ALLES EN IEDEREEN WACHT
OP DE DAG VAN MORGEIN
t'StasgïS
Uit het dagboek (10 mei 1940 tot 3 oktober 1945) van een Leidenaar
-^ó^oaai'
|Wf
(WUWE IEI05E COURANT - - ZATERDAG 2 MEI
IhUS Sfi
LEIDEN - Bij naspeuringen naar documentatiemateriaal over de bezettingstijd
in Leiden en naaste omgeving troffen wij vijf jaar geleden, toen de bevrijding twin
tig jaar achter ons lag, in het Gemeente-archief aan de Boisotkade een uniek docu
ment aan. Dat was het dagboek van een Leidenaar, dat loopt van 10 mei 1940 tot
3 oktober 1945. De auteur, de toen 86-jarige gepensioneerde rijksambtenaar J. H.
Kasten, verleende ons destlijds toestemming zijn dagboek te publiceren. De heer
Kasten leeft nu nog. Zijn dagboek hebben wij vijf jaar geleden in een enkele tiental
len afleveringen tellende serie in de openbaarheid gebracht, verlucht met zeer vele
zeldzame foto's uit de oorlogstijd.
Nu wij gaan gedenken dat de bevrijding van ons land 25 jaar geleden een feit
werd. menen wij er goed aan te doen. gedeelten uit de laatste hoofdstukken van
dit dagboek hier nog eens weer te geven, beginnende met 10 september 1944. Het
schrijven over en de herinnering aan de bevrijding heeft alleen zin, als deze wordt
gezien in samenhang met wat eraan is voorafgegaan. Wie de nood waaronder wij
als volk jarenlang gebukt zijn gegaan, niet vergeet, zal, nu wij in vrijheid mogen
leven, met al zijn krachten proberen, hier en mogelijk ook in andere delen van de
wereld, een herhaling daarvan te voorkomen.
Het bijhonden van een dagboek was in de oorlog niet ongevaarlijk, vooral toen de
Duitsers razzia's en huiszoekingen gingen ondernemen. Toch heeft de heer Kas
ten dag aan dag trouw zijn aantekeningen gemaakt.
De heer Kasten werd in 1878 in Delft geboren. In die plaats werd hij artillerie-
deskundige. Bijna 25 jaar was hij als burger-specialist bij het leger. Toen prof. Van
de Sande Bakhuyzen, directeur van de Leidse Sterrewacht, hem in 1915 vroeg, de
zorg voor het instrumentarium op zich te nemen, liet het leger hem na lang tegen
stribbelen gaan. Velen zidlen zich de heer Kasten nog wel herinneren als de
populair-wetenschappelijke gids, die op wolkenloze avonden gezelschappen op de
Sterrewacht meevoerde op een kijktocht door het heelal.
Wij laten verder de heer Kasten zelf aan liet woord, als hij in zijn daboek op 10
september 1944 het volgende schrijft:
Van half acht 's morgens tot
half acht 's avonds doorlopend
Engelse jagers in de lycht die op
treinen en auto's schieten. Op het
stationsemplacement staat een
trein, waarvan locomotief en rij
tuigen doorzeefd zijn door kogels.
Overal gebroken ruiten en ver
splinterd hout. Eén ruïne.
Het gasrantsoen is van 8 sep
tember af verminderd. Wy hebben
nu gasloze uren. AUeen gas van
half zeven tot half negen 's mor
gens en van half twaalf tot half
zes 's middags. Om 21.30 weer
zo'n vliegende bom in de lucht.
11 september Vanmorgen om 9
en 9.25 uur en vanmiddag om 17.30
uur weer Vl's en V2's afgeschoten uit
de richting van Wassenaar. Veel En
gelse jagers in de lucht. Wordt be
kend dat Wassenaar voor een groot
gedeelte moet evacueren.
12 september Treinen rijden zeer
onregelmatig en met weinig reizigers,
wegens gevaar van beschieting. De
geleverde huisbrandstof mag volgens
verordening voorlopig niet worden
gebruikt. Zojuist suist er weer een VI
over, de zesde vandaag.
14 september Een eskader bom
menwerpers wierp om kwart over
twee vanmiddag bommen af in de
richting Wassenaar. Luchtalarm tot
kwart over vier. Ook stationsempla
cement Herensingel beschoten. Alles
stond te rammelen.
16 september Dagelijks Vl's in
w -
__.i Daobtad
.i.udb
voof
to if
ChrideV.)^V^Bo^lrekof>
„„riC U
r.~>
'"f ,1 l"»'«.
rkk"1
a;
- ,n^,rO
,.a ,i:.ia
I
Ito"» "'"j-.l
7»
7 l„> W"*
Tlva-aü
VM'1'
/ii"
liüll
'•FlWrv1'1'"
- ifi ,trrV', .1cv«
al 'jb. "j
Al op maandag 7 mei 1945 kwam de eerste
NIEUWE LEIDSCHE na de bevrijding uit. „Wij
hebben gehunkerd naar het moment der be
vrijding en nu het daar is, nu stokken ons de
woorden in de keel", zo lezen wij in het hoofd
artikel onder de kop ,Het geweld onttogen".
De Nieuwe Leidse, die op 1 april 1920 was op
gericht, staakte op 15 oktober 1941 haar ver
schijning. De nooduttgave van 7 mei 1945 dient
ia. KOi
i ut
Aa...."""" ramav*_
Be*»®' drt
.«Hm -
i»1 L in-'f""'
Kill
.4 •!(-■
;L7.
.4 y
|,oIn,
ifcn'lUAV *■$££-*
zich aan als het eerste nummer van de eerste
jaargang van de tweede serie.
Bewaar dit nummer bij uw familiebescheiden
als een stuk historie, dat uw kinderen en klein
kinderen met veel interesse zullen lezen", zo
adviseert de redactie de lezers. Er zijn lezers
die dat hebben gedaan. Bij de samenstelling
van ons Jubileumnummer is ons dat wel ge
bleken.
de lucht. De hele dag jagers boven de
stad, schietend met hun boordwa-
pens. Met ingang van vandaag een
uur gas minder.
Vuurwerk
17 september Tegen acht uur
vanavond vliegtuigen in de lucht, die
fosforbommen afwerpen. Een prach
tig vuurwerk, rood-wit-blauw, als het
niet zo verschrikkelijk was. Zware
rookkolommen stijgen op in de buurt
van Wassenaar. Er trekken nog hon
derden bommenwerpers over. Prach
tig gezicht. Twee maal luchtalarm.
Er schijnen grote dingen op komst te
zijn. Vandaag rijden er geen treinen.
Een paar trams naar Den Haag. Het
is verbazend stil op straat, want
mannen van 16 tot 45 jaar, ja zelfs
tot 50 jaar, worden aangehouden en
naar Duitsland getransporteerd. Al
les zit thuis of ondergedoken. In alle
kerken zijn de mannen gewaar
schuwd.
18 september De spoorwegen
hebben vandaag alle diensten ge
staakt. De gele en blauwe trams rjj-
den niet tussen tien en vier uur over
dag. Het is stil in de stad, want er is
rUwielvordering. Zelfs bakfietsen ne
men de Duitsers in beslag.
19 september Totaal geen ver
keer. Een wagon appelen, die niet
kan worden gelost, wordt per kist
aan het publiek leegverkocht.
20 september Weer fietsenvorde-
ring. Noodkaarten gehaald.
21 september Erg stil op straat.
Spoorwegen staken nog.
23 september Een Duitse auto,
waarvan de motor was afgeslagen,
moest worden opgeduwd. Hiervoor
werden enige voorbijgangers gere-
quireerd. Een persoon liep weg,
waarop er vier revolverschoten op
hem werden gelost. De jongen werd
niet geraakt, maar een toevallig pas
serende dame raakte ernstig gewond.
24 september Sinds gisteren 2Vt
uur gas per dag.
28 september Er is bekend ge
maakt dat de gaslevering per 1 okto
ber wordt stopgezet, daar er geen ko
len meer voorradig zijn. Warm eten
kan men van de Centrale Keukens
betrekken. Die treden per 1 oktober
in werking.
I oktober, zondag Wij hebben
tot 3 oktober nog gas. Vandaag al
haalde 70 procent van de Leidse be
volking eten bij de Centrale Keuken.
3 oktober Leidens ontzet. Geen
feesten. Alleen kerkdienst in de Pie
terskerk.
Geen stroom
7 oktober Vandaag tussen half
een en kwart over twee gingen er
meer dan duizend bommenwerpers
over, geëscorteerd door jagers. Er
was geen luchtalarm, want overdag
is er geen stroom. Dus de sirenes
kunnen niet loeien. Wij wachten
maar af.
II oktober Het water is thans
ook gerantsoeneerd. Er wordt druk
gebruik gemaakt van de Centrale
Keuken. Overal ziet men mensen,
gewapend met zaag en bijl om alles
wat brandbaar is om te halen.
15 oktober De toestand is hier
voor velen slecht, doordat er geen gas
is. Het kappen van bomen, evenals
het slaan van pompen voor de drink
en enkele V2's over. Guur weer
steeds.
21 november Vyf maal liic
alarm. Hevig vuren van luchtdoel
mitrailleurs. Vanmiddag grote g?
pen mannen tussen 17 en 40 jaar 2
wegvoeren door de Herenstraat ;n
een groot lokaal. Zy waren injl
Haag en omgeving opgepikt doir
Duitsers voor het verrichten
werkzaamheden in Duitsland. Z j
nu op transport gesteld. Een bero
gezicht.
Bijna op
25 november Weer nog stt
bar. Regelmatig komen vliegtui
en V2's over. Er is bijna geen voei
meer in de stad. Het aardappeln
soen is verlaagd tot 1 kg per pers
per week. Broodwinkels worden
stormd maar wegens gebrek
meel moeten de bakkers ook rants
neren. Niemand krijgt meer het
rantsoen. Wij eten nu brood zonf
boter, maar met een beetje jam. f
gaat er droevig uitzien.
28 november Aardappelen J
er niet meer in Leiden. Ook geen
ter, margarine of vet. Wij eten
steeds droog brood met jam. Elke fes
verdwijnen er bomen langs de ag
gels en straten. Er heerst nujii
brandstofnood. Elke dag weer
paar V2's in de lucht.
1 december Al een paar dai
mooi weer, dus veel vliegtuigenp
afweervuur. Vanavond plotseljn
weer elektriciteit, waarvan wij dast J
baar gebruik maken. |sc
2 december Vandaag is beïff1
gemaakt dat met ingang van 1
morgen het broodrantsoen wordtvl
laagd tot 1000 gram per persooi j
week. Nog steeds elektriciteit,
zitten zeker op een Duitse kabé!
4 december Vandaag is op 1
Mulo-school aan de leerlinge!
vraagd elk twee lucifers mee tebrf
gen voor de stoker om de kachd a
te steken. Reden: het gemeertel£
stuur verstrekt geen lucifers 1
Zijn ook niet meer te koop.
5 december Sinterklaasfeest. I
vele gezinnen heerst gebrek aar,alt,
Kinderen ziet men op blote vjetJ
lopen wegens gemis van klomp»nL.
schoenen en kousen. Vanmorgei e
Engelse jager met motorpanne zj
neerstorten. De piloot sprong ei 1
Ik zag hem vallen, maar zyn pa
chute ging gelukkig open. Ik veri
dat by later in Oegstgeest behoui
op een dak is neergekomen.
10 december Alle dagen fVjin
weer. Vandaag luchtaanval op staln
aan de Herensingel. Vele huizen^]
de omgeving getroffen. Er zijn c
doden te betreuren. Vanmiddag zujjt
re inslagen van bommen in omgeu^t
Deuren en ramen rinkelden.
Doden bij station
11 december Het is vai
helder weer. Na weken eer
zonder regen. Om twaalf uu
ren boven Leiden weer veel 1
tuigen, die bommen uitwierp
hun boordgeschut afvuurden
bleek nadien, dat verschedeijh»
huizen aan Stationsweg en 8 eet?0*1
sthaat waren getroffen. Vel- hi£sv
zen in die omgeving lagen ii pujn
en verscheidene stonden in ►ranjït 1
De spoorlyn schijnt ook teffePe'
te hebben gekregen. Volget's g^tjg
ruchten moeten er vele
onder het puin liggen.
Om kwart over vier
kijken, maar alles was
afgezet. Kon echter zien vana
„De Valk" dat een vleugel 'an
Natuur-historisch museum (tu
kenkunde) was ingestort.
Plotseling zette zich onder de
kijkers een wilde vlucht in, var
kwamen weer vliegtuigen it
Het was een geweldig gedring
dekking te zoeken. Ik zothl
schuilplaats in een urinoir net
dikke betonplaat er bovenop «n
dikke muren. De vliegtuigen
Intocht van de bevrijden
het Levendaal.
watervoorziening. Aardappelen zijn
bijna niet te koop.
19 oktober Vanmiddag is aan de
Lammenschansweg een woning opge
blazen. Represaillemaatregels van de
Duitsers. Zjj hebben de bewoner (Van
Leeuwen) met zijn clandestiene zen
der gelukkig niet te pakken gekre
gen. Drie zware explosies en de mu
ren lagen er uit.
1 november Voortdurend Vl's,
V2's en vliegtuigen in de lucht. Het
geluid van de projectielen is angst
aanjagender dan wij tot nu hebben
waargenomen. Vorige week is zo'n
projectiel op een r.k. jongensschool
in Rijswijk neergekomen. Veertien
kinderen en twee geestelijken ge
dood, velen gewond.
Wij hebben tot heden nog elektrici
teit. Wij koken alles op een kacheltje
in de slaapkamer.
5 november De gele tram naar
Den Haag rijdt vanaf heden niet
meer op zondag. Door de week nog
maar van het station tot het Wachtje
in Den Haag.
7 november 1944 Slecht
weer. Vliegende storm uit het
zuidwesten. Vandaag moeten voor
de Duitse oostfrontstrijders kle
dingstukken worden ingeleverd,
zoals jassen, dekens, ondergoed en
sokken. Elk gezin tot een waarde
van 72,50, wat dan zal worden
uitbetaald na inlevering in de
school Langebrug. Er wordt ech
ter een bon gegeven.
8 november Weer een paar
V2's in de lucht. Stormachtig
weer. De Duitsers doen in de hele
stad huiszoekingen, in verband
met de inlevering van textiel. Zy
schijnen gisteren te weinig te
hebben gekregen.
10 november Weer stormachtig
weer met zware regenval. In de hele
stad is geen boter meer voorhanden.
Rantsoenen worden verlaagd.
Vliegtuigen met voedsel boven
Leiden. Het eind van de honx
ger kwam in zicht. Voor velen
te laat.
11 november Broodrantsoen met
400 gram verlaagd in de twee weken.
Boterrantsoen van 250 op 125 gram
gebracht. Aardappelen op 2 kg per
week. Er gaan geruchten dat van
nacht razzia's worden gehouden. Dus
niemand thuis. Weer V2's en bom
menwerpers in de lucht.
Onrustig
15 november na voortdurend
guur weer, vandaag vrij goed met
koude oosten wind. Bevolking nog
steeds zeer onrustig in verband met
de waarschuwingen voor razzia's.
Steeds V2's in de lucht. De gele tram
Leiden-Wassenaar-Den Haag staakt
vrijdag de dienst. De gemeente Den
Haag moet de stroomleverantie stop
zetten.
17 november Enige vliegtuigen
over en een paar V2's in de lucht.
Boter, margarine en vet zijn niet
meer te krijgen. Wij krijgen nu een
rantsoen olie.
18 november Spijsolie gehaald
op de bon, voor ieder een half litertje
waarmee wij tot januari moeten doen.
Treinen, trams en auto's rijden niet
meer, dus doen wij alles met de be
nenwagen. Fietsen rijden op velgen,
anders zijn ze zo naar Duitsland ver
trokken. Vandaag met hevige klap
een V2 in de omtrek neergestort.
19 november Er lopen geruch
ten dat wij weer zullen worden ge
kort met de elektriciteit.
20 november Het is vanaf heden
verboden elektriciteit te gebruiken.
Dus van vyf uur af zitten w(j in het
donker by een kaars, zolang die
voorraad strekt. Wtf zyn ook weer
naar de ouderwetse nachtpitten te
ruggekeerd. De nood stygt. Hopend
dat de redding nab(j is. Vliegtuigen
