN EEN GOEDE AARDE
je voelt je prettiger met onze produkten.
krachten die vanuit de kosmos,
de wereldruimte, tot haar ko
men. En in een aarde die dood
is geworden door giftige midde
len en structuurvervalkunnen
deze krachten nauwelijks door
dringen.
'Dynamische' preparaten als
koemestpreparaat en kiezelpre
paraat worden op de biologisch-
dynamische bedrijven gebruikt
om de levensprocessen, die
beïnvloed worden door
kosmische krachten, te onder
steunen.
Door de biologische (natuur
lijke meststoffen) en dyna
mische aanpak wordt vol
gens de voorstanders een in het
oog springende verbetering van
de bodemstructuur bereikt.
Wat is nu het raakpunt tus
sen de reformhuizen en de
twaalf biologisch-dynamische
bedrijven, die Nederland telt?
Mej. Schilthuis, eigenares van
'De vier jaargetijden' in Nieuwe
Wetering en tevens bestuurslid
van de Biologisch-dynamische
vereniging, zegt: „Wij gaan uit
van het behoud van de gezonde
aarde en de levende bouwvoor,
en de reformhuizen baseren
zich op het brengen van gezond
voedsel. Zodoende raken we el
kaar heel dicht".
Mejuffrouw Schilthuis troont
me mee naar achter het huis
waar het distributiecentrum
van de biologisch-dynamische
bedrijven in het westen is ge
vestigd. „Alstublieft, een bloem
kool en wat tomaten, probeert u
het eens!"
BIJLAGE VAN
HET KWARTET
De Rotterdammer
Nieuwe Haagse Courant
Nieuwe Leidse Courant
Dordts Dagblad
door
prof. dr. A. C. Drogendijk
hoofd van het Instituut voor
Sociale Geneeskunde van de Vrije
Universiteit
uiteen en dit is met name het geval ten
aanzien van de interpretatie van de zoge
naamde sociale indicatie. Daarbij komt dat' de
tendens tot verruiming van de indicaties zeker
aanleiding zal geven tot veel twijfelgevallen,
zodat het afgezien van de vraag of alle
huisartsen zich met genoemde gang van za
ken gelukkig zullen prijzen gewenst is de
verantwoording voor een zo belangrijke in
greep als de abortus provocates nu eenmaal
is, niet 'door een medicus te laten dragen.
Vrij algemeen is men dan ook van oordeel
dat een bij legalisering van abortus provoca-
tus in positieve zin in te stellen commissies
zullen dienen te bestaan uit de betrokken
huisarts, een vrouwenarts, een klinisch psy
choloog, c.q. psychiater, en een maatschappe
lijk werkster. Dat geen enkele zichzelf res
pecterende vrouwenarts de, rol van een pur
sang technicus zal willen spelen, is overi
gens duidelijk. De verantwoording voor een
medische handeling kan wel met anderen ge
deeld, maar niet op anderen afgeschoven
worden.
In de derde plaats zou men zich met recht
kunnen afvragen of een zo vergaande liberali
sering van abortus provocatus als de heren
Lamberts en Roethof voorstaan, er op den
duur niet toe zal leiden dat abortus provoca
tus de plaats van de anticonceptiva zal gaan
innemen. Zowel uit medisch als uit ethisch
oogpunt zou dit een hoogst ongewenste zaak
zijn. Abortus provocatus moet men blijven
zien als een uitzonderlijke maatregel, die al
leen in geval van een werkelijk existentiële
noodtoestand gewettigd is.
Tenslotte moet mij van het hart dat het
gewraakte initiatiefvoorstel van weinig refe
rentie getuigt, zowel ten aanzien van staats
secretaris dr. Kruisinga als ten aanzien van
de door hem in januari ingestelde commissie,
die de regering straks advies moet uitbrengen
inzake het vraagstuk van de verstoring van
zwangerschap. Zeker, het probleem is urgent,
maar het valt niet in te zien waarom niet kan
worden gewacht op het advies van genoemde
commissie, die binnen afzienbare tijd met
haar arbeid gereed komt.
Dr. J. H. Lamberts (arts) en dr. H. I. Roet
hof (jurist), beiden lid van de PvdA, hebben
onlangs bij de Tweede Kamer een wetsvoor
stel ingediend tot wijziging van het Wetboek
van Strafrecht en het Wetboek van Strafvor
dering in de zin van beperking van de straf
baarstelling van verstoring van zwangerschap.
Het doel van dit voorstel is er op gericht dat
de arts niet strafbaar kan worden gesteld
wegens verstoring van zwangerschap en dat
alleen niet-medici die abortus provocatus be
werkstelligen, strafbaar zijn.
Al dadelijk zij opgemerkt dat ik mij met
deze doelstelling wel kan verenigen. De huidi
ge situatie namelijk is niet alleen onbevredi
gend door de negatieve benadering van het
abortusvraagstuk (de arts die een abortus
verricht, is op zich strafbaar, maar gaat toch
praktisch altijd vrijuit, aangezien zijn gedra
ging niet wederrechtelijk d.w.z. niet in
strijd met het recht als zodanig is en hem
voorts geen schuld kan worden geweten),
maar ook en vooral omdat de arts geen ze
kerheid heeft dat hij in gevallen waarin twijfel
over de indicatie tot abortus provocatus be
staat, niet op een dag veroordeeld zal worden
wegens het plegen van een strafbaar feit.
De arts die een abortus verricht, is wat de
strafbaarheid aangaat, momenteel geheel af
hankelijk van het subjectieve inzicht van de
betrokken rechter.
Een ander argument voor legalisering van
de verstoring van zwangerschap door wijzi
ging van de wetsartikelen in positieve zin is
deze, dat tot heden toe elke abortus provoca
tus op welke indicatie ook ten principale als
een misdrijf wordt beschouwd. Ik aarzel der
halve niet het In beginsel op een lijn stellen
van abortus provocatus medicinalis met abor
tus provocatus criminalis als ongezond en
ongewenst te karakteriseren. Bij het vraag
stuk van de verstoring van zwangerschap
dient de arts definitief uit de sfeer van het
strafrecht te worden gehaald.
Met de wijze waarop bovengenoemde doel
stelling door de heren Lamberts en Roethof is
uitgewerkt, kan ik mij echter niet verenigen.
Mijn voornaamste bezwaar is wel, dat zij in
de nieuwe wet geen indicaties vastgelegd wil
len zien op grond waarvan abortus provoca
tus gewettigd is. Zij baseren deze mening op
de stelling dat abortus provocatus in geen
enkel opzicht dient te worden onderscheiden
van elke andere geneeskundige handeling.
Gegeven het feit dat operatieve ingrepen ook
niet apart gelegaliseerd zijn aldus hun
redenering waarom zou men dan de me
dische handeling bestaande in het onderbre
ken van zwangerschap wel afzonderlijk in de
wet vastleggen?
Het kan niet ontkend worden dat overeen
komstig deze redenering heel wat moeilijkhe
den uit de weg zouden worden geruimd. Niet
temin kan ik een dergelijk standpunt niet de
len. In de eerste plaats geeft men daarmee
feitelijk alle indicaties vrij. Zwaarder weegt
echter dat op deze wijze de rechten van het
ongeboren kind onvoldoende, of beter gezegd
in het geheel niet beschermd zijn.
Het kardinale verschil tussen een operatie
en abortus provocatus is juist hierin gelegen,
dat het bij de laatstgenoemde medische han
deling gaat om twee individuen. Verstoring
van zwangerschap gelijk te stellen met het
wegnemen van een ontstoken blindedarm, een
goedaardig gezwel of iets dergelijks is een
vergelijking die kant noch wal raakt
Een tweede bezwaar tegen hun voorstel is,
dat zij van geen abortusteams willen weten.
De beslissing of al dan niet zal worden over
gegaan tot abortus provocatus, ligt volgens
hen in eerste instantie bij de vrouw en haar
hulsarts; deze beiden zullen dan samen be
slissen of de echtgenoot (indien de vrouw
gehuwd is), dan wel de ouders, de verloofde
of de verwekker van de vrucht (indien de
vrouw ongehuwd is) zullen worden geraad
pleegd. Wel adviseren zij alleen op goede
gronden van deze regel af te wijken. Desge
wenst is in bijzondere gevallen een psychia
ter, een maatschappelijk werkster of een
zielszorger te consulteren. Indien nodig zal
tenslotte de technische hulp van de vrouwen
arts worden ingeroepen!
Het wil mij voorkomen dat met deze gang
van zaken de willekeur ten top zal worden
gevoerd. Immers de meningen over abortus
provocatus lopen ook onder artsen zeer
Oud-visser Jitze Vanger: „Al floreerde het niet, je bleef toch maar te
gen beter weten in doorvissen, totdat je niets meer verdiende."
In het vlakke land van
noordoost-Friesland, op de
plaats waar de Waddendijk
een streep zet achter de trage
ritmiek huisje-boompje-beest
je, heb ik kennis gemaakt met
de vergane glorie van een
eeuwenoud vissersdorpje. Een
verrassende kennismaking bo
vendien, want een zó rijk be
zit aan antieke, pittoreske vis
sershuisjes als fk hier aarvtrof,
had ik niet verwacht in een
dorp dat Moddergat heet. Een
dubbeldorp eigenlijk, want
sinds twee vissersstreekjes in
de schaduw van de dijk aan
elkaar groeiden, staat deze be
zienswaardige uithoek van
Nederland te boek als Paesens-
Moddergat.
Vertoeven in Moddergat, bijvoor
heeld in het straat'? Reddingsboot-
reed (wear in vroege jaren de roei-
reddingsboot was gestationeerd)
■s zola s als jezelf even terugspe
el in oude tijden Bijna een stil
openluchtmuseum, waar nochtans
in een piepklein vissershuisje van
1794 de „rijke" geschiedenis wordt
onderstreept. Alles helemaal le
vensecht /net vistuig, drietandige
worms?e«ers. kalken pijpen, een
vuibevinqerde bijbel en gebarsten
kopjes met dito schotels. Zó echt
zelfs, dat ik bij het binnenkomen
een man en een vrouw in kleder
dracht groette: "t bleken poppen te
zijn...
Het huisje, dat in het begin van
rle jaren zestig, kennelijk zonder
dat de antiquiteitswaarde was mee-
gerekead, voor 3500 gulden door
een streekgenoot werd gekocht en
aan de gemeenschap geschonken,
s keuriq gerestaureerd en heet nu
„het Fiskershuske". Oud-visser Jit
'e Vanger (68) „Ik heb hier 48
aar gev'st en bil de afsluiting ven
de Lauwerszee was ik afgevaar-
riiqd om met de koningin te pra
ten" ontvanqi de belangstel
lenden (dit jaar a; 2500) in het vis-
sersmi.seumpje en vertelt over de
niet alti d even goede oude tijd,
toen de Modderqatters op hun lich-
■e blazers op de tone of kabeljauw
qingen".
Rampen bleven de bevolking
daarbij niet bespaard. Jitze Vanger
..in 1883, bij de eerete vanget,
trokken de vissers naar het Schol-
veld (boven het eiland Borkum),
want tenslotte moest er weer wat
worden verdiend Toen ze daar wa
ren, werd het weer steeds slech
ter; de wind draaide naar verschil
lende richtingen, waardoor je 'n
nolle zee kreeg. De vissers wilden
weer near binnen, maar in de bran
ding voor de zeeg&ten gingen ze
over de kop. Vijf boten hebben het
doorstaan, maar zeventien sloe-
oen om, waarbij 83 opvarenden
verdronken. In diezelfde storm ble
ven ook acht Urker en drie Zout-
Kamper schepen"
Die rampzalige gebeurtenis bete
kende voor Moddergat het begin
van het einde. Vanger vertelt, dat
er nog wel nieuwe blazers (ge
bouwd vanaf 1875 op de werf van
Zwolsnan in Makkum) werden ge
bouwd, maar dat het met de visse
rij ianqzamerhar-' minder werd
Ook werd de tong voor de Mod-
dergabers weggevangen door En-
aelse trawlers m»' stoommachines,
waar de zeilende Friezen niet te
genop konden. In een zware
sneeuwstorm In 1893 werd de vloot
verder uitgedund: 22 doden. „In de
Eerste Wereldoorlog werd nog wel
gevist, maar daarna kwamen de
trawlers weer en was het gebeurd",
aldus Vanger.
Die van Moddeigat hebben zich
overigens niet helemaal voetstoots
gewoon jn gegeven. Vanger: „Als
e Iets doet vvat niet meer floreert,
blijf |e het tege beter weten In
toch zo lang mogelijk doen tot je
niets meer verd'ent "s Winters
werd nog wel oo het Wad gesto
ken en met de beug gevist, maar
net kon niet langer. Er is ook nog
een tijd op garnalen gevist, maar
dat is ook weer afgezakt. Nu zijn
er nog zes gamalenvissers met lig
plaats in Dokkumer-Nieuwezijlen.
'n 1800 werd hier behoorlijk ver
diend en je had toen ook nog meer
vissersplaatjes. In 1846 waren hier
nog bima 1300 inworers en dat zijn
er nu a' geen 80O meer."
In Paesens-Moodergat was de
visserij de hoofdbestaansbron
sinds omstreeks 1500 Er werd ge
vist met de zogeneamde „beug",
waaraan per schip 5800 haken be
vestigd moesten worden. Het ste
ken van wormen op het Wad en
het bevestigen aan de haken was
vrouwenwerk. Het Moddergatsa
vrouwvolk droeg daarbij een wijde,
dikke broek om tegen de soms he-
viqe koude op het open Wad be
schermd te zijn. Hun zondagse
dracht was een lang jak, een zwar
te muts met ooriizers en daarop
een „kiep". De mannen droegen
ep zondag een fl&nellen vest, een
duffelse jas me' fluwelen kraag,
een roodbaaien hemd (met Inge-
horduurd de naam van de drager)
met z'lveren of guua'en knopen en
een duffelse broek
In Moddergat hehben ze het dus.
vooral door het verouderde vissen
met de beug (zéér arbeidsin
tensief), deze eeuw niet lang meer
volgenouden. Er werd nog wel ge-
orobeerd in het voorjaar met qe-
wone netten op tong en schol te
vissen, maar de concurrentie was
oeter uitgerust dan deze arme vis
sers.
Toen oe visserij helemaal „af
zakte" trokken marnen en vrouwen
naar Duitsland om daar haring in
te zouten en ook trokken vrouwen
met manden vol vis naar omlig
gende dorpen om daar te venten.
In de eenvoudige vissersdorpjes,
waarvan vele in de lage dijk waren
qebouwd, was het geen vetpot.
Daarbij kwam ook nog de bijna
oageliikse angst voor de zee. In
1906 brak de dijk door, nadat het
woedende water er al over was
qe6lag-?n op de daken van de hul
zen. Enkeie van de visserswonink-
i*s werden verzwolgen. De dijk is
later wel verhoogd maar nu nog
wacht de bevolking op definitieve
veiligheid, die zii eerst zal krijgen
na de d'ikverhoplnq ingevolge de
Deltawet.
Nu '3 Paesens-Moddergat een
stil maer pittoresk dorpje. Er liggen
geen blazers meer op de rede en
er zijn ook geen vissers meer, die
nun schip in winlerberqing leqqen
'n Dokl-um of Ezumazijl. Toekomst?
htze Vanger: „De bevolking is
sterk verouderd De jongeren zijn
weggetrokken en velen hebben
ook gewerkt bij de Lauwerszee-af-
sluiting. Dé recreatie in de droog-
qevallao Lauwerszee zal het dorp
qeen nieuwe blcei brengen. Er is
hier wel wat recreatie, maar dan
van me«sen, die voor 5000 of 6000
gulden een oud huisje kopen en
daarvan een tweede woning ma
ken"
TON HULST
l
ZATERDAG 22 AUGUSTUS 1970
Mej. Schilthuis is niet de eni
ge die de snel stijgende belang
stelling voor het natuurzuivere
voedsel, gekweekt zonder ge
bruik van kunstmest en che
mische bestrijdingsmiddelen,
signaleert. De 32 Nederlandse
reformhuizen, de winkels die
biologisch-dynamisch ge
kweekte produkten verkopen,
zien hun omzet gestadig groei
en.
Rotterdammer A. Stolk (40),
eigenaar van twee reformhui
zen, zegt: „Onze klantenkring is
vooral uitgebreid doordat de
Kabouters natuurzuiver voedsel
propageren, maar duidelijk is
dat men overal meer oog krijgt
voor het verband tussen voe
dingen gezondheid."
Zal het ooit zover komen dat
de grote massa uw produkten
gaat kopen? „Het is een groei
proces met een sneeuwbaleffect;
steeds meer mensen zullen niet-
- bespoten voedsel willen eten."
Wat zijn de voordelen? De
heer Stolk, van huis uit vegeta
riër en consument van natuur
zuiver voedsel (overigens niet
uit ethische of religieuze, maar
uit gezondheidsoverwegingen)
antwoordt: „Het is beter voor je
conditie, je voelt je prettiger als
je natuurzuiver voedsel eet. De
voedingswaarde is hoger, wat
wel blijkt uit opmerkingen van
klanten dat zij veel minder
groente, aardappelen en volko
renbrood nodig hebben dan toen
ze nog niet tot het eten van on
ze produkten waren overge
gaan."
„De smaak van de natuurzui
vere groente is ook beter, en bij
het koken slinkt het minder,
waardoor er geringere hoeveel
heden nodig zijn."
„Loverendale" Tn Serooskerke.
met drie gemengde landbouw
bedrijven, maalt ook het meel en
bakt zelf volkorenbrood (foto links
boven). Foto hiernaast: ■#- De oogst
op „Loverendale" is in volle gang.
Een klant van Stolks reform
huis is de in Alexanderstad wo
nende arts J. S. van Dam, die
niet alleen uit gezondheidsover
wegingen maar ook vanuit de
achtergrond van het anthropo-
sofische denken natuurzuiver
voedsel eet. Zijn commentaar:
„Ik meen dat groenten en fruit,
die door allerlei chemische mid
delen zijn bespoten, op de duur
een schadelijke invloed hebben
op het organisme. Misschien is
dit op laboratoria nog niet aan
toonbaar, maar er zijn redenen
om aan te nemen dat lever
stoornissen een vorm van deze
schadelijke invloeden zijn."
Dokter Van Dam onderstreept
het belang van natuurzuivere
voeding voor kinderen. „Vol
wassenen hebben dagelijks de
noodzakelijke bouwstoffen
voor hun lichaam nodig. Voor
kinderen is het echter nog be
langrijker dat ze in hun eerste
zeven levensjaren hun lichaam
helemaal nieuw kunnen opbou
wen, zonder door chemische
stoffen te worden aangetast."
Het propageren van de biolo
gisch-dynamische landbouw
methode vindt dokter Van Dam
juist in onze tijd zo belangrijk.
„De achtergrond van deze me
thode is dat de aarde als een
levend organisme wordt be
schouwd en niet als een bal
stof: in onze tijd van milieuver
ontreiniging is het noodzakelijk
dat men zich met dit thema be
zighoudt."
Het behoud van de aarde, van
de bouwgrond als levend orga
nisme, is het uitgangspunt van
de Nederlandse vereniging tot
Bevordering der Biologisch-dy
namische landbouwmethode, die
in 1938 werd opgericht. In een
brochure over haar doelstellin
gen is te lezen: „De grote bete
kenis der voeding voor de
volksgezondheid wordt steeds
duidelijker: de stemmen van
deskundigen, die een directe
verbindingslijn trekken tussen
de hoedanigheid en de eigen
schappen van bepaalde voe
dingsmiddelen en de toename
van zekere ziekten, worden tal
rijker".
De brochure zegt met klem
dat een gezonde landbouw met
„De vraag naar biologisch-dynamisch voedsel is de laatste tijd niet
met honderd, maar met honderden procenten gestegen. We zouden heel blij
zijn als meer tuinders het met onze methode gingen proberen." Een uitspraak
van mejuffrouw W. Schilthuis (50), die sinds 1965 een biologisch-dynamisch
tuinbouwbedrijf beheert in het niet ver van Leiden liggende Nieuwe
Wetering.
De heer Stolk noemt enkele
prijzen: een volkorenbrood
1,09, een krop sla 0,50, een
pond bonen 1,40, een komkom
mer ƒ0,75 en appels ƒ1,40 per
kg-
Zijn zaak stelt het belang van
graanvoeding als haver, gerst,
boekweit en rijst sterk op de
voorgrond. „Wat voedingswaar
de betreft zijn granen waarde
voller dan bijvoorbeeld aardap
pels, die in Nederland teveel
worden gegeten. Het normale
wit- of bruinbrood verliest aan
voedingswaarde doordat het
dierlijke vetten en chemische
stoffen bevat."
De heer Stolk onderstreepte
dat de reformbeweging al wees
op het nadeel van dierlijk vet,
toen de medische wetenschap
nog niet met hart- en vaatziek
ten als gevolg van een overma
tig gebruik van dierlijke en
kunstmatige vetten werd gecon
fronteerd.
Zijn de prijzen hoger dan van
„ander voedsel? „Het is inder
daad iets duurder, omdat de
kostprijs hoger ligt: het werk
op een biologisch-dynamisch
bedrijf (b.v. onkruidbestrijding)
eist meer mensen. Ook zijn bij
volkorenbrood de transportkos
ten hoger. Drie keer per week
wordt dit brood van het land
bouwbedrijf Loverendale te Se
rooskerke aangevoerd. Op Lo
verendale zelf worden drie keer
per week de broden gebakken,
omdat het meel met kiem be
perkt houdbaar is."
gezonde grond nodig is voor een
gezonde voeding. Het gebruik
van minerale meststoffen
(kunstmest), het daardoor gaan
ontbreken van organische stof
fen en de onkruid- en ziekten-
bestrijding met chemische mid
delen, doodt op de lange duur
de akkerbodem.
„De akkerbodem moet kun
nen functioneren als een le -
vend ademend, groeiend orgaan,
waarin lucht en warmte door
kunnen dringen, waarin het
water kan worden opgezogen en
vastgehouden en waarin .alle
benodigde voedingsstoffen voor
de plant aanwezig kunnen zijn".
Het gebruik van biologische,
en niet van chemische midde
len. verklaart óus het woord
biologisch in het begrip 'biolo
gisch-dynamische landbouw
methode'. Dynamisch betekent
in deze Werkwijze, die is geba
seerd op richtlijnen van de
anthroposoof dr. Rudolf Steiner,
het activeren en openstellen
van de bodem voor 'kosmische
krachten'.
Volgens dr. Steiner kan het
leven immers alleen worden be
waard en Ontwikkeld met
-)(■ Reformhuis-eigenaar A. Stolk:
