Maan ais onze grootste
electriciteitscentrale
Jki*
BOURTANGE: KIJK-VESTING
DEZE
WEEK
Legio mogelijkheden
uit „kristallen bol"
reconstructie voor het toerisme
door
Ton Hulst
ZATERDAG 7 JUNI 1M»
door Dik Ringlever
Op de plaats, waar het lied „Wild en woest en ledig
lag het ruwe veen; slechts de heide vlocht er kransen
overheen" geschreven zou kunnen zijn, wordt de vroe
gere toegangspoort tot Groningen de vesting Bour-
tange gereconstrueerd. In deze provincie, waar weinig
behouden oudheden het veelbewogen verleden kunnen
illustreren, is de „fortresse" de toekomst van een formi
dabele toeristische trekpleister voorbehouden. Dag- en
verblijfsrecreanten zullen er zich kunnen vergapen aan
grachten, wallen, soldaten- en officierslogementen, barak
ken, kruit- en woonhuizen, als tenminste de ambitieuze
plannen met zo'n 5V5 miljoen gulden worden gehono
reerd.
de wallen en grachten is nog weinig over: dit is een klein, zwaar
overwoekerd en gedeeltelijk geslecht deel van het stervormige stelsel.
Het knusse dorpspleintje in het centrum van de vesting Bourtange
is al bestraat met veldkeitjes.
Astronaut met instrumentarium
op de maan. Achter hem zijn LM.
doen, die op aarde niet moge
lijk zijn: men wordt er niet ge
hinderd door het matglas van
een atmosfeer.
Voor de natuurkundige en de
wetenschapsman op het gebied
van de electronica, zal de maan
het terrein zijn, waar hij als
nergens elders vacuum-proeven
kan doen. En voor dc geoloog
zal de maan waarschijnlijk zeer
waardevolle gegevens opleve
ren over het ontstaan van de
aarde.
Maar afgezien van die voor
delen voor de wetenschap: wat
worden wij er wijzer van?
Prof. Zdenek Kopal, hoogleraar
in de astronomie aan de uni
versiteit van Manchester ziet
grote perspectieven. Voor de
verre toekomst althans, „in een
tijd" schrijft hij „waarin
ruimteschepen evenveel lijken
Na het succes van Apollo 10 is het vrijwel
zeker: nog deze zomer zal de eerste mens voet
op de maan zetten. En het zal waarschijnlijk de
Amerikaanse vlag zijn, die er het eerst in de
grond gaat. De astronauten Armstrong en Aldrin
zullen het moeten doen, op 20 juli op de vlakte
j/an de Zee der Rust, waar de mensheid de eerste
stappen zet in een wat geleerden noemen
nieuw opwindend tijdperk van de geschiedenis. Het
verblijf op de „wachter van de aarde" zal die
eerste keer maar kort zijn. Het is ten slotte een
kennismaking en méér dan voor maanonderzoek
zullen de astronauten deze tijd moeten gebruiken
om voorbereidingen te treffen voor hun terug
keer naar de Apollo *11-cabine, waarin astronaut
Colling zijn eenzame rondjes zal draaien.
Tijdens de maanverkenning van de Apollo-8 maakte de bemanning deze intrigerende foto: de aarde zoals
de astronauten haar zagen opkomen boven de maan-horizon.
recente door senator Edward
Kennedy geuite kritiek is er
een voorbeeld van om de
ruimtevaartbegroting te be
knotten teneinde het vrijko
mende geld voor andere doel
einden te besteden.
Voorstanders echter wijzen er
op, dat die miljarden niet wor
den weggegooid. Al dat geld
gaat niet aan de neus van de
Satiirnus-raket naar de maan,
maar blijft op aarde. Het
verschaft honderdduizenden
werk en werpt bovendien zeer
waardevolle vruchten af voor
andere takken van wetenschap.
Waar research wordt verricht,
worden immers altijd ontdek
kingen gedaan, die ook buiten
het werkgebied kunnen worden
gebruikt.
Een vraag, die ook geleerden
zich stellen: welk rendement
zal de maan leveren? Hoewel
men daarover nog geen vastom
lijnde ideëen heeft, staat wel
vast, dat dc maan een ideaal
werkterrein voor de we
tenschap zal zijn. Voor de
astronomen bijvoorbeeld, die er
hun observatoria kunnen in
richten om waarnemingen te
op de Apollo van nu als de Cu-
nard Queen-reuzen op de Santa
Maria van Columbus".
ten van de belangrijkste mo
gelijkheden is de maan te ge
bruiken als 's werelds grootste
electriciteitscentrale. Dit omdat
de maan onvoorstelbare hoe
veelheden zonlichtenergie ont
vangt, miljoenen malen groter
dan de aarde waar dc at
mosfeer deze verbrokkelt.
Prof. Kopal spreekt over 504
kilowatt per uur op elke vier
kante centimeter. Een maange-
bied met een middellijn van 100
km (vergelijkbaar met de kra
ters Copernicus of Tycho) zou
dus, heeft hij uitgerekend, een
half miljoen biljoen kilowatt
zonlicht per uur opvangen, die
wanneer deze energie in electri-
citeit zou worden omgezet 10
tot 100 miljoen megawatt-uur
zou leveren. Hoeveel dit is
blijkt uit de produktie van de
grootste hydro-electrische cen
trale ter wereld: 100.000 mega
watt-uur.
Die energie te transporteren,
is smdskort geen probleem
meer. Men zou ze via geconcen
treerde laserstralen kunnen
overhrengén. De „verpakking"
in deze stralen zou dan moeten
gebeuren in op de maan te bou
wen zgn. zonreactors, die veel
overeenkomst vertonen met
kernreactors.
Zonne-cnergie en kernenergie
hebben trouwens, zegt prof. Ko
pal, nog meer overeenkomst.
Beide kunnen namelijk worden
gebruikt voor goede en slechte
doeleinden. Een intensieve
.laser-bron" kan een wapen
worden, dat nog vernietigender
werkt dan een waterstofbom.
Een verraderlijk wapen ook,
want men zou eventueel on
zichtbare stralen met dit dode
lijk effect van de maan naar de
aarde kunnen zenden.
Prof. Kopal ziet nog verder.
„Zal de maan in de toekomst
wellicht opvangcentrum kunnen
worden voor menselijk leven,
dat wordt bedreigd door uit
roeiing als gevolg van nucleaire
explosies?" Hij vraagt zich af
of het toeval is, dat het kern
wapen ir. dezelfde tijd werd
uitgevonden als de ruimteraket.
„Zou het ruimteschip een he
dendaagse versie van de ark
van Noach niet gezien moe
ten worden als een stilzwijgend
antwoord op de dreiging van dc
Kernbom?"
Het moet mogelijk zijn. zegt
hij. althans theoretisch in de
toekomst een atmosfeer om de
maan te scheppen, waarin de
mens zou kunnen leven. Hij
grondt dit op resultaten van het
onderzoek door Surveyors, die
aantoonden, dat rotsen op de
maan ongeveer 58 procent
zuurstof en enkele procenten
koolstof bevatten. Door electro-
cliemischc bewerking, zou deze
mogelijk kunnen worden vrij
gemaakt, aldus prof. Kopal.
Of dit gedurfde toekomst
voorspellingen zijn of slechts
fantasieën, kan nu nog niemand
zeggen. De maan is nog een
kristallen bol, waaruit van alles
kan komen. Maar zeker is wel,
dat als de eerste astronauten de
maanbodem straks zullen betre
den zij getuige zullen zijn van
het begin van een heel nieuw
tijdperk, dat wellicht vele acti
viteiten van dc mensheid in de
toekomst drastisch zal beïnvloe
den.
Huil belangrijkste op-
dracht zal zjjn het verzame
len van een kleine 30 kilo
laan bodemmonsters, die
[in vacuum verpakt
[uiterst voorzichtig naar de
laarde zullen worden ge-
ibracht om daar verder te
kvorden onderzocht. Dit
moet zo voorzichtig ge
beuren omdat het gevaar
jvan een spontane explosie
[van de materie niet denk-
Idig is.
»uwens. ook op aarde zullen
nodige voorzorgsmaatregelen
orden getroffen. De mannen
elf zullen na aankomst gerui
de tijd in quarantaine gaan om
te voorkomen, dat zij vreemde
bacteriën op hun omgeving
loslaten en ook de monsters
zullen minutieus "op besmetting
worden gecontroleerd.
Het grootste deel van die
monsters zal in Amerika wor
den onderzocht, maar ook het
buitenland mag meedoen. Zo
zal waarschijnlijk ook de on
langs gestichte afdeling exobio-
logie van de Nijmeegse uni
versiteit enkele grammen van
de monsters krijgen toe
gestuurd.
Naast het nemen van die
monsters zullen de astronauten
o.m. ook een instrument op de
maanbodem plaatsen, waardoor
men op aarde meer gegevens
hoopt te verkrijgen over
seismische activiteiten van de
maan.
En daarmee hebben ze hun
belangrijkste taken dan ver
richt: meer dan een bescheiden
begin Is het niet.
Een uitgebreider programma
wacht op volgende vluchten.
Maar hoeveel dat er zullen zijn.
is nu nog onbekend. Ex-astro-
naut Borman sprak enkele we
ken geleden over negen beman
de reizen, maar in Washington
is daarover nog geen beslissing
genomen.
Alles hangt af van hel
beschikbare geld. En het ziet er
wel naar uit, dat dit minder zal
zijn dan wat er tot nu toe voor
het Apollo-project werd uitge
trokken (25 miljard dollar).
Er gaan in Amerika namelijk
steeds meer stemmen op de
KOU EN WIND en regen, een
ar begin van de junimaand in
ote delen van Europa, die zich
etzelfde weer nog best herinne-
n van 25 jaar geleden, toen de
ivasie in Normandië het begin
an de bevrijding betekende.
Curasao in het brandpunt. Door
onrust (werkloosheid, la-
lonen bij stijgende welvaart in
en door enkele families gere-
Verd landje) ontstaan onlusten,
landstichting op grote schaal,
laundering, drie doden, veel ge-
ronden, 500 arrestanten. Neder-
>nd stuurt mariniers om de orde
t helpen handhaven. Motie» in
Je Kamer daartegen hebben
leen kans. Uitstel van een nieu-
re staking, aftreden van de re-
jering der Antillen, verkiezingen
h september. Moet het Statuut
ferzien worden?
In Frankrijk ziet Pompidou het
residentschap nabij komen; Po
er (23 procent in de eerste ron-
Je) is kansloos nu de commu
niën van Duclos (21 pet.) in de
freede ronde zich van stemming
jillen onthouden.
In Praag wint de Moskouvriend
,trougal het van de liberalen,
[[leuwe spanningen in het Nabije
osten in de maand van de juni-
orlog, maar ook berichten dat
Grote Vier vorderingen maken
1 hun overleg om de vrede te
«werken. Biafra laat na veel be-
iddelen de Italiaanse ofietechni-
vrij, die er met de dood be-
Teigd waren.
5 Er vallen (Cubaanse?) bommen
j het presidentspaleis in Haiti.
"Ixon verwijt de „nieuwe isolati-
listen" dat ze de wereld in de
eek willen laten en vliegt naar
't eiland Midway om de Zuid-
1 etnamese president Thieu te
1 itmoeten en waarschijnlijk troe-
invermindering en verkiezingen
bespreken.
Er zijn enkele vliegrampen met
„oeings 727: in Mexico (72 do-
*en) en bij Alaska (een spiona-
svliegtuig, maar niet neer-
sschoten); een aanvaring onder
i Philippljnen eist zestig
ensenlevens van de duikbootja-
f Frank E. Evans,
j Het zoeklicht valt in eigen land
''oral op het snel uitgebrachte
'pport over excessen bij het
j lederlandse militaire optreden in
Bourtange vertoonde al jarenlang, zoals vele platteland
gemeenschappen, het heeld van aftakeling. De jongeren
trokken wegwaardoor vergrijzing van de bevolking op
trad, de politiepost werd opgeheven, de personeelsbezetting
van de douanepost ingekrompen en het postkantoor afge
schaft. Toen het gemeentebestuur van Vlagtwedde naging
welke kernen binnen de gemeentegrenzen behouden zouden
moeten blijven, lag daar het probleem Bourtange: jammer
om het dorpje, dat door stratenpatroon en bouio nog zozeer
aan een bastion herinnert, op te heffen maar welke zin
moest eraan worden gegeven? Het antwoord was het tover
woord van deze tijd: recreatie.
&iN
Het reconstructieplan-Bourtange, van buiten
water-wallen-water-wallen-bastions-vestingkern.
binnen gezien:
Indië. Geen systeem in de (toch
nog vele) wreedheden, conclu
deert de regering. Maar op
posanten denken dat de gerap
porteerde wandaden alleen maar
het topje van de ijsberg zijn.
Witteveen en zijn staatssecre
taris Grapperhaus verweren zich
tegen aanmerkingen van de Ka
mer over de vennootschapsbe
lasting. De regeringspartijen
schrikken terug als Grapperhaus
met de portefeuille zwaait.
Biesheuvel (a.r. fractieleider) wil
liever 700 miljoen gulden be
lastingcorrectie zonder meer dan
900 miljoen gulden met allerlei
compensaties. En geen verhoging
van de BTW.
De Chinese moord in Amster
dam wordt opgelost, een tienjari
ge jongen wordt er vermoord ge
vonden, in Rotterdam schiet een
Turk een vrouw dood.
De Haagse raad staat achter
het senri metroplan en minister
Bakker opent een brug bij Mui-
derberg, waardoor het noorden
straks dichter bij de randstad
wordt getrokken.
Minister De Block wil de prijs-
stop nog aanhouden. Het leven
is zowaar iets goedkoper gewor
den. De werkloosheid is verder
gezakt. Bij metaalbedrijven als
Lips probeert de vakbeweging de
2 procent duurtetoeslag binnen
te halen. De KLM maakt 86 mil
joen gulden winst, en dat is ook
weieens anders geweest. Het
Ametelhotel wordt voor vier mil
joen verkocht, maar blijft in Ne
derlandse handen.
De voorzitter van de Stich
ting Vesting Bourtange, de Gro
ningse rechter mr. G. Overdiep,
die in de werkgroep-reconstruc
tie zitting heeft namens de Pro
vinciale Groningse Oudheidkun
dige Commissie, zegt: „We
staan eigenlijk op twee benen:
recreatie en reconstructie. Het
verband is onlosmakelijk: je
kunt alleen verantwoorde re
creatie plegen als je verant
woord reconstrueert. We heb
ben het geluk gehad alle bestek
tekeningen van de gebouwen in
de vesting Bourtange in 1749,
getekend door de kapitein-in
genieur Scherlenski, terug te
vinden, ook van de tuinaanleg."
De provincies Groningen,
Friesland en Drenthe waren
tot ver in de achttiende eeuw
aan de oostzijde beschermd
door 't woeste en ondoordring
bare Bourtanger Moeras, dat
oorspronkelijk van de Dollard
tot aan Coevorden reikte. De
enige weg door deze natuurlij
ke grens (bij regen en sneeuw
vaak niet eens te gebruiken)
was een twee uur lopen ver
gende pas, deel van een heer
weg, die liep van Groningen
via Slochteren (waar een
schans lag), Winschoten en
Wedde (burcht) naar Lingen en
Westfalen.
De pas bestond in het westen
ten dele uit een door boeren
door het moeras gelegde knup-
pelweg, die naar het oosten
overging in een smalle zandrug.
Halverwege lag een zandheuvel
tje, waar juist twee karren el
kaar konden passeren.
Op die plek begon in april
1580 de overste Diederik Sonoy,
in opdracht van prins Willem
van Oranje, met het graven
van een schans in de vorm van
Doel: Het bedwingen van d«
nog in Spaanse handen zijnde
stad Groningen. Door gebrek
aan geld en gravers kwam het
werk al spoedig stil te liggen,
maar in 1593 besloot graaf Wil
lem Lodewijk van Nassau, stad
houder van Friesland en de
Groninger Ommelanden, defini
tief de heerweg over de Bour
tange (tange is zandrug) te slui
ten. Op 9 september 1593 was
het werk gereed: over de vijf
punten van het bastion mat de
schans ongeveer 300 roeden, de
wal was een spiets hoog en de
gracht al 80 voet breed en zes
voet diep.
In de schans waren een am-
munitiehuis en soldatenbarak
ken gebouwd. Onder leiding
van hopman Gerrlt Cornelis-
zoon Schay werd er een dubbel
garnizoen krijgsvolk in gele
gerd. Direct al werd de vesti
ging bedreigd, maar de tegen
stander Francisco Verdugo
ging niet tot belegering over.
Na de reductie van Groningen
tot de Unie in 1594 gold Bour
tange als een van de frontierste-
den. Het garnizoen bestond uit
een Friese en een Groningse
compagnie. In 1607 werd de
schans aan de oostzijde uitge
breid met een kroonwerk, waar
aan later nog twee hoornwer
ken werden toegevoegd. In
1665, bij een inval van de
bisschop van Munster, bleek
echter de schans al in slechte
staat.
De bezetting van slechts vijf
tig man werd in allerijl uitge-
een gebastionneerde vijfhoek,
breid met een compagnie onder
kapitein Ter Ham en de fortres
se werd hersteld. In het geïnun
deerde Westerwolde wist Bour
tange zich te handhaven. Er wa
ren legeringsgebouwen en offi-
ciersverblijven bijgebouwd en
uit die tijd dateren nog het
marktpleintje en twee huizen
daaraan.
Omdat de kracht van Bour
tange was gelegen in de drassig
heid van het omliggende ge
bied, werden in 1672 waterwer
ken uitgevoerd om het peil in
de hand te kunnen houden.
Door het riviertje Ruiten A.
werd een dam aangelegd en het
water werd naar de gracht van
de vesting geleid. Voor be
scherming diende de veld-
schans Bakoven.
Nadat belegering in 1672 door
de bisschop van Munster was
afgewend zakte de verdediging
in de oude staat van verwaarlo
zing terug. In 1681 bleek zelfs
het hele moeras droog te zijn.
doordat de leidijken waren
doorgestoken. In de jaren 1738
- 1742 werd de schans opnieuw
ODgemaakt. Aan de oostzijde
werd het geleidelijk oplopende
ferrein afgegraven tot een „nat
te horizon", een halvemaanvor
mig meer met een oppervlakte
van 20 hectare. Uit die tijd zijn
de tekeningen van ir. Scherlens
ki en een plattegrond (1742)
van Covens en Mortier bekend.
In 1796 werd nog vlakbij een
linie van 637 meter dwars op
de weg aangelegd, maar door
de uitdroging van het moeras
was Bourtange al te zeer ver
zwakt.
Het garnizoen werd in 1835
tot enkele personen terugge
bracht en vele gebouwen raak
ten in ernstig verval. In 1Ö51
werd Bourtange ten slotte afge
voerd als vesting, behorende
tot de eerste linie van de Eems.
De straten, pleinen en wegen
werden in 1859 aan de ge
meente overgedragen en de
landsgebouwen werden in het
openbaar geveild.
Onmiddellijk werden de wal
len geslecht en de gebouwen
gesloopt of verbouwd. Aan die
„vernielwoede" zijn slechts en
kele huizen ontsnapt: ook de
oude kerk viel eraan ten offer.
Ondanks de wijziging van be
bouwing bleef echter de ruimte
lijke structuur van Bourtange
gehandhaafd
Om de weg voor een recon
structie van de oude vestiging
vrij te maken, werd in 1965 met
een procedure om het dorp tot
beschermd dorpsgezicht te ver
klaren begonnen; de vaststel
ling volgde in 1967. Het is niet
mogelijk de vestiging geheel in
de oorspronkelijke staat te res
taureren, omdat een aanzienlijk
deel van de oude bebouwing is
verdwenen én omdat de eisen,
die tegenwoordig aan modern
woongenot worden gesteld, bij
het volgen van de historische
bebouwingsdichtheid in het ge
drang komen. Er is daarom uit
gegaan van de situatie in de
tijd van ir. Scherlenski. In
Delfzijl is al een barak uit die
tijd gekocht, gedemonteerd en
voor wederopbouw in depot ge
bracht.
„We willen komen tot een re
constructie van een aantal ge
bouwen binnen de vesting",
zegt mr. Overdiep. „Er zijn bij
voorbeeld gebouwen met een
niet-originele voorgevel: we
moeten die dus weer aanpas
sen. Op het ogenblik zijn er in
de vesting maar twee huisjes,
die volkomen in de oude staat
verkeren. Buiten de vesting
moet beplanting zoveel mo
gelijk de oude staat benaderen.
inwendig moet Bourtange leef
baar worden gemaakt. Je kunt
als bewoner niet zeggen: „ik
wil niet in een museum wonen"
en wel op de recreatie willen
staan. Je moet er ook wat voor
over hebben.
Door de reconstructievoorbe
reiding is al veel tot stand ge
komen, dat anders misschien
nog lang op zich zou hebben
laten wachten, zodat de bewo
ners ook kunnen zien dat het
beter wordt. De electriciteit is
ondergronds gelegd, er is gas
en riolering gekomen. De zui
veringsinstallatie zou er nooit
gekomen» zijn als niet gezegd
was, dat het na de reconstruc
tie niet meer mogelijk zou zijn.
Je kunt dan nog moeilijk zeg
gen, dat alles maar weer moet
worden opengegooid. Intussen
is het marktpleintje met keien
bestraat en is met behulp van
het waterschap de redoute
(wacht, kleine veldschans)
bakovén al gereconstrueerd."
In Bourtange (600 inwoners
binnen en direct buiten de vroe
gere vestingwerken) staat dus
heel wat op stapel: de komende
winter zal een van de „punten"
van de vijfhoek worden „uitge
trokken" (de grachten zijn nog
gedeeltelijk herkenbaar; uitge
graven zand dient voor opho
ging van de wallen). Als dat
gebeurd is, heeft de stichting
echter een „wapen", waarmee
naar de subsidiepot kan wor
den gewezen. „Dit is een goed
project, we vechten voor iets
dat de moeite waard is en daar
van moeten wij ook anderen
overtuigen", aldus mr.
Overdiep.
Het hoeft dan ook helemaal
niet betwijfeld te worden, dat
de provincie Groningen in de
vestiging Bourtange straks
(misschien al spoedig) een at-
tractiepunt van internationale
allure zal hebben!