Friezen en Romeinen woonden op Rijswijkse 'landtong'
Belangrijke integratie
blijkt bij opgraving
2™.31
CHEPEN-.
Door
C. Keizer
EILEN EN ZEILEN
COURANT
13
DONDERDAG 2 JANUARI 1W9
tsgÊBSSÊ
- -J. i
v%"' V :W-
f
-
l"
iled ▼an Rijswijk al vele belangrijke historische gege
id»» prijs gegeven, waardoor een andere kijk op de
plaatselijke- en regionale geschiedenis werd verkregen,
èp het ogenblik is men nu al een jaar bezig met het be
langrijkste archeologische bodemonderzoek, dat tot nog
toe in de Haagse agglomeratie werd verricht door de
Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek
to Amersfoort, namelijk het onderzoek aan de Tuba
singel. Na een jaar minitueus graafwerk is men tot de be
langrijke ontdekking gekomen, dat juist op deze plaats
een zeer belangrijke bijdrage wordt geleverd aan onze
vaderlandse geschiedenis. Hier, in het weiland voor de
Tuhasingel heeft men sporen ontdekt van de Romanise-
*fog van de inlandse bevolking. Men heeft kunnen vast
stellen, hoe daar de inlandse bevolking de invloed van
$e Romeinse beschaving heeft ondergaan. Vandaar, dat
ébt archeologisch onderzoek in een groot deel van Euro-
p* reeds de aandacht heeft getrokken en uniek is voor
eins land, want tot nog toe heeft men een dergelijk ob-
niet onder handen gehad.
Aan vondsten is het terrein niet
SB erg rijk. Alles tekent zich af in
«er kwetsbare en alleen voor vak
mensen afleesbare bodemsporen,
cüe millimeter voor millimeter
worden onderzocht en gerecon
strueerd. Dan pas komt er een
beeld tevoorschijn, waaruit iets is
af te lezen. Zo komt het, dat men
pas na een jaar onderzoek tot de
hierboven omschreven belangrijke
slotsom is gekomen. Vorige week
hebben burgemeester en wethou
ders van Rijswijk, enkele leden
van Gedeputeerde Staten van
Zuid-Holland en een aantal be
kende archeologen een bezoek ge
bracht aan het opgravingsterrein,
waar zij werden rondgeleid door
de wetenschappelijke leiders van
het opgravingsproject, drs. Bloe-
mers en de heer Woudstra.
Zoals bekend, werd in de zomer van
1063 op het terrein een aantal Ro
meinse scherven en een hoeveelheid
bouwmaterialen ontdekt door enkele
leden van de Archeologische Werkge
meenschap Nederland, die later met
toestemming van de ROB een proef
onderzoek verrichten. Toen zeer veel
Romeins en inlands materiaal werd
avonden, kon uiteindelijk de
ijksdienst worden bewogen een on
derzoek in te stellen, vooral omdat het
opgravingsterrein werd bedreigd door
de aanleg van een rijksweg, de zoge-
aaamde Beneluxweg.
Nadat met de opgravingscampagne
was begonnen, zijn er zeer interessan
te zaken aan het licht gekomen. In
ieder geval is nu komen vast te staan,
dat men in Rijswijk te doen heeft met
aan civiele Romeinse nederzetting. In
ons land zijn de afgelopen jaren zeer
vele Romeinse militaire nederzettin
gen blootgelegd, maar tot nog toe ble
ven de civiele nederzettingen beperkt
k>t een enkele losse vondst.
Aanvankelijk dacht men ook, dat
het in Voorburg liggende Forum Had
rian! een militaire nederzetting was.
Na een recent onderzoek is men tot
de slotsom gekomen, dat men ook in
Voorburg met een sterke Romeinse
civiele nederzetting te maken heeft,
daterend van 50 tot 250 na Christus.
Dit gezichtspunt is thans aanvaard
na een jarenlange studie van prof. dr.
J. E. Bogaers, die zich enkele jaren
geleden ook intensief heeft bezig ge
houden met de in Rijswijk gevonden
Romeinse mijlpaal, die verwees naar
de Civitas Cananefatum. In ieder ge
val is hier nu wel duidelijk, dat de
bordjes in park Arentsburg met het
opschrift: „Van hier vertrokken dc
Romeinen om Engeland te bezetten."
Iltoeten worden verhangen.
FRIEZEN
De Nederzetting in Rijswijk bestond
MCds voor het begin van onze jaartel
ing. Uit de opgraving is thans geble
ken, dat een groep Friezen zich hier
hadden gevestigd en landbouw- en
veeteelt bedrljvan hadden gesticht.
Het is bekend, dat de Friezen kort
voor onze jaartelling vanuit het noor
den naar het zuiden trokken om daar
betere bestaansmogelijkheden te vin-
Links, een reconstructietekening
van de oudste Friese boerderij en
rechts een deel van een Friese boer
derij, die de Friezen bouwden naar
voorbeeld van de Romeinen. Van de
linkse boerderij is tha.i.s één platte
grond geheel blootgelegd. Van de
rechtse boerderijen zijn er thans zes
gevonden. De oudste boerderij stond
er reeds kort voor de jaartelling; de
rechtse werd gebouwd tijdens de Ro
meinse overheersing.
bronzen sleutels. De grote klomp
steen boven is een deel van een vloer
met opstaande plint. De ronde steen
links is een stuk van een centraal
verwarmingssysteem.
den. Dit zat de vanuit het zuiden ko
mende Romeinen niet lekker.
Rond de jaartelling bevolkten de
Friezen een gebied, dat ongeveer liep
vanaf de Wezer tot aan het Zwin in
Vlaanderen. De Romeinen waren aan
vankelijk de Friezen wel goed gezind.
In 12 na Christus sloot Drusus met
hen een verbond. De Friezen waren
aan de Romeinen een schatting
verschuldigd van ossenhuiden, die in
het Romeinse leger goed konden wor
den gebruikt voor het maken van kle
ding. schilden en tenten. De Romeinse
veldheer Olennius verzwaarde de
schatting, maar dat namen de Friezen
niet. In 28 na Christus kwamen zij in
verzet, wat voorlopig ongestraft bleef.
Eerst in 47 na Christus heeft Corbulo,
de in onze streek bekende veldheer,
waarnaar de gracht van Corbulo werd
genoemd en waarop we in dit artikel
nog nader zullen terugkomen, hen
met veel moeite onderworpen, maar
toen later een andere volksstam, de
Chauchen, weerstand boden, trokken
de Romeinen enkele eeuwen later,
van de Friezen tot achter de huidige
Oude Rijn, de Romeinse Rijksgrens
door het westen van Nederland. De
Friezen behoorden voortaan niet tot
het Romeinse rijk. Na het vertrek van
de Romeinen enkele eeuwen later
kwamen de Friezen weer terug en
hadden een rijk, Fresia genaamd, dat
zich uitstrekte van de Wezer tot aan
het Zwin.
Deze uitwijding in de toenmalige
toestand was even nodig, om enigszins
een beeld te krijgen van wat er zich
op het terrein in Rijswijk heeft af
gespeeld. De Friezen die daar hun be
drijven hadden, hebben zich daar
kennelijk verzoend met de Romeinse
overheersers. Niet alleen op het ter
rein aan de Tubasingel, maar ook op
nog een aantal andere plaatsen op
Rijswijks grondgebied, namelijk langs
de voormalige Kleiweg, waar thans de
nieuwe Hervormde Verzoeningskerk
staat en op de hoek Schaapweg-Ken-
nedylaan, in het zogenaamde Voorde
complex hebben zij zich gevestigd. Op
de beide laatste plaatsen zijn ook in
de afgelopen jaren dezelfde sporen ge
vonden, die thans op het terrein aan
de Tubasingel tevoorschijn zijn ge
komen.
LANDTONG
Op de vraag, waarom de Friezen en
later de Romeinen zich juist in deze
streek vestigden, heeft de Geologische
Stichting te Haarlem inmiddels ook
het antwoord gevonden.
In een eerder artikel hebben wij
geschreven, dat er een brede kreek
heeft gelopen naar de omgeving van
de huidige Hoornbrug en naar het
zuiden, richting Sammersbrug en
verder het Westland in. Deze kreek is
een overblijfsel moet zijn van de nog
steeds gezochte gracht van Corbulo,
een Romeinse vaarweg van Roomburg
(bij Leiderdorp) naar de Waterweg.
Hierbij zullen de Romeinen gebruik
hebben gemaakt van bestaande water
lopen, rivieren en kreken. Uit het on
derzoek van de Geologische Stichting
is gebleken, dat de stroom inderdaad
een brede kreek is geweest, die recht
streeks in verbinding heeft gestaan
met wat nu de Vliet heet. Bekend is,
dat de huidige Vliet vanaf Leiderdorp
tot aan de .Hoornbrug een overblijfsel
is van de gracht van Corbulo.
Iets ten noorden van de thans ge
vonden nederzetting heeft dit water
zijarm gehad, een kleine kreek. Het op
gravingsterrein aan de Tubasingel ligt
dus op een soort scherpe landtong, die
zich vanaf de Tubasingel verbreed tot
ongeveer de Verzoeningskerk, waar
de beide kreken weer samenvloeien.
Enkele gevonden Romeinse bronzen
voorwerpen. Links bovenaan een
bronzen vogeltje met rechts een voet
van een kandelaar. Links onder een
bronzen gietvorm, een spatel en een
gevonden. De oudste boerderen stond
mantelspeld.
J i
i
De hoofdgeul buigt zich dan scherp af
naar het Voordecomplex en maakt
daar weer een scherpe bocht in de
richting van de Sammersbrug. Op de
hoge grond van de kreekrug hebben
zich de Friezen gevestigd en zijn daar
rond de jaartelling in aanraking geko
men met de bezetters: de Romeinen.
Tegelijk met de stichting van
Arendsburch, in Voorburg, is ook de
Romeinse invloed in Rijswijk merk
baar. Op de plaats van een gevonden
boerderij van de Friezen bouwden de
Romeinen een boerderij, gevolgd door
enkele stenen wonigen. Dan is de
eerste eeuw reeds verstreken. Het
zwaartepunt van de Romeinse integra
tie ligt van de tweede helft van de
tweede eeuw tot en met de eerste
helft van de derde eeuw. Het is be
kend, dat de Romeinen omstreeks 250
zijn vertrokken als gevolg van een
aantal overstromingen. Het lijkt, dat
de Romeinen het in Rijswijk en Voor
burg langer hebben volgehouden, na
melijk tot ongeveer 275. Dit blijkt uit
een in Rijswijk gevonden munt, die
dateert uit 270 tot 273. In Voorburg
zijn vier van deze munten gevonden.
INTEGRATIE
Nadat de Romeinen zich hadden ge
vestigd. namen de overgebleven Frie
zen kennelijk de gewoonten van de
Romeinen over. Enkele tientallen me
ters naar het oosten van de oude ne
derzetting bouwden zij weer hun
boerderijen. Nu blijkt, dat deze boer
derijen qua grootte en vorm met de
Romeinse overeenkomen.
Op het ogenblik zijn zes van deze
boerderijen teruggevonden. Het on
derzoek naar de nederzetting wordt
nog enkele maanden voortgezet en
men hoopt nog een aantal van deze
boerderijen terug te vinden.
Dat de boerderijen gebouwd zijn
door de Friezen blijkt uit het aarde
werk, dat bij en rond hun huizen
werd gevonden. Het is namelijk het
zelfde materiaal als werd gevonden in
de Friese terpen. De tijdstippen van
Op deze plattegrondtekening van
de resultaten van het onderzoek
rechts boven de oude Friese boerderij.
De rechthoek is de Romeinse boer
derij met op de voorgrond het ge
arceerde gedeelte) het stenen Ro
meinse woonhuis, waarin een centraal
verwarmingssysteem en muurschilde
ringen zijn gevonden.
die voor een groot deel nog in da
bodem aanwezig bleek te zijn.
MIDDELEEUWS
Nadat de Romeinen waren vertrok
ken in de derde eeuw, bleef de neder
zetting waarschijnlijk gehandhaafd.
Uit latere eeuwen zijn een aantal
overblijfselen gevonden. In de elfde
en twaalfde eeuw blijkt de plek weer
druk te zijn bewoond. Uit deze tijd
dateert een groot houten middeleeuw»
gebouw, dat dwars over de dan in
middels verdwenen Romeinse- en
Friese gebouwen heen is gebouwd.
Rond dit zware houten gebouw ligt
een soort houten schutting in de vorm
van vergrote tinnen van een kasteel.
Waarschijnlijk zijn dit voorraadkisten
geweest. Kort na 1200 houdt de bewo
ning definitief op.
Dit middeleeuwse houten gebouw
kan de Hof van de Heren van
Rijswijk zijn geweest. Zoals wij reeds
eerder srhreven, werd deze Hof door
de Graaf van Holland in 1203 vernie»
tigd. omdat de Heren van Rijswijk ia
de Loonse successieoorlogen partij ko
zen voor de graaf van Loon. Het nu
gevonden huis ligt in een groot ge
bied, dat in de elfde- en twaalfde
eeuw vrij geïsoleerd heeft gelegen. In
een oud archiefstuk uit het eind van
de twaalfde eeuw wordt gezegd, dat
de Hof van de Heren van Rijswijk in
het moeras ligt De nu gevonden
plaats aan de Tubasingel voldoet aan
deze voorwaarde. Het verdere onder
zoek zal moeten uitwijzen, of men
hier inderdaad met de Hof van
Rijswijk te doen heeft. In ieder geval
is de plaats dan strategisch gekozen.
De houten „omheining" van het ge
bouw kan uit latere tijd stammen.
Het is bekend, dat de Graven van
Het Friese aardewerk. Deze potten
zijn uit de gevonden scherven door
de Rijksdienst van het Oudheidkundig
Bodemonderzoek gerestaureerd en
tentoongesteld in de hal van het
ministerie van CRM.
vestiging van de Romeinen kunnen ook
worden afgelezen aan de vondsten. Zo
werden o.m. twee bronzen mantelspel
den gevonden, die in de eerste eeuw
zijn gemaakt. Ook uit de aardewerk-
scherven kon men de Romeinse periode
zeer nauwkeurig dateren.
Wat deze vondsten betreft: onder de
hoek van de muur van de gevonden
boerderij vond men een gaaf bouwof-
fer, bestaande uit een licht geel ge
kleurde kom van aardewerk.
De verdere Romeinse vondsten
bestaan om. uit een bronzen giet
vorm, een bronzen vogeltje, een voet
van een kandelaar, een aantal bronzen
mantelspelden, muurschilderingen en
een deel van een centraal verwar
mingssysteem.
Ook van de Friezen is een offer
gevonden. Het bestond uit een pot
met crematieresten en als bij gift twee
koehorens.
Vlak bij de Romeinse gebouwen
werd een houten waterput gevonden.
Holland in het begin van de dertiende
eeuw houten versterkingen aanlegden
ter bescherming van de oostgrens.
Dergelijke versterkingen zijn o.m. be
kend uit Voorschoten, Veur en Voor
burg. De vorm van de daar gevonden
Grafelijke grensverdediging komt vrij
wel overeen met de daar gevonden
materialen. In ieder geval is reeds
aangetoond, dat de kostbare opgra
vingscampagne in Rijswijk meer dan
de moeite loont. Op het terrein langs
de Tubasingel krijgt men een duide
lijk beeld van onze vroege geschiede
nis.
Een aantal belangrijke vondsten
zijn tentoongesteld In een vitrine in
de hal van het ministerie van Cultuur
recreatie en maatschappelijk werk.
Het opgravingsterrein is niet te bezoe
ken, omdat bet gevaar bestaat, dat
door ondeskundig betreden van dit
terrein de sporen die voor een leek
vrijwel niet te zien zijn, worden ver
trapt. De geschiedenis laat zich Jam
mer genoeg maar eenmaal in de bo
dem aflezen.
Eerste lijst
Algorab 1 Rotterdam verw
Grotedyk 4 wielingen verw
Hollandsburcht 4 Eastlonden
nr Lorenco Marques
Holiandsdlep 8 Fremantle
Hollandsdreef 5 Lagos verw
Hollandsduin 2 Seattle nr
Colombo
Westertoren 8 Dampier
Tweede lijst
Achilles 1 W Flores
Amsteldlep 1 Z Dakar
Batavier 5 Burllngs nr Lon
den
Caltex Arnhem 2 Pointe a
Pierre nr Immlngham
Charls 8 Bremen verw
Congokust 21 Slnoe
Diogenes l NO Sombrero
Deneb 2 O Tripoli
Dahomeykust 2 pass Flnlste-
re
Diadema 2 Esslder verw
Dlonegens 3 Curacao
Eos 6 Antwerpen verw
Grotedljk 2 w Sdlly Islands
Ganymedes 2 Bremen
Hermes 2 Amsterdam
Koratla 1 Bandar mahshahv
Singapore
Kalydon 2 O Ceylon
Katendreclit 2 W Oporto
Kryptos 2 Algiers
Kreon 3 Rotterdam verw
Koudekerk 1 Bangkok nr
Pus an
Lion of Judah 2 NO Arden
Ladon 8 Rotterdam verw
Laarderkerk 2 Londen
Leuwehaven 2 Gothenburg
nr Aarhuls
Moordrecht 2 Rede Balboa
Mijdrecht 2 Z Bombay
Magas 2 Rotterdam
Mentor 1 Hamburg
Mare I.lberlm 2 R'dam nr
Gu nar ess
Mare SUentrun 3 Rotterdam
verw
Markab 2 Amsterdam nr Ayr
Merwehaven 2 Kenltra
Nlso 1 Lavera nr Libanon
Oostkerk 2 Z Abidjan
Osiris 2 Cristobal verw
Oldekerk l Freetown nr S
Pedro
Papcndrecht 1 Cristobal nr
Kingston
Prinses Maria 1 Z.O. Kreta
Pallas 2 Amsterdam nr Hem-
burg
Perldes 2 Cristobal
Poeldijk I Londen nr Cristo
bal
Prlns Alexander 1 Genua
Prinses Anna 5 Haifa verw
Prinses Emilia 1 Lissabon
Prlns Maurlts 4 R'dam nr
Londen
Rotterdam 2 New York verw
Rottl 1 Khoramchahv nr Ba-
haraln
Scherpendrecht I NW Aca-
pulco
Scheldelloyd 2 Manilla verw
Sepia 2 O Lourencomarques
Statendam 2 Manzatlan nr
Acapulco
Sloterkerk 1 Genua nr Rot
terdam
Tara 31 Santos nr Pt Alegrc
Thaletas 2 Antwerpen verw
Vlana 1 n curacao
Vlvlpara 2 Puerto Miranda
verw
Vlieland 1 Purfleet nr
Teesport
Wonosobo 1 ZW Mazatlan
Wadekerk 2 Fremantle
Tankers
Aclla Hoek van Holland
verw, Rotterdam, Shellha-
ven, Rotterdam (dokken
RDM), Stanlow vervallen
Area 31/12 Midnight to Ham
burg verw, Teesport verm
Kllllngholme, Sunderland
Atys 8 Port Sudan verw
Camilla 1 Ango Ango verw.
Pointe Noire, verm Cura
cao
Capiluna 6 Kaapstad verw nr
Mina al Ahmadl
Caplsteria 2 Kaapstad verw
nr Mlna al Ahmadl
twoordt verm Khor al
Amaya, Durban)
Capulonlx 13 Kaapstad verw
nr La Spezla
Clnulta 2 Curacao verw, Car-
don, Stanlow, Barton
Dnllia Mlna al Ahmadl verw
mioma 10 whangarel verw
Dlone 8 Port Dickson verw.
Perz Golf, verm Mlna al
Ahmadl
Doslna 2 Gothenburg verw,
Mlna al Ahmadl
Kabylla 1 Calcutta verw.
Bandar Mahshahr
Kara 3 Ballkpapan verw.
Bukom. verm Lae, Rabaul.
Port Moresby
Kermia 6 Thameshaven
Korovlna Bukom verw t:
Izebsla l Mersey verw.
Stanlow, Donges, verm
Thameshaven
Macoma 15 Rotterdam verw.
verm Perz Golf
Mctula 5 Kaapstad verw
verm nr Las Palm as, Tha
meshaven
Noverlta 10 Iaapstad verw nr
Mlna al Fahal, verm Go
thenburg
Ondina 4 Lagos verw. verm
Hovlc (Port Gentll vcrv)
Onoba s Port Gentll verw,
verm Curacao
Sepia 4 Kaapstad verw nr
Fnwley
Vlana 2 Cardon verw. verm
Houston, Mobile, Marrero.
Curacao
Vlvlpara 1 Curacao verw
iwordt verm Pto Miranda.
2 Lake Trips, Curacao, Ja
pan)
Zafra I Aden verw, Mlna al
Fahal/bunkeren, Khor al
Amaya
