Maan ais onze grootste electriciteitscentrale Jki* BOURTANGE: KIJK-VESTING DEZE WEEK Legio mogelijkheden uit „kristallen bol" reconstructie voor het toerisme door Ton Hulst ZATERDAG 7 JUNI 1M» door Dik Ringlever Op de plaats, waar het lied „Wild en woest en ledig lag het ruwe veen; slechts de heide vlocht er kransen overheen" geschreven zou kunnen zijn, wordt de vroe gere toegangspoort tot Groningen de vesting Bour- tange gereconstrueerd. In deze provincie, waar weinig behouden oudheden het veelbewogen verleden kunnen illustreren, is de „fortresse" de toekomst van een formi dabele toeristische trekpleister voorbehouden. Dag- en verblijfsrecreanten zullen er zich kunnen vergapen aan grachten, wallen, soldaten- en officierslogementen, barak ken, kruit- en woonhuizen, als tenminste de ambitieuze plannen met zo'n 5V5 miljoen gulden worden gehono reerd. de wallen en grachten is nog weinig over: dit is een klein, zwaar overwoekerd en gedeeltelijk geslecht deel van het stervormige stelsel. Het knusse dorpspleintje in het centrum van de vesting Bourtange is al bestraat met veldkeitjes. Astronaut met instrumentarium op de maan. Achter hem zijn LM. doen, die op aarde niet moge lijk zijn: men wordt er niet ge hinderd door het matglas van een atmosfeer. Voor de natuurkundige en de wetenschapsman op het gebied van de electronica, zal de maan het terrein zijn, waar hij als nergens elders vacuum-proeven kan doen. En voor dc geoloog zal de maan waarschijnlijk zeer waardevolle gegevens opleve ren over het ontstaan van de aarde. Maar afgezien van die voor delen voor de wetenschap: wat worden wij er wijzer van? Prof. Zdenek Kopal, hoogleraar in de astronomie aan de uni versiteit van Manchester ziet grote perspectieven. Voor de verre toekomst althans, „in een tijd" schrijft hij „waarin ruimteschepen evenveel lijken Na het succes van Apollo 10 is het vrijwel zeker: nog deze zomer zal de eerste mens voet op de maan zetten. En het zal waarschijnlijk de Amerikaanse vlag zijn, die er het eerst in de grond gaat. De astronauten Armstrong en Aldrin zullen het moeten doen, op 20 juli op de vlakte j/an de Zee der Rust, waar de mensheid de eerste stappen zet in een wat geleerden noemen nieuw opwindend tijdperk van de geschiedenis. Het verblijf op de „wachter van de aarde" zal die eerste keer maar kort zijn. Het is ten slotte een kennismaking en méér dan voor maanonderzoek zullen de astronauten deze tijd moeten gebruiken om voorbereidingen te treffen voor hun terug keer naar de Apollo *11-cabine, waarin astronaut Colling zijn eenzame rondjes zal draaien. Tijdens de maanverkenning van de Apollo-8 maakte de bemanning deze intrigerende foto: de aarde zoals de astronauten haar zagen opkomen boven de maan-horizon. recente door senator Edward Kennedy geuite kritiek is er een voorbeeld van om de ruimtevaartbegroting te be knotten teneinde het vrijko mende geld voor andere doel einden te besteden. Voorstanders echter wijzen er op, dat die miljarden niet wor den weggegooid. Al dat geld gaat niet aan de neus van de Satiirnus-raket naar de maan, maar blijft op aarde. Het verschaft honderdduizenden werk en werpt bovendien zeer waardevolle vruchten af voor andere takken van wetenschap. Waar research wordt verricht, worden immers altijd ontdek kingen gedaan, die ook buiten het werkgebied kunnen worden gebruikt. Een vraag, die ook geleerden zich stellen: welk rendement zal de maan leveren? Hoewel men daarover nog geen vastom lijnde ideëen heeft, staat wel vast, dat dc maan een ideaal werkterrein voor de we tenschap zal zijn. Voor de astronomen bijvoorbeeld, die er hun observatoria kunnen in richten om waarnemingen te op de Apollo van nu als de Cu- nard Queen-reuzen op de Santa Maria van Columbus". ten van de belangrijkste mo gelijkheden is de maan te ge bruiken als 's werelds grootste electriciteitscentrale. Dit omdat de maan onvoorstelbare hoe veelheden zonlichtenergie ont vangt, miljoenen malen groter dan de aarde waar dc at mosfeer deze verbrokkelt. Prof. Kopal spreekt over 504 kilowatt per uur op elke vier kante centimeter. Een maange- bied met een middellijn van 100 km (vergelijkbaar met de kra ters Copernicus of Tycho) zou dus, heeft hij uitgerekend, een half miljoen biljoen kilowatt zonlicht per uur opvangen, die wanneer deze energie in electri- citeit zou worden omgezet 10 tot 100 miljoen megawatt-uur zou leveren. Hoeveel dit is blijkt uit de produktie van de grootste hydro-electrische cen trale ter wereld: 100.000 mega watt-uur. Die energie te transporteren, is smdskort geen probleem meer. Men zou ze via geconcen treerde laserstralen kunnen overhrengén. De „verpakking" in deze stralen zou dan moeten gebeuren in op de maan te bou wen zgn. zonreactors, die veel overeenkomst vertonen met kernreactors. Zonne-cnergie en kernenergie hebben trouwens, zegt prof. Ko pal, nog meer overeenkomst. Beide kunnen namelijk worden gebruikt voor goede en slechte doeleinden. Een intensieve .laser-bron" kan een wapen worden, dat nog vernietigender werkt dan een waterstofbom. Een verraderlijk wapen ook, want men zou eventueel on zichtbare stralen met dit dode lijk effect van de maan naar de aarde kunnen zenden. Prof. Kopal ziet nog verder. „Zal de maan in de toekomst wellicht opvangcentrum kunnen worden voor menselijk leven, dat wordt bedreigd door uit roeiing als gevolg van nucleaire explosies?" Hij vraagt zich af of het toeval is, dat het kern wapen ir. dezelfde tijd werd uitgevonden als de ruimteraket. „Zou het ruimteschip een he dendaagse versie van de ark van Noach niet gezien moe ten worden als een stilzwijgend antwoord op de dreiging van dc Kernbom?" Het moet mogelijk zijn. zegt hij. althans theoretisch in de toekomst een atmosfeer om de maan te scheppen, waarin de mens zou kunnen leven. Hij grondt dit op resultaten van het onderzoek door Surveyors, die aantoonden, dat rotsen op de maan ongeveer 58 procent zuurstof en enkele procenten koolstof bevatten. Door electro- cliemischc bewerking, zou deze mogelijk kunnen worden vrij gemaakt, aldus prof. Kopal. Of dit gedurfde toekomst voorspellingen zijn of slechts fantasieën, kan nu nog niemand zeggen. De maan is nog een kristallen bol, waaruit van alles kan komen. Maar zeker is wel, dat als de eerste astronauten de maanbodem straks zullen betre den zij getuige zullen zijn van het begin van een heel nieuw tijdperk, dat wellicht vele acti viteiten van dc mensheid in de toekomst drastisch zal beïnvloe den. Huil belangrijkste op- dracht zal zjjn het verzame len van een kleine 30 kilo laan bodemmonsters, die [in vacuum verpakt [uiterst voorzichtig naar de laarde zullen worden ge- ibracht om daar verder te kvorden onderzocht. Dit moet zo voorzichtig ge beuren omdat het gevaar jvan een spontane explosie [van de materie niet denk- Idig is. »uwens. ook op aarde zullen nodige voorzorgsmaatregelen orden getroffen. De mannen elf zullen na aankomst gerui de tijd in quarantaine gaan om te voorkomen, dat zij vreemde bacteriën op hun omgeving loslaten en ook de monsters zullen minutieus "op besmetting worden gecontroleerd. Het grootste deel van die monsters zal in Amerika wor den onderzocht, maar ook het buitenland mag meedoen. Zo zal waarschijnlijk ook de on langs gestichte afdeling exobio- logie van de Nijmeegse uni versiteit enkele grammen van de monsters krijgen toe gestuurd. Naast het nemen van die monsters zullen de astronauten o.m. ook een instrument op de maanbodem plaatsen, waardoor men op aarde meer gegevens hoopt te verkrijgen over seismische activiteiten van de maan. En daarmee hebben ze hun belangrijkste taken dan ver richt: meer dan een bescheiden begin Is het niet. Een uitgebreider programma wacht op volgende vluchten. Maar hoeveel dat er zullen zijn. is nu nog onbekend. Ex-astro- naut Borman sprak enkele we ken geleden over negen beman de reizen, maar in Washington is daarover nog geen beslissing genomen. Alles hangt af van hel beschikbare geld. En het ziet er wel naar uit, dat dit minder zal zijn dan wat er tot nu toe voor het Apollo-project werd uitge trokken (25 miljard dollar). Er gaan in Amerika namelijk steeds meer stemmen op de KOU EN WIND en regen, een ar begin van de junimaand in ote delen van Europa, die zich etzelfde weer nog best herinne- n van 25 jaar geleden, toen de ivasie in Normandië het begin an de bevrijding betekende. Curasao in het brandpunt. Door onrust (werkloosheid, la- lonen bij stijgende welvaart in en door enkele families gere- Verd landje) ontstaan onlusten, landstichting op grote schaal, laundering, drie doden, veel ge- ronden, 500 arrestanten. Neder- >nd stuurt mariniers om de orde t helpen handhaven. Motie» in Je Kamer daartegen hebben leen kans. Uitstel van een nieu- re staking, aftreden van de re- jering der Antillen, verkiezingen h september. Moet het Statuut ferzien worden? In Frankrijk ziet Pompidou het residentschap nabij komen; Po er (23 procent in de eerste ron- Je) is kansloos nu de commu niën van Duclos (21 pet.) in de freede ronde zich van stemming jillen onthouden. In Praag wint de Moskouvriend ,trougal het van de liberalen, [[leuwe spanningen in het Nabije osten in de maand van de juni- orlog, maar ook berichten dat Grote Vier vorderingen maken 1 hun overleg om de vrede te «werken. Biafra laat na veel be- iddelen de Italiaanse ofietechni- vrij, die er met de dood be- Teigd waren. 5 Er vallen (Cubaanse?) bommen j het presidentspaleis in Haiti. "Ixon verwijt de „nieuwe isolati- listen" dat ze de wereld in de eek willen laten en vliegt naar 't eiland Midway om de Zuid- 1 etnamese president Thieu te 1 itmoeten en waarschijnlijk troe- invermindering en verkiezingen bespreken. Er zijn enkele vliegrampen met „oeings 727: in Mexico (72 do- *en) en bij Alaska (een spiona- svliegtuig, maar niet neer- sschoten); een aanvaring onder i Philippljnen eist zestig ensenlevens van de duikbootja- f Frank E. Evans, j Het zoeklicht valt in eigen land ''oral op het snel uitgebrachte 'pport over excessen bij het j lederlandse militaire optreden in Bourtange vertoonde al jarenlang, zoals vele platteland gemeenschappen, het heeld van aftakeling. De jongeren trokken wegwaardoor vergrijzing van de bevolking op trad, de politiepost werd opgeheven, de personeelsbezetting van de douanepost ingekrompen en het postkantoor afge schaft. Toen het gemeentebestuur van Vlagtwedde naging welke kernen binnen de gemeentegrenzen behouden zouden moeten blijven, lag daar het probleem Bourtange: jammer om het dorpje, dat door stratenpatroon en bouio nog zozeer aan een bastion herinnert, op te heffen maar welke zin moest eraan worden gegeven? Het antwoord was het tover woord van deze tijd: recreatie. &iN Het reconstructieplan-Bourtange, van buiten water-wallen-water-wallen-bastions-vestingkern. binnen gezien: Indië. Geen systeem in de (toch nog vele) wreedheden, conclu deert de regering. Maar op posanten denken dat de gerap porteerde wandaden alleen maar het topje van de ijsberg zijn. Witteveen en zijn staatssecre taris Grapperhaus verweren zich tegen aanmerkingen van de Ka mer over de vennootschapsbe lasting. De regeringspartijen schrikken terug als Grapperhaus met de portefeuille zwaait. Biesheuvel (a.r. fractieleider) wil liever 700 miljoen gulden be lastingcorrectie zonder meer dan 900 miljoen gulden met allerlei compensaties. En geen verhoging van de BTW. De Chinese moord in Amster dam wordt opgelost, een tienjari ge jongen wordt er vermoord ge vonden, in Rotterdam schiet een Turk een vrouw dood. De Haagse raad staat achter het senri metroplan en minister Bakker opent een brug bij Mui- derberg, waardoor het noorden straks dichter bij de randstad wordt getrokken. Minister De Block wil de prijs- stop nog aanhouden. Het leven is zowaar iets goedkoper gewor den. De werkloosheid is verder gezakt. Bij metaalbedrijven als Lips probeert de vakbeweging de 2 procent duurtetoeslag binnen te halen. De KLM maakt 86 mil joen gulden winst, en dat is ook weieens anders geweest. Het Ametelhotel wordt voor vier mil joen verkocht, maar blijft in Ne derlandse handen. De voorzitter van de Stich ting Vesting Bourtange, de Gro ningse rechter mr. G. Overdiep, die in de werkgroep-reconstruc tie zitting heeft namens de Pro vinciale Groningse Oudheidkun dige Commissie, zegt: „We staan eigenlijk op twee benen: recreatie en reconstructie. Het verband is onlosmakelijk: je kunt alleen verantwoorde re creatie plegen als je verant woord reconstrueert. We heb ben het geluk gehad alle bestek tekeningen van de gebouwen in de vesting Bourtange in 1749, getekend door de kapitein-in genieur Scherlenski, terug te vinden, ook van de tuinaanleg." De provincies Groningen, Friesland en Drenthe waren tot ver in de achttiende eeuw aan de oostzijde beschermd door 't woeste en ondoordring bare Bourtanger Moeras, dat oorspronkelijk van de Dollard tot aan Coevorden reikte. De enige weg door deze natuurlij ke grens (bij regen en sneeuw vaak niet eens te gebruiken) was een twee uur lopen ver gende pas, deel van een heer weg, die liep van Groningen via Slochteren (waar een schans lag), Winschoten en Wedde (burcht) naar Lingen en Westfalen. De pas bestond in het westen ten dele uit een door boeren door het moeras gelegde knup- pelweg, die naar het oosten overging in een smalle zandrug. Halverwege lag een zandheuvel tje, waar juist twee karren el kaar konden passeren. Op die plek begon in april 1580 de overste Diederik Sonoy, in opdracht van prins Willem van Oranje, met het graven van een schans in de vorm van Doel: Het bedwingen van d« nog in Spaanse handen zijnde stad Groningen. Door gebrek aan geld en gravers kwam het werk al spoedig stil te liggen, maar in 1593 besloot graaf Wil lem Lodewijk van Nassau, stad houder van Friesland en de Groninger Ommelanden, defini tief de heerweg over de Bour tange (tange is zandrug) te slui ten. Op 9 september 1593 was het werk gereed: over de vijf punten van het bastion mat de schans ongeveer 300 roeden, de wal was een spiets hoog en de gracht al 80 voet breed en zes voet diep. In de schans waren een am- munitiehuis en soldatenbarak ken gebouwd. Onder leiding van hopman Gerrlt Cornelis- zoon Schay werd er een dubbel garnizoen krijgsvolk in gele gerd. Direct al werd de vesti ging bedreigd, maar de tegen stander Francisco Verdugo ging niet tot belegering over. Na de reductie van Groningen tot de Unie in 1594 gold Bour tange als een van de frontierste- den. Het garnizoen bestond uit een Friese en een Groningse compagnie. In 1607 werd de schans aan de oostzijde uitge breid met een kroonwerk, waar aan later nog twee hoornwer ken werden toegevoegd. In 1665, bij een inval van de bisschop van Munster, bleek echter de schans al in slechte staat. De bezetting van slechts vijf tig man werd in allerijl uitge- een gebastionneerde vijfhoek, breid met een compagnie onder kapitein Ter Ham en de fortres se werd hersteld. In het geïnun deerde Westerwolde wist Bour tange zich te handhaven. Er wa ren legeringsgebouwen en offi- ciersverblijven bijgebouwd en uit die tijd dateren nog het marktpleintje en twee huizen daaraan. Omdat de kracht van Bour tange was gelegen in de drassig heid van het omliggende ge bied, werden in 1672 waterwer ken uitgevoerd om het peil in de hand te kunnen houden. Door het riviertje Ruiten A. werd een dam aangelegd en het water werd naar de gracht van de vesting geleid. Voor be scherming diende de veld- schans Bakoven. Nadat belegering in 1672 door de bisschop van Munster was afgewend zakte de verdediging in de oude staat van verwaarlo zing terug. In 1681 bleek zelfs het hele moeras droog te zijn. doordat de leidijken waren doorgestoken. In de jaren 1738 - 1742 werd de schans opnieuw ODgemaakt. Aan de oostzijde werd het geleidelijk oplopende ferrein afgegraven tot een „nat te horizon", een halvemaanvor mig meer met een oppervlakte van 20 hectare. Uit die tijd zijn de tekeningen van ir. Scherlens ki en een plattegrond (1742) van Covens en Mortier bekend. In 1796 werd nog vlakbij een linie van 637 meter dwars op de weg aangelegd, maar door de uitdroging van het moeras was Bourtange al te zeer ver zwakt. Het garnizoen werd in 1835 tot enkele personen terugge bracht en vele gebouwen raak ten in ernstig verval. In 1Ö51 werd Bourtange ten slotte afge voerd als vesting, behorende tot de eerste linie van de Eems. De straten, pleinen en wegen werden in 1859 aan de ge meente overgedragen en de landsgebouwen werden in het openbaar geveild. Onmiddellijk werden de wal len geslecht en de gebouwen gesloopt of verbouwd. Aan die „vernielwoede" zijn slechts en kele huizen ontsnapt: ook de oude kerk viel eraan ten offer. Ondanks de wijziging van be bouwing bleef echter de ruimte lijke structuur van Bourtange gehandhaafd Om de weg voor een recon structie van de oude vestiging vrij te maken, werd in 1965 met een procedure om het dorp tot beschermd dorpsgezicht te ver klaren begonnen; de vaststel ling volgde in 1967. Het is niet mogelijk de vestiging geheel in de oorspronkelijke staat te res taureren, omdat een aanzienlijk deel van de oude bebouwing is verdwenen én omdat de eisen, die tegenwoordig aan modern woongenot worden gesteld, bij het volgen van de historische bebouwingsdichtheid in het ge drang komen. Er is daarom uit gegaan van de situatie in de tijd van ir. Scherlenski. In Delfzijl is al een barak uit die tijd gekocht, gedemonteerd en voor wederopbouw in depot ge bracht. „We willen komen tot een re constructie van een aantal ge bouwen binnen de vesting", zegt mr. Overdiep. „Er zijn bij voorbeeld gebouwen met een niet-originele voorgevel: we moeten die dus weer aanpas sen. Op het ogenblik zijn er in de vesting maar twee huisjes, die volkomen in de oude staat verkeren. Buiten de vesting moet beplanting zoveel mo gelijk de oude staat benaderen. inwendig moet Bourtange leef baar worden gemaakt. Je kunt als bewoner niet zeggen: „ik wil niet in een museum wonen" en wel op de recreatie willen staan. Je moet er ook wat voor over hebben. Door de reconstructievoorbe reiding is al veel tot stand ge komen, dat anders misschien nog lang op zich zou hebben laten wachten, zodat de bewo ners ook kunnen zien dat het beter wordt. De electriciteit is ondergronds gelegd, er is gas en riolering gekomen. De zui veringsinstallatie zou er nooit gekomen» zijn als niet gezegd was, dat het na de reconstruc tie niet meer mogelijk zou zijn. Je kunt dan nog moeilijk zeg gen, dat alles maar weer moet worden opengegooid. Intussen is het marktpleintje met keien bestraat en is met behulp van het waterschap de redoute (wacht, kleine veldschans) bakovén al gereconstrueerd." In Bourtange (600 inwoners binnen en direct buiten de vroe gere vestingwerken) staat dus heel wat op stapel: de komende winter zal een van de „punten" van de vijfhoek worden „uitge trokken" (de grachten zijn nog gedeeltelijk herkenbaar; uitge graven zand dient voor opho ging van de wallen). Als dat gebeurd is, heeft de stichting echter een „wapen", waarmee naar de subsidiepot kan wor den gewezen. „Dit is een goed project, we vechten voor iets dat de moeite waard is en daar van moeten wij ook anderen overtuigen", aldus mr. Overdiep. Het hoeft dan ook helemaal niet betwijfeld te worden, dat de provincie Groningen in de vestiging Bourtange straks (misschien al spoedig) een at- tractiepunt van internationale allure zal hebben!

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Nieuwe Leidsche Courant | 1969 | | pagina 15