GROTE BOS
ONDAGS
BUD
is een instituut geworden
NEGENTIG-JARIGE „DOET" NOG AAN POLITIEK
ZATERDAG 29 APRIL 1967
P. R. Bos
ningen en
de huidige
leraar aardrijkskunde in Gro-
„een dieptepsycholoog", zegt
redacteur. Hij betrok het onder-
luwste bij de samenstelling van
rS4Jty-rt-4S /*-r~*'r-Z-£.£~Sf-2-e **+-4
^s'/ rf-
<u/-„
(Van een onxer redacteuren)
£R zullen niet veel Nederlanders zijn die
nooit een boek van de Groningse uitgeverij
j. B. Wolters op school gebruikt hebben. Er
zullen niet veel Nederlandse gezinnen zijn,
waar de Bos Atlas een onbekend fenomeen is.
De Atlas der gehele aarde van P. R. Bos en J. F.
Niermeyer is wel eens een instituut genoemd. De hui
dige redacteur, prof. dr. F. J. Or meling, hoogleraar in
de economische geografie aan de Amsterdamse Uni
versiteit, kan er lyrisch over spreken en noemt het
zijn „hartelap".
Ormeling: „Als je nagaat, dat ik zo'n twaalf uur per
dag voor de universiteit in de weer ben en dat het
redigeren van de Grote Bos een dagtaak is, dan be
grijp je dat de avond en een deel van de nacht ermee
gemoeid is".
De heer R. Beumer, directeur
▼en Wolters, reageert: „Als we
hein (Ormeling) zijn gang lieten
gaan zou het snel met zijn ge
zondheid gedaan zijn. Het is
maar goed, dat de uitgever tech
nische en financiële grenzen
stelt." En hij laat een kaart zien
Tan de vorige druk. Het blad
ziet zwart van de aangebrachte
tórrecties. Prof. Ormeling neemt
de uitdaging aan: „Die kaart
noem ik nog ongewijzigd", zegt
hij.
Vanaf het eerste jaar van
verschijnen 1877 is er iede-
- twee jaar, een herdruk
"chenen, zodat de negentigste
verjaardag van de Grote Bos sa
menvalt met de 45ste herdruk.
Het is met weinig woorden ge-
1, maar de leek heeft er geen
idee van wat voor minutieus on
derzoekwerk voorafgaat aan de
verschijning van een dergelijke
herdruk: soms zijn er meer dan
12.000 correcties aangebracht
Zelfs politiek kun je met de
Bos Atlas bedrijven. Over het al
gemeen houdt prof. Ormeling
zich aan de „officiële Haagse"
visie, zoals dat nu het geval was
met de aanduiding van het
Duitse probleem. Van hoeveel be
lang dergelijke schoolatlassen
wel zijn, wordt geïllustreerd
door die ambtenaar van het mi
nisterie van buitenlandse zaken
in Bonn. De man doet het hele
jaar niets anders dan uitgevers
in de verschillende Europese lan
den afreizen om te voorkomen,
dat er Deutsche Demokratische
Republik op de scholen geleerd
wordt. Bonn wil Oostzone; Bonn
wil ook geen feitelijke erkenning
van de Oder-Neissegrens en
houdt vast aan de rijksgrenzen
van 1937.
Veertien schoolatlassen zijn er
nieuw verschenen in West-Euro
pa. Van die veertien heeft alleen
de Noorse uitgever aan het ver
zoek uit Bonn voldaan, waarmee
het salaris van de diplomatieke
ambtenaar is gerechtvaardigd:
de Noorse kinderen zien het
Duitse probleem „zoals het
Eigen aanpak
Prof. Ormeling: „Ik heb de po
litieke vraagstukken niet aange
geven, al wordt de verleiding
door het gezeur van zo'n ambte
naar wel groter. In een enkel
geval heb ik mijn eigen interpre
tatie gevolgd. Op de kaart van
Suriname is met de ge-
biedsaanspraken van Suriname
rekening gehouden. Maar je zou
bij wijze van spreken politiek
kunnen maken door een Koer
denrepubliek aan te geven. Eni
ge Invloed op de openbare me
ning heeft dat altijd."
Er is nog meer politiek moge
lijk, ook op binnenlands terrein.
Voor het eerst is een kaart
„opsporing en winning van aard
olie en aardgas op de Noord
zee" opgenomen. Een indrukwek
kende hoeveelheid blokjes en
boortorens geeft aan dat Enge
land, Noorwegen, Denemarken
en Duitsland de zaak fors aange
pakt hebben. Het Nederlandse
gedeelte'is nogmaagdelijk wtt
en de tegenstelling is daarmee
wel overduidelijk geaccentueerd.
Prof. Ormeling: „Het moet de
politici bij ons toch wel vreemd
te moede zijn als zij in de atlas
van hun kinderen de resultaten
van hun politieke arbeid zo aan
de kaak gesteld zien."
zijn gevolgd op een punt waarop
wij achter lagen bij andere Euro
pese atlassen: de hydrografie (ri
vieren, kustlijn en meren) en de
bijbehorende beschrifting is
blauw geworden."
Zwart
Er is een goede Duitse atlas
met een register van 80.000 na
men, terwijl de Bos er „maar"
18.000 heeft. Maar aan de andere
kant vecht de kartograaf voort
durend tegen het zwart, dat van
een zo volledig mogelijke
beschrifting het gevolg is en de
kaart visueel „dood slaat".
Ormeling: „Ik héb voor ogen
gehouden het citaat van Alexan
der von Humboldt, dat Bos in de
eerste druk opnam: ,,Nur leer
scheinende Karten pragen sich
dem Gedachtnis ein" (Slechts
kaarten die een lege indruk ma
ken, blijven in de gedachten han
gen).
Als je wilt weten waar de
zoon van je schoonzuster in Ca
nada is gaan wonen, dan moet je
deze atlas beslist niet kopen. Het
is een atlas die primair voor het
onderwijs is, maar die daarnaast
interesse wekt voor andere pro
blemen dan de zuiver geogra-
Een deel van het contract van de
heer Bos met de firma Wolters
atlas een staatsuitgave. Ceen
wonder dat deze een uitste*«tende
indruk maakt als de geldelijke
zijde geregeld is.
Alleen al voor de voorbereidin
gen voor deze 45ste druk heeft
Wolters driekwart miljoen
geïnvesteerd. De eerste oplage
bedraagt nu 50.000 exemplaren
tegen 26,90 per stuk. Een zorg
vuldig afgewogen prijs die de at
las nog bereikbaar wil maken
voor de middelbare scholier.
Naar onze mening zelfs goed
koop. Directeur Beumer meent
ook, dat het mogelijk moet zijn-
De winst zit er voor hem pas bij
de tweede oplage in. Die komt
volgend jaar uit Dan wordt er
gebruikt gemaakt van dezelfde
kaarten.
Begrip
Actueel
■LdttÈ
De verdeling van de olie
op de Noordzee; het Nederlandse plat is nog tvit.
Leraar
Maar met dat alles had de Gro
ningse aardrijkskundeleraar P.
R. Bos nog weinig van doen. De
wet op het middelbaar onderwijs
van Thorbecke, waarbij de hbs
als schooltype zijn intrede deed,
was nog maar een tiental jaren
oud. Aan het vak aardrijkskun
de was op de hbs een belang
rijke plaats ingeruimd, maar
leerkrachten waren met een lan
taarn te zoeken. Bos had enkele
aardrijkskundige werken op zijn
naam staan en, toen uitgever
Wolters hem benaderde om de
redactie van een atlas op zich te
nemen, bedacht hij zich niet
lang.
In 1877 verscheen het eerste
exemplaar. De ontdekkingsreizi
ger Stanley maakte zijn bekende
reis door Afrika juist te laat om
nog in de eerste druk van Bos'
geesteskind opgenomen te wor
den.
In een rustig negentiende
eeuws tempo van zo'n 500 per
uur werden de atlassen gedrukt
met behulp van in zorgvuldige
handarbeid gegraveerde stenen.
In vijf katernen tegen betaling
van 0,60 per katern kon ieder
zich een atlas aanschaffen. Ze
venentwintig kaarten bevatte de
atlas.
De Grote Bos werd een succes,
voornamelijk dank zij het psycho
logisch inzicht van de redacteur.
In zijn inleiding tot de eerste
druk schreef Bos: „Eene goede
keuze uit het vele, waarbij al
leen het noodige werd gegeven,
zonder dat aan banden wordt ge
legd de zelfwerkzaamheid des
leerlings, waarbij hij meer kan
vinden dan de kaart hem geeft,
dat was het vraagstuk, 't
welk door mij moest worden op
gelost."
Leerzaam
Een atlas dus die leerzaam
was, niet alleen op geografisch
terrein. En van meet af aan
werd de meest belanghebbende
partij het onderwijs bij de
samenstelling betrokken. Nu nog
komen tal van wensen binnen.
Wensen van leraren, die zorgvul
dig worden gewogen en waar
mee bij de samenstelling terdege
rekening wordt gehouden.
Er wordt wel eens gezegd, dat
de gemiddelde lezer dat boek het
meest bewondert, waarin hij zijn
eigen gedachten terugvindt. In
dien dat gezegde ook voor atlas
sen geldt, dan is de Bos een lang
leven beschoren.
Als men die oude atlas beziet,
komt men onwillekeurig onder
de indruk van het geweldige
werk dat in die tijd met een
grafische techniek die eigenlijk
nog in de kinderschoenen stond
werd gepresteerd. Zeker, ge
legd naast de 45ste druk zijn er
verschillen: het systeem is veran
derd, meer kleur, meer mogelijk
heden, meer een kijkatlas dan
een opzoekatlas. Maar ook nu
nog worden de kaarten centime
ter voor centimeter met de hand
getekend. Automatisering is in
de kartografie voorlopig nog een
onbereikbare wens.
In 1877 waren de vellen
slechts aan één kant bedrukt;
rasters waren nog niet in ge
bruik, waardoor het geringe aan
tal tinten op de kaart bijna ge
lijk was aan het aantal gebruik
te kleuren. De kaartinhoud van
de werelddelen Afrika, Zuid-A-
merika en Azië was zo goed als
afwezig. De tweede druk, twee
jaar later en met 34 kaarten,
had al meer inhoud en meer
De heer Bos deed zijn werk
tot 1910, toen prof. dr. J. F. Nier
meyer het van hem overnam.
We zien dan voor het eerst
een zwart-wit kaartje aan de
achterkant van een vel verschij
nen: de plannen voor de Zuider
zeewerken.
In 1923 werd de leraar B. A.
Kwast de redacteur. Er veran
dert weinig. Belangrijkste cor
recties zijn de dekolonisatie van
Duits-Afrika, Stalin en de gevol
gen van zijn optreden en, dich
ter bij huis, de voltooiing van de
Wieringermeerpolder.
Wolters opende in 1932 een be
drijf in het toenmalige Batavia
en er werd meer aandacht
geschonken aan de overzeese be
zittingen. De 36ste druk (1939) is
voor geschiedschrijvers een bij
zonder document, omdat de
toestand in Europa en in het Ver
re Oosten aan de vooravond van
de Tweede Wereldoorlog er dui
delijk op aangegeven wordt De
volgende druk zou pas acht jaar
later verschijnen.
In 1959 kwam, met de nieuwe
man Ormeling, de omwenteling
die zich kenmerkte door een gro
te uitbreiding (in twee kleuren)
van de „achterkanten" van de
kaarten en het begin van de
bergschaduwtekening. Hij zette
ook het mes in de vele kaarten
van Indonesië, een gebaar dat
hij met zijn jongste produkt vol
ledig heeft doorgezet: van Indo
nesië krijgt alleen Java nog wat
extra aandacht.
Voor de rest is het buitenland.
Een vrij normale zaak. Voor dt
Indonesiërs is toch ook een niet
te verteren zaak. dat zij vroeger
opgescheept werden met de be
kende rijtjes namen van Neder
landse steden. Andersom is het
weglaten van die buitenissige
aandacht voor Bali, Lombok,
Soembawa enz. even begrijpe
lijk.
kaartfragmenten, geleend onder
meer van de Topografische
Dienst en van Rijkswaterstaat,
dienden om de gebruikers te at
tenderen op de verschillende
soorten kaartwerken die in ons
land verschijnen.
De topografische kaarten zijn
inderdaad wonderen van teken
vernuft. Van de omgeving van
Tiel en Wamel is elk huis in
kaart gebracht. De vergelijking
met de luchtfoto, die er boven is
geplaatst, leert, dat deze kaart
uiterst betrouwbaar is.
Kleur
plaats van acht kleuren ge
bruikt, maar er zijn meer tinten
mogelijk. Prof. Ormeling vindt,
dat het volmaakte onmogelijk te
bereiken is, maar met deze her
druk wordt dat toch wel bijna
gehaald. Zwart-wit ontbreekt ge
heel.
Op een conferentie van school
boekenspecialisten in IJsland
werd de Bos uitgeroepen tot de
op één na beste ter wereld, zo
wel wat zijn didaktische als wat
zijn technische kwaliteiten be
treft.
Prof. Ormeling: ,,Het is moei
lijk om aanwijsbaar te illustre
ren welke de beste atlas is. Naar
mijn mening kunnen we nog
veel leren van de Zwitserse Im-
hof. Dat is ook al gebeurd. Wij
vormt de actualiteit In 1955 was
het nog zo, dat het twee jaar
duurde voordat het proces van
informatie, verwerking en druk
ken in een nieuwe herdruk uit
mondde. Met het gevolg dat de
atlas bij verschijnen eigenlijk al
weer verouderd was. Dat proces
is nu tot zeven maanden terugge
bracht. Ook wel nodig, als men
bedenkt dat de wereldbevolking
met 50 miljoen per jaar toe
neemt Dat betekent elk jaar een
land met een bevolking als van
Frankrijk. En dat is nog maar
één aspect
Allerlei andere moeilijkheden
kunnen zich voordoen: „Hoe
staat het met de drooglegging
van de Zuiderzee?" Nu is dat
nog gemakkelijk te achterhalen,
maar moeilijker wordt het als
politieke problemen een rol gaan
spelen: „Bestaat de spoorlijn Chi-
na-Rusland nog wel?" en „Heet
Soekarnopoera nog wel zo, ook
nu de president voor de vierde
maal getrouwd is?"
En dan is voor uitgever Wol
ters hoofdzaak, dat hij de lengte
van zij financiële polsstok goed
berekent In Zwitserland is de
De Grote Bos heeft, om met
Huygens te spreken, „te veul
gesnort van buyen over deuse
muts sien gaen". De Grote Bos ia
een niet meer uit onze (onder-
wijs)samenleving weg te denken
begrip.
Het is net een soort encyclope
die die, zoals dat heet, in „geen
enkele boekenkast mag ontbre
ken." In één oogopslag wordt de
gebruiker voorgelicht door mid
del van thematische kaarten
over neerslag, grondgebruik,
mijnbouw en industrie en bevol
kingsdichtheid.
Plezierig
Er zijn te veel gegevens om op
te noemen: de E-wegen in Euro
pa, de Pan-Amerikaanse wegen,
regenkaartjes, vorstdagen, kaar
ten van wervelstormen, het goe
derenverkeer per haven. Wij
doen maar een greep.
Voor Wolters betekent de
Atlas der gehele aarde Van
Bos een visitekaartje. Voor
de gebruiker een kostelijke
bron van wetenswaardighe
den en een kleurrijk naslag
werk, waarin het plezierig
bladeren is.
Wijziging
De meest belangrijke wijzi
ging, die in de huidige druk i«
aangebracht, is een didaktische
Een methodische lijn leidt var
groot naar klein, met andere
woorden van de grootschalige
vertrouwde omgeving naar de
kleinschalige onbekende verten.
Moderne inzichten pleitten tegen
het kris-kras springen van Ne
derland via halfronden en Euro
pa- «n wereldkaarten en dan
weer terug naar Nederland.
Verder is uitgebreid gebruik
gemaakt van de mogelijkheid
om alle soorten kaartwerken in
deze atlas op te nemen. Deze
offest te drukken werk wordt gemaakt.
