'BOUWKUNST
DER EEUWEN
„Wij zullen wel
een theoloog
van u maken"
Van Grieks
naar Turks en
via Romeins
naar Romaans
GEESTRIJK LEVEN
Kerk en Wereld houdt
Ak-weekends
Boven: De Shezade-Cami-
moskee in Istanbul. De hoofd
ingang is Perzisch, de orna-
mentering in hoofdzaak Ara-
bisch-Moors, de koepelbouw
is Byzantijns. Drie elementen
die de Turkse bouwkunst heb
ben bepaald.
Links: Perzische ornamen
tering. Deze hoekjes en vlakjes
zijn in Perzië een logische en
ook heel mooie consequentie
van de baksteenmozaïeken.
Rechts: De dubbele binnen-
zuilengalerij van de tempel
van Aphaia in Aegina. Strakke
en mathematisch-intellectuele
architectuur, die een weldadi
ge open helderheid toont.
Voor de derde mooi in zijn leven kwam hij in de
gevangenis terecht. Veel van zijn medegevange
nen zaten diep in de put. Noodgedwongen begon
hij te prediken. „Ik begon te spreken", zegt hij
zelf.
968 ZATERDAG 3 AUGUSTUS 1968
Vertrouwen
Als wij spreken over Egyptische, Griekse. Indische,
üojneinse. Gotische of Romaanse bouwwerken betekent dat
vanzelfsprekend niet dat er sprake is van afgebakende ge-
Heden of perioden. Integendeel, bouwkunst is een expres-
rie van cultuur en de cultuur van de mensheid is zo levend
ils de mensheid zelf. Er is samenhang tussen gebieden, pe
rioden gaan in elkaar over, groeieu naar elkaar en weer
uiteen.
Een duidelijk beeld van die
groei vinden wij in de bij J.
11 Meulenhoff in Amster
dam verschijnende serie
irachtige standaardwerken
louwkunst der eeuwen,
raarin nu zijn uitgekomen
ïriekse bouwkunst door Ro
land Martin, Turkse bouw
kunst door Ulya
Vogt-Göknil. Romeinse
bouwkunst door Gilbert Pi-
'ard en Romaanse bouw
kunst door Raymond Oursel.
Vooral in het bock van
ogt-Gökn;l is die samenhang
an verschillende gebieden mooi
zien. In de bouw van vele
'urkse moskeeën weerspiegelt
:ch het ineenvloeien van drie
rote culturen aan de Bosporus,
ie het centrum werd waar de
;egen van oost en west en van
rord en zuid elkaar ontmoetten.
Te zien er de Byzantijnse koe-
fis. de Perzische poortornamen-
ffl en de Arabisch-Moorse ara-
«ken en versieringsmotieven.
verbonden tot een eigen,
iirkse vorm.
laksteen cultuur
Nu is de Perzische bouwcul-
uur een uitgesproken baksteen-
ultuur en het Perzische orna
ment is dan ook een logisch ele
ment in het baksteenmozaïek,
faarin de Perzen reeds in de
^t adheid een grote hoogte hadden
«reikt. In Turkije werden deze
ferzische motieven in de in-
angspoorten van de moskeeën
itgenakt, of in pleister gemodel
leerd. Hier werden zij dus louter
Knamentering. zonder dat aan
tet bouwwerk te zien was. waar-
at die omamentering in feite is
egroeid! De in Turkije op zich-
df staande trapjes en hoekjes
uit de Perzische baksteenmozaïe-
en vinden we ook aan de bin-
'enkant van torens en kleine
loepels, op welke plaatsen wij ze
n Perzië eveneens tegenkomen.
De antieke Griekse bouwkunst
voor velen een ideaal. Helder,
choon, mathematisch en in alle
'Pzichten eerlijk. Vele moderne
•ouwmeesters ge'voelen er een
lauwe verwantschap mee. Het is
jf elk bouwwerk recht doet aan
mens die er gebruik van
naakt, maar ook aan het materi
al dat wordt gebruikt. Materiaal
omamentering staan in har-
»nische verhouding: het orna-
oent is eenvoudig een onderdeel
an de architectuur.
drbaar
Dat de Romein zich ondanks
'iri militante veroveringskracht
tegenover de intellectuele Griek
op de een of andere manier een
barbaar bleef gevoelen, is begrij
pelijk. De Romein adopteerde de
Griekse cultuur als imago van
beschaving, maar paste die zelf
weer op Romeinse manier toe: in
wezen hechtte hij al besefte
hij dat waarschijnlijk zelf niet
eens meer aan pompeuze mo
numentaliteit dan aan intellectu
ele helderheid. Die Romeinse
verwerking van Griekse elerpen-
ten werkt op velen hoogst irrite
rend!
De zuilen werden misschien
hoger en slanker, maar het wer
den er ook teveel. Rijen en rijen
naast en boven elkaar verkondig
den de glorie van het Romeinse
rijk.
Achter de zuilenrijen de faca
des, rijk geornamenteerd maar
stug en strak, onwrikbaar als de
cohorten. Enkele eeuwen later
werd die pompeuze monumenta
liteit tot een decadentie, die ons
nu nog altijd laat zien, hoe nabij
de val van het Romeinse keizer
rijk toen was gekomen.
Na de ondergang van de Ro
meinse monumentaliteit in de
baaierd van de val van Rome en
de grote volksverhuizingen moest
opnieuw worden begonnen met
een cultuurpatroon en ook met
een bouwkunst: het Romaans.
Maar er is verband tussen het
Romaanse en het Romeinse bou
wen. Italië, dat de cultuur der
antieken nimmer geheel kon
loslaten, is daarvan een sprekend
voorbeeld,
Nieuwe mens
Tegenover het laat-Romelns is
het vroeg-Romaans een expressie
van een nieuwe geboorte, een
nieuwe mens, die van de antieke
wereld naar de Middeleeuwen
groeide, een eigen levenshouding
vormde en die neerlegde in het
steen van kathedralen en rid
dersteden.
Met de verbreking van de han
den. die de mens ii», die eigen
levenshouding zichzelf had opge
legd, steeg het Romaans uit tot
de Gotiek. Inderdaad ook een re
volutie, want banden breken is
altijd een pijnlijk ervaren. Maar
een revolutie met een duidelijk
overgangsstadium. Er zijn Go
tische kathedralen met Romaanse
ornamenten en muurverdeling, er
zijn Romaanse kerken met Go-
thisehe vormen.
Ten slotte: de spitsboog is
niet bepalend voor de Gotiek,
de rondboog is niet bepalend
voor het Romaans, zoals ve
len denken. Al kent het Ro
maans inderdaad overwegend
de rondboog en de Gotiek
overwegend de spitsboog.
prijs per deel 32,50)
HANS W. LEDEBOER
Duidelijk worden de heldere, mathematische en zuivere li|nen van de
Griekse architectuur en cultuur gedemonstreerd in dit theater in
Epidauros. De moderne schouwburgbezoeker zou zich in zo'n om
geving bijzonder prettig gevoelen.
De Romaanse kathedraal Saint-Pierre in het Franse Angouléme toont
in de fagade reeds duidelijk de in aantocht zijnde Gotiek. De bogen
zijn rond, maar de in het gevelfront verwerkte zuilen slank en
omhoogstrevend.
Beeldhouwwerk hoog tussen de beide torens markeert reeds de plaats,
waar in latere Gotische kerken het roosvenster zal komen. Ook de
strakke lijn over de gevel boven de zuil-ornamentuur, die om de
torens heenloopt en een horizontaal verbindingselement tussen torens
en fagade geeft, is reeds Gotisch.
mocht hij geen onderwijs meer
geven op staatsscholen. Hij
mocht geen ambtenarenfunctie
meer bekleden. Er zat niets an
ders op dan ander werk te zoe
ken. Eindelijk kreeg hij een
baantje bij een veembedrijf in de
haven.
Maar de toenmalige voorzitter
van de synode, ds. A. Z. R. We-
nas zei „Dat gaat niet. Wij heb
ben u nodig aan onze theolo
gische academie." „Maar ik ben
helemaal geen theoloog", ant
woordde hij. Dr Wenas wilde
van geen tegenwerpingen weten:
..Wij maken wel een theoloog
van u". was zijn antwoord.
Toen ik zijn vader leerde ken
nen begreep ik waarom hij het
zo goed sprak, want hoewel hij
nog nooit' In Nederland was ge
weest sprak hij onze taal even
goed.
„Wat wilt u", zei hij, „mijn va
der was sergeant bij het KNIL.
Wij spraken thuis nooit anders
dan Nederlands." En toen hij een
vrouw trouwde uit een andere
stam bleven zij Nederlands ge
bruiken. zelfs in de Japanse tijd.
De eerste taal die Abdallah leer
de spreken was Nederlands.
Onderwijzer
Johan Lengkong behoort tot
het moderamen van zijn kerk.
Toch heeft hij het niet graag dat
ik hem „dominee" noem. Hij mag
wel preken, hij had al iang be
vestigd predikant kunnen zijn,
maar hij wil dat pas helemaal
worden als hij werkelijk zijn
theologische opleiding heeft vol
tooid en een universitaire titel
heeft verworven.
dr. H. Kraemer en prof. dr. J. H.
Bavinck. En met blijdschap
denkt hij nog terug aan die tijd.
Lengkong behoort tot de gene
ratie van de Indonesische kerken,
die grote mensen heeft voortge
bracht. Hij is een studiegenoot
van Probowinoto en Notohamid-
jojo. Alleen kreeg hij niet de
kans om door te studeren en pre
dikant te worden. Zijn vader zei:
„Dat is financieel te zwaar voor
mij. Je moet maar onderwijzer
worden."
En toen hij eenmaal onderwij
zer was, kwam hij cr niet meer
toe om nog een aparte opleiding
tc volgen. Hij ging aan de slag in
de crisistijd. Al spoedig kwam
daarna de Japanse overheersing
en moest hij de gevangenis in.
Indonesisch vertaald zou worden
door Johan Lengkong.
„Maar dat kan ik helemaal
niet", was zijn reactie, maar de
man zei: „Begin er maar aan."
Lengkong begon hoofdstuk voor
hoofdstuk met zijn medegevange
nen te bespreken. Er zaten drie
predikanten tussen, maar die
luisterden met evenveel aandacht
als de anderen. Vlak voor hij
ontslagen werd kwam de verta
ling klaar.
Theologische
school
Toen begonnen de moeilijkhe
den pas goed. Als oud-gevangene
Zo begon hij Engels. Indone
sisch en de geschiedenis va'n de
stamgodsdiensten te doceren. In
middels is de academie omgezet
in een theologische faculteit.
Hij heeft het vertrouwen van
zijn mcdedocentcn gewonnen,
want toen hij de kans kreeg in
Zwitserland tc gaan vertellen
over het kerkelijk leven in Indo
nesië, kreeg hij opdracht mee
naar een paar goede docenten uit
le kijken.
Een paar dagen logeerde
hij in Oegstgeest. Hij bezocht
zijn zuster in Haarlem en nu
is hij al weer op doorreis naar
Amerika. Hij was maar een
..gewoon onderwijzer", maar
hij groeide uit tot een „bui
tengewoon docent".
(Door Jan J. van Capelleveen)
Het was niet moeilijk contact te krijgen
met Johan Lengkong, de vijftigjarige afge
vaardigde van de Minahassische Kerk op
de Vierde Assemblee van de Wereldraad
van Kerken. ,,Doe hem mijn groeten als u
in Uppsala komt", had zijn oudste zoon
Abdallah mij gevraagd, toen we samen op
weg waren naar de Karo-hoogvlakte in
Noord-Sumatra.
Ik had niet alleen foto's bü me van zjjn zoon,
maar ook van diens vriendinnetje, die vader Leng
kong alleen nog uit de brieven kende. Al was het
nieuws dat Ik bracht dan bijna zes maanden oud.
voor hem was het nog actueel, want hjj reist al
sinds oktober door Europa. En het zal nog wel
enige maanden duren voor hü naar huis terugkeert.
Al heeft hij dan negen kinderen en in zijn leven
driemaal in een gevangenis gezeten, toch zit er
nog geen enkele zilveren draad in zijn zwarte haar
dos. Hij is in Europa op uitnodiging van de hulp
actie van de Zwitserse kerken, maar hij is tege
lijkertijd op zoek naar leerkrachten voor de theo
logische faculteit van Menado, die tot een echte
hogeschool moet uitgroeien.
Tijdens mijn bezoek aan Medan verbaasde ik me
er over dat Abdallah zo goed Nederlands spreekt.
De meeste Indonesische jongens van zijn leeftijd
(hij is 26) spreken hooguit een mondje slecht Engels.
Maar hij sprak Nederlands alsof hij in ons land
geboren en getogen was.
Hij kende zelfs al de oude volksliedjes en zong
van de „mooie stille heide waar de herder eenzaam
rond loopt" en van „het karretje dat op de zand
weg reed".
„Ik ben maar een gewoon on
derwijzer", zegt hij bescheiden.
Maar ondertussen geeft hij colle
ges aan de theologische school.
Deze „gewone onderwijzer" had
„buitengewone leermeesters".
Hij zat aan de voeten van prof.
Daarna kwam de strijd met
Nederland. Opnieuw werd hij ge
vangengenomen, ditmaal door
zijn eigen volk. Nooit heeft hij
geweten wat hij misdaan had. Na
99 dagen ontdekte een Indone
sische kapitein hem, wiens doch
ter hij had bijgewerkt voor haar
eindexamen.
„Wat doet u hier?", vroeg hij.
Lengkong antwoordde „Ik weet
het niet." De volgende dag was
hij vrij.
Maar de grote keer in zijn le
ven kwam, toen hij voor de der
de maal werd gevangen geno
men. Hij had zich aangesloten bij
de vrijheidsbeweging op Celebes,
omdat hij grote bezwaren had te
gen de economische politiek van
Soekarno.
„Het ging ons in het begin he
lemaal niet om afscheiding", ver
telde hij me, „ons doel was bete
re economische maatregelen te
treffen, waardoor onze buitenge
westen zichzelf sneller en beter
zouden kunnen ontwikkelen.'
Preken
Voor de derde maal kwam hij
in de gevangenis terecht. Hij werd
veroordeeld tot twee jaar.
Oorspronkelijk kreeg hij tot taak
de gymnastiekoefeningen van de
gevangenen te leiden. Maar veel
gevangenen zaten diep in de put.
Wat hij als onderwijzer nooit
had gedaan, begon hij nu nood
gedwongen te doen. Hij begon te
prediken. Zelf zegt hij: „Ik begon
te spreken."
Om zijn medegevangenen beter
geestelijk te kunnen helpen,
vroeg hij om boeken. Het eerste
werk dat hij kreeg was de Insti
tutie van Calvijn, die hij door
kroop van het begin tot het eind
Daarna begon hij Grieks te leren.
Op een dag kwam een
oud-leerling van de middelbarr
school bij hem met een boek van
Karl Barth. „Dogmatik im Grun.-l-
riss". Er zat een briefje in
waarop stond dat het boek in hel
Engels was vertaald en in het
Kerk en Wereld te Drie
bergen gaat een nieuw soort,
weekendconferenties houden,
„AK-weekends". De onder
werpen van deze conferenties
zijn nog niet bekend.
Die zullen pas kort te vo
ren worden bepaald, zodat
kan worden ingehaakt bij
wat op dat moment actueel
is. De naam AK-weekend
duidt op het karakter: actueel
en kritisch.
Dit najaar zullen drie AK-
weekends worden gehouden.
Aanleiding tot de opzet van
deze conferenties was de
groeiende behoefte aan rui
mere informatie over belang
rijk nieuws, dat via pers,
radio en televisie het publiek
bereikt.
Voor een juiste beoordeling
van dat nieuws, voor het vor
men van een gefundeerd
eigen oordeel is kennis van
feiten en achtergronden no
dig én de toetsing van eigen
mening aan die van anderen.
Iedere belangstellende
can journalist, onderwijzer,
student tot huismoeder
kan zich nu opgeven bij Kerk
en Wereld (De Horst 1, Drie
bergen). Te zijner tijd ont
vangt men dan informatie
over de gekozen onderwer
pen.
Epeetjes van
gerei, jeugd
AMERSFOORT Het lande
lijk centrum voor gereformeerd
jeugdwerk (LCGJ) gaat voor het
eerst een serie grammofoonpla
ten uitgeven. Deze is getiteld
„Het Nieuwe Lied".
Op een achttal ep-platen ko
men zoweei geestelijke, kerst
en paasliederen als kamp- en al
gemene liedjes te staan. Het wor
den er ten minste 32. Het re
pertoire is samengesteld door
een speciale muziekcommissie en
sluit aan bij de activiteiten van
de afdelingen werkmateriaal en
kadervorming van het LCGJ.
Met deze platen wil men het
zingen van het nieuwe lied sti
muleren en ondersteunen voor
al in groepen die niet beschik
ken over muzikale leiding of
muziekinstrumenten.
In de maanden augustus, ok
tober. februari en mei zullen de
platen mei 'wee tegelijk ver
schijnen. Ze kunnen in serie en
los worden verkocht.
De oroduktie wordt verzorgd
door Benny Vreden Produkties
N.V. Hilversum. Het adres van
de Werkgroep audio-visuele me
dia is: Koningin Sophialaan 19,
Amersfoort.
