GORTERS ideaal
was te absoluut
Goethe zet mens
op plaats van
Jezus Christus
PAAR VAN HET JAAR
Schrijvers
in beeid
ZIJN UTOPIE JUIST NU ACTUEEL-
Paul Steenbergen
en Myra Ward
beste acteur
en actrice
ZATERDAG 11 FEBRUARI 1967
BOEK OVER GODSMENST IN ZIJN LEVEN:
In de benadering van het
literaire werk zien we in de
laatste decennia een eigen'
WAT HERMAN GORTER (1864-1927) heeft eeken- van Gorter als mens. politicus
1 i I-I J IT" 1 I dichter. Zijn ideaal was te abs
merkt was volstrektheid. Hij was volstrekt natuur- iuut. Troelstra heeft zich wei-
vereerder, later volstrekt Spinozist, daarna volstrekt so- 1918 vergist, maar hoefde zich m(*cr: de ™y8tiek rondom kerk
r» 1 i .1 -J 1 I- aan het eind van zijn leven niet en troon is vervluchtigd, gaat
CiallSt. Deze volstrektheid kwam niet voort uit éen radl- te zien als iemand die zijn droom niet uit van een elite, maar van
caal, bewust denken, maar uit een instinctieve keus. "ij de menselijke massaliteit.
Die aandrang van hinnen uit maakte hem tot een
absolutist. Men zal altijd het feit moeten eerbiedigen,
dat er absolutisten en relativisten zijn, door geboorte, Twee
door de fundamentele structuur van iemands wezen. t
De kwantiteit bedreigt de kwa-
Om twee redenen zet ik boven liteit. Wij krijgen te maken met
Maar als relativist, seep- zeventiende eeuw niet te groot? di* artikel ..Gorter en de actüali- de wereld van de massamens,
ticus, cynicus desnoods is Gorters natuur was geen jungle teit"^ Gorter is als dichter actue- waarin geen plaats is voor Gor-
kend is wordt op zijn minst gere-
ln negatief
het gemakkelijker leven dan Siberische steppe, of ontoegan-
JT, kelijke Himalayatoppen. maar be
ats absolutist. De absolutist wóónde en bewerkte natuur,
wil volstrekte overgave aan
een volstrekt ideaal.
Is hij gelovig, dan hecht hij Studieus
met heel zijn wezen aan een
opvatting omtrent bijbel en Zo ontdekte hij de
als dichter actue
ler dan Boutens. Leopold, zelfs ters stralende arbeider
dan Nijhoff, omdat hij bij over- den meisje,
eenkomstige scholing losser
stond van de traditie en het ver- In de gebroken spiegel van
mogen bezat te dichten van het Gorters utopische poëzie zien
existentiële moment uit. Hij wij, merkwaardigerwijs, onze we-
dichtte als mens niet als intellec- reld van vandaag duidelijker etaan" 7n bnno mnopliilc nn
r wii die noëzie niet b[aan 20 nooë «lOgeujK op
■y^OOR ieder, die op zijn
levensweg Goethe werr
kelijk ontmoet heeft, is een
van de brandendste vragen:
„Wie was Goethe eigenlijk?
Die heeft behoefte aan een
geestelijke plaatsbepaling
ten opzichte van deze man,
die het mens-zijn bijna tot
in de hoogste patentie heeft
verwezenlijkt, die werkelijk,
zowel als architect en als
sjouwerman, gebracht heeft
,de pyramide van zijn be-
tueel. dan wanneer wij die poëzie niet
nsclijke De tweede reden is. dat de al- zouden kennen. Een negatieve ac- te voeren,
kerk: dan trekt hij van dat samenleving, de laat-negentien- Senjcne situatie waarin wij ons tualiteit dus. maar een actuali-
standpunt uit rechte lijnen geregeerde maïtschappH "'S Sfeus8 Toclaal. politiek, sterk
en dwaalt volgens hem wie yerdtepte hii 7ieh in Viarv wordt bepaald door de afbraak Als dit kloeke en zware
zich niet op die lijnen be- Wan? Gor'ter w "s ^oTeen stu- ving in boek in^^astte^n bedaar
W0eg kerUSES,—'de Sstev^ VS™»** •■-^hauchte'; ^hiatort.chejn.1 ntte JI^zte
Gorters vader. Simon Gorter, in de Nederlandse taal is het ourgeriijKneid
doopsgezind predikant, maar hier volgende gedicht, dat zich. SJriSSlDe^iii^totéfcciï: der Spraehe" (Wittgenstein).
als hij het zag, heeft na
gestreefd, hoe was hij eigenlijk
want de honderden uitspra
ken over deze vragen schijnen,
elkaar tegen te spreken.
Waardevol
Schrijver dezes moet bekennen,
dat zulke gedachten hem tiental
len jaren hebben bezig gehou
den. Zeker, het zeer goede werk
van Erich Franz: Goethe als reli-
giöser Mensch (1932) gaf waarde
volle gedachten, maar was te
vaag, niet direct genoeg, zich
niet beperkend tot de hoofd
vraag: Voor of tegen Christus?
Bertolt Brecht
lu zichzelf
werd om gezondheidsredenen toen ik het als jonge
journalist. Het doopsgezinde vanzelf onuitwisbaar in mijn ge-
standpunt heeft altijd een trek heugen heeft gegrift. Men vindt
van consequentie vertoond. Mis- het op bl. 370 van het hier
schien is er bij Herman Gorter besproken werk.
sprake geweest van een erfelijke
rechtlijnigheid.
vijf i
Mijn kamer
diepste groef
's morgens om
eerste haan
nog slaapt. Stil is het
't lamplicht aan,
dat. goudstralend zich
mer begroef.
't Is vol van schatten hier, en
ik behoef
n mijn tafel op te
Een ieder die leest hoe beroem-
awde tijdgenoten als Ortega y Gas-
grootouders behoort tot het ..anrennend gegen die Grenzen se^ Karl jaspers, Thomas Mann
veneden. De sociale en intellectu- der Sprache" (Wittgenstein),
oe_' ele eliten maken niet meer alleen maar ook aanstormend tegen het
de dienst uit. We worden
en meer mens tout-court
massa-media zorgen er wel voor alles wat i
dat dit nivelleringsproces (of heen
der stilte moet ik zeggen dit springtij?) (voortreffelijk
Daarom ben ik zo blij met het aardige tegenstelling. Aan de
boek van Gerhard Möbus 1), een ene kant accentueert de we-
boek. dat van grote eerbied voor tenschappelijke beschouwing
moet een lezer, die slechts- één Goethes persoon en werk ge- steeds weer. dat we ons uit'
bindende Wet erkent, die van tuigt, en dat tegelijk doordron- sluitend op het werk moeten
Christus, nu staan ten opzichte gen is van de diepe emst van de concentreren en de persoon
van Goethe, deze homo huma- beslissing, waarvoor Christus ons lijkheid van de auteur moe
Goethe, conventioneel
Albert Schweitzer op Goethe
'erzettelijke in de mënsëlijke reageren, bemerkt, dat elk van
de samenleving op deze aarde. Om hen datgene kiest wat het meest testants opgevoed, jarenlang in
met de eigen persoonlijkheid
overeenstemt.
doorzet.
Alles wat uitsteekt en uitste-
dit nieuwe boek
verzorgd door
Stuiveling en Endt) voor mij een
groot bezit.
Dr. C. RIJNSDORP
plaatst.
Hij probeert niet. zoals zove-
len voor hem. van „de grote hei
den" Goethe een Christus te ma-
contact met de Hermhut-
ers, wier vergaderingen hij ken, hij erkent, dat de kloof tus-
■aak bezocht, bevriend met La- sen Goethes diepste overtuiging
Goethe droeg de wet van zijn vater, predikant uit Zürich, Goe- en de eisen van Christus niet te
vorming in zichzelf. Maar hoe the die steeds het goddelijke.
Een tweede trek in Herman
Gorter was zijn oorspronkelijk
dichterschap. Persoonlijk vind ik
Gorter eigenlijk geen groot dich
ter: dezelfde gedachten, beelden,
aandoeningen komen telkens staan.
weer terug. Maar zijn dich- 't hoofd in den schemer, naar
terschap was écht en ik denk dat een hoek te gaan.
het deze eigenschap is die ge- waar ik iets opdelf en blader
maakt heeft dat ook de jongere en proef.
generaties hem als dichter zijn
blijven erkennen ,s lezen, dat is studie! In
Vergelijkt men hem met Bou- Mar* tfng-v»r bem een wereld
tens, die ook classicus was. dan °Pen-
ziet men eerst duidelijk Gorters
Verschijnsel
eigen-zinnigheid (het koppelte
ken maakt deze term tot
gunstige).
l,il%ev"„Se",8,'i«r rTameVvin Nu h°eft
mijn eigen" rinneliik-onmiddel zii" °m ,e
lijk gevoel, ontdaan var. alle her- "f dat ™arx nPgentien-
innering aan Grieken. Romei- da-f?uwsa burgerlijkheid - te
nen. en vroegere of latere renais- m,ddc'? »aa"'an hij leefde - te-
sance." recht heeft gezien als een histo-
•o risch. beperkt en eindig
Nu omvatte dat gevoel heel verschijnsel. Wij zitten midden
wal In zijn gedicht Mei (1889) in de Iiauida,ie van de erfenis
heeft hij uit zijn natuurimpres- de7|ar bourgeoisie
sies wel zo ongeveer alles ge- Bij Marx vond Gorter wat hij
naald wat erin zat. Als natuur- ZOcht (..al moest ik worden vier
dichter betoont hii hier zich niet en dertig jaar' eer ik het vond"),
al'een (betrekkeliik) oorspronke- namelijk een universele histo-
uik. maar inderdaad ook groot, rische theorie, de stimulans om
Toch was de impressionistische i„ de maatschappelijke
visie, bij alle rijkdom die ze verschijnselen in te grijpen (niet
ontsloot, beperkt: de mens is a]]cGn maar „interpretieren",
meer dan de som van zijn zintui- maar ook ..verandern"). liefde
^en- voor de verdrukten en verneder-
Gorters eigen maatschappe-
i'kp waamefntngen waren
„klein en armoedig van inhoud"
Het impressionisme is een opweest. „Was dat nu al de rijk-
vorm van naturalisme. Al in 1897 heid- dacht ik? Bestond er nu
was Gorter van het ontoereiken- ":p,s mper dan dat? Altijd maar
de van het naturalistische stand- weer mijzelf, mün eigen onmid-
punt overtuigd. ..Al leert het Na- dpU'ike omgeving. en niets
turalisme naar onze eigen wereld meer?... Daarom stortte ik mij in
te zien, het leert daarom nog niet fosofie. Maar moet ik nog
•erstaan. Er moet een andere 7eaeen dat de bevrediging die ik
overbruggen is.
In uiterst minutieus onderzoek
volgt Möbus de godsdienstige
lijn in Goethes leven: de Herrn-
hutterlijn met Langer en Susan
na von Klettenberg. dan de reli
gieuze houding van Werther, die
echter de noodzaak van de keu
ze: Of - Of, afwijst.
ten uitschakelen, jen aan de
andere kant ziet men de
schrijvers zelf met hun wer
ken van stad tot stad, van
land tot land reizen, om daar
uit voor te lezen.
Ze voorzien de uitgestalde boe
ken van hun handtekening, later
hun stem op grammofoonplaten
vastleggen, treden voor radio en
televisie op. Wonderlijk: ze zou
den geheel achter het werk moe
ten terugtreden en dit zijn stille
en blijvende invloed laten uitoe
fenen. maar ze gebruiken alle
mogelijke publiciteitsmiddeien.
om in het nieuws, dus de
ééndagsactualiteit. te staan.
Naamloos
Later gaf dit aan Kierkegaard
aanleiding tot zijn boek over de
Paul Steenbergen in Richard IIP' als
Buckingham
Zo zijn er in de laatste jaren
in het Duitse taalgebied een
groot aantal zogenaamde Bildbio-
graphien verschenen, die foto's
brengen vanaf de baby op een
vachtje tot het dodenmasker van
de overledene, verder de huizen,
hotels enz. waar de auteur in
noodzaak van de godsdienstige kwestie heeft gewoond, de vrou-
beslissing, waarvan hij de titel wen. die zijn levenspad hebben
aan de Werther ontleende. Wer- gekruist, dit alles aangevuld met
Ihers God is niet de God van u" zijn Jamilie- «n vrien"
T denkrmg.
Abraham. Izaak en Jakob, maar Bij de firma Kindier 2) zijn er
de God van de filosofen der ver- een heel aantal verschenen; twee
lichting, naamloos en onpersoon- ervan. van Gerhart Hauptmann
lijk, en Bert Brecht, kondig ik hier
gaarne aan. De eerste is van
In 1782 noemt Goethe rich, als ?r„idh, Etiennayer. die in de
I,- T laatste 20 jaar van Hauptmanns
hij mei Lavater spreekt over de uven tot 2ijn beste (jongere)
grenzen van zijn bestaan, „een vrienden behoorde, en die voor
beslist niet-Christen". Goethe deze taak bÜ uitstek geschikt
verzet zich tegen de gedachte
We zien dit lange leven (hn
de zondigheid des mensen stierf op 84-jarige leeftijd) van
en wijst daarom -
aan verlossing af.
Ontoereikend
land (ook
weg gevonden worden... Niet de
aandoening alleen, noch ook het
oppervlakkig gezicht der wereld,
maar de wetten zelve waarnaar
deze zich bewegen..." (moeten in
he* ceding worden gebracht).
Het oude. doperse bloed riep
om een volstrekt ideaal. pr*>.a"~
in. of achter, of boven de natuur.
Bij Spinoza las hij, dat natuur mrill.
en God identiek waren. Wat lag
daar vond een valse, een halve
In de boeken van Karl Marx
>nd ik wat ik gezocht had: dc
es naar de algemene schoon-
•!d onzer onmiddellijke wereld,
ïzer maatschanpi.i". Fn Gorter
cent in het Proletariaat, met
■n hoofdletter gespeld, de Alge-
Schoonheid te hebben ge-
de hand dan dat hij
zijn geseculariseerde religieuze
verlangens tijdelijk in de leer Avontuur
Van Spinoza belichaamd vond?
Gorter vertaalde Spinoza's Ethi-
ca en gaf in ziin verzen hoog op Toen beoQn h h t
van de geestelijke ruimte die hij ,nur van 3e geëngageerde poëzie.
(Van onze kunstredacteur
Het Nederlands Theater Jaarboek over het uitgebreid met "een" index
seizoen 1965-66 accentueert het derde lustrum ^j^ji^/gespeei^Tstukken.l8atste
van deze Luisa Treves-uitgave met twee gram
mofoonplaatjes.
wat oetreft re- ouds veel zorg besteed. Tiental-
kasteel Wiesenstein in Silezië
voerde, waartoe echter wel bij
zonder grote concessies aan het
nationaal-socialistische regime
nodig waren. Een man, die alle
?r der wereld heeft ontvangen
t die ook gaarne accepteerde.
Welk een contrast met Bert
Goethe zet de mens in plaats Brecht 3), die, uit een gegoed mi-
van Christus, hij streeft naar de beu afkomstig, zich tot het prole-
goddelijke zelfvolmaking van de l3™"" aangetrokken voelde
vindt hij onesthetisch.
In de zedeleer va
Christendom stemt hij echter toe
Möbus noemt die houding e^en
"tchristelijkt Christendom.
musical, opera, ballet en len theaterfoto"s houden herinne- mens- door Z1in kunstenaarschap gen Leuten") en in een zwer-
buitenlandse bijdragen), is nu ringen vast aan markante presta- ,n poëtische uitbeelding, in het vend leven als balling („öfter die
ties en stukken. gewone leven door onverpoosde
Persoonlijk zouden wij het een werkzaamheid.
waardevermeerdering achten, in-
dien het jaarboek ook een docu- Mobus werk is een voortreffe-
mentatie zou zijn van de belang- lijk boek. dat onvoorwaardelijke
aanbeveling verdient.
daar gevonden had. Maar w
>vergang van de impressio-
listische klankbeelden uit de
►lei naar de in meetkundige
trant uiteengezette filosofie van
de geniale Hollandse Jood uit de
Maar kon dit wel een engage
ment in de hedendaasse zin van
Ie term heten? Wie „engage
ment" zegt. zinspeelt op strevin
gen die zich willen realiseren bin-
-pr, een duidelijke horizon.
Het letterkundig engagement
•s horizontaal Gorter heeft nooit
ezien of willen erkennen dat
'vat hij in het marxisme zocht.
°en ten diepste religieus ideaal
vas Dat verraadt zich in de
oofdletters en in ruimste ter
pen zoals licht. mensheid.
""ponheid. geluk.
De horizontaal-geëngageerde
lichter beschikt over middelen
zoals agressiviteit, satire, hoon.
Het is vechtpoëzie. Gorter vecht
niet. hoont of striemt nergens,
hij idealiseert en preekt.
Op dit bijgevoegde ge- Constant
schenk van Sonopresse zyn
vastgelegd: het slotfragment
van „Wie is bang voor Vir
ginia Woolf?" van Albcc
(Ank v. d. Moer, Han Bentz v
v. d. Berg, Femke Boersma
en Hans Boswinkel), slot
van Tsjechofs „Drie zusters" p
(Lia Dorana, Ina v. Faassen, I
Sgrid Köetze en Paul v Gor- j
cum), een fragment uit
„Vrij Volk" van Defresne
(Albert v. Dalsum) en een
scène uit Millers „Na de
zondeval" (Myra Ward en
Paul Steenbergen).
Lezers van het Theaterjaar-
boek hebben het echtpaar Steen- I
bergen-Myra Ward uitgeroepen
tot de beste acteur en actrice
van 1964'65 voor hun spel in
het stuk van het jaar: „Na de
Elsensohn. Lize Servae
(pseudoniem voor Elizabeth Ar
holdi Wafelman). Joh. M. Cof-
feng en Ben Royaards.
hebben gehaald, Nederlandse ma
nifestaties in het buitenland
samenstelling van de gezel
schappen in het lopende sei
zoen. en het overzicht van bui-
■erzicht tenlandse gastvoorstellingen.
in ons Aan het visuele deel is a's van-
Het Nederlands Theater Jaar
boek, verschenen bij Buijtcn
Sehipperheijn, Amsterdam, is
verkrijgbaar in schouwburgen
en bij de boekhandel 6,50).
1) Gerhard MÖbus: Die
C'hristus-Frage in Goethes Le-
ben und Werk. 1964 - Verlag
A. Fromm. Osnabrück. 375 blz.
Pr. 38 DM.
1 Arthur Miller.
Bijrollen
Voor een engagement in de he-
lendaagse zin was zijn visie en
waren zijn verlanaens te ruim.
komt in zijn dichtwerk een
oort kramphouding, de welbe
kende kramphouding van elke Stuart"). Nicolaas Wijnberg
absolutist tegenover een werke- maakte het mooiste décor voor
'ijkheid die niet aan de droom Bredero's „Moortje"
beantwoordt. In de necrologie wordt
afscheid genomen van Mien van
Hier ligt dacht ik de tragiek Kerckhoven-Kling en haar man
De onderscheiding voor de I
beste vrouwelijke bijrol ging
naar Ingeborg Elzevier („Candi- I
da") en voor de oeste manncljke
Max Croiset (..Maria
(Van de kunstredactie)
„Het orgelblad", het
maandblad van de Stich
ting Orgelcentrum, heeft
met "de inzet van de tiende
jaargang een geheel
nieuwe en zeer waardeer
bare opzet gekregen. Ver
scheen het eerst in de
vorm van een normaal
tijdschrift, thans is de
Stichting overgegaan tot
een uitgave in losbladige
vorm en daarmede wordt
de echte orgelliefhebber
op bijzondere wijze ge
diend.
De abonné's zullen binnen
kort allen als onderdeel van
hun abonnement gratis een
ringband ontvangen, waarin
rHet Orgelblad" werd
losbladige uitgave
men de artikelen rubrieksge-
wijze naar eigen smaak kan
ordenen en opbergen, zodat
men op den duur de beschik
king gaat krijgen over een
uitstekend, rijk geïnformeerd
en geillustreerd naslagwerk
over orgels en alles wat daar
mede samenhangt.
Rubrieken
De leesstof is verdeeld in ru
brieken als: „Orgelbouwers:
orgelbouwkennis. ontwikke
ling in de orgelbouw, histo
rische orgels: organisten
plaat, boek en blad; algemeen
orgelnieuws etc. Al deze ru
brieken zijn voorzien van een
hoofdkop, waardoor de inde
ling vergemakkeliikf word»
Voor het eerste jaar heeft
men aan één ringband genoeg,
doch wie al onmiddellijk wil
beginnen aan het uitsplitsen
van de onderwerpen kan er
banden hij bestellen tegen een
prijs van ƒ4.50 franco thuis.
Maar men kan ook het werk
opbouwen over een periode
van zes jaar, daar de abonné's
dan over zes banden beschik
ken die het mogelijk maken
de rubrieken te verdelen.
In deze eerste uitgaven zijn
de bladen voor januari en fe
bruari 1967 samengevat. Wat
de muziekbiilage betreft: door
dat het blad voortaan losban
dig verschijnt moet een ande
re oplossing worden gezoch'i
m overpnstpmmins met de
nieuwe opzet van het blad.
Hierover zullen nog nadere be
richten volgen.
Hoofdredacteur
Hoofdredacteur van het
blad is Feike Asma, eindredac
teur: ds. A. J. Kret. De redac
tie wordt gevormd door J.
van Bommel, J Bonefaas. A.
Hamer. C. Lijesen, ir. M. C.
A. Meischke, Henriette Mooy,
dr. J. Riemensen drs. J. W. v.
Spronsen. Het redactie adres
is postbus 3063. Scheveningen.
De stichting heeft met deze
uitgave een voortreffelijke
stap gedaan die zeker tot ge
volg zal hebben dat de orgel
liefhebbers- en dat zijn er ve
len in ons land zich graag
deze documentatie zullen
aanschaffen, want zeker in
protestantse kringen is de lief
de en de belangstelling voor
*>pt oreel bü»onder groot.
Lander als die Schuhe
I wechselnd ten slotte een zeke
re rust, die gekocht werd met
I onderworpenheid aan het regime
I van Ulbricht, in Oost-Berlijn
heeft gevonden.
I Beide werken zijn dus rijk
geïllustreerde biografieën met
een schat van gegevens.
J- H. SCHOUTEN
2) Erich Ebermaycr: Haupt-
3) Kurt Fassmann: Brecht.
Beide uitgaven van Kindier
I Verlag. München. Beide 144
I blz., met 120—150 afbeeldin
gen. prijs per deel: DM 15,80.
