KEIZER KAREL DE GROTE
samenbmder va -
hardhandige missionaris -
grondlegger van cultuur -
Kroon op levensvulling van autodidact
Interessante documentatie
van weggeslagen kerkhart
ZONDAGSBLAD
AKEN Nu de luisterrijke Karei de Grote-tentoonstelling in de oude keizerstad
zovele facetten van de Karolingische tjjd aanschouwelijk maakt, is het te be
grijpen dat belangstellenden zich ook een getrouwer beeld van de legendarische
vorst willen vormen. Dit stuit op moeilijkheden, want al kan Aken in de stad zelf,
zo goed als op de expositie in Raadhuis en Dom in steen, metaal en hout, op munten,
wandschilderingen en op boekverluchtingen velerlei voorstellingen van de grote keizer
tonen, geen daarvan is authenticiteit toe te kennen.
Hel monogram tan Karei de
Grote. Op het kruissymbool zijn
de letters K,RJS en L geschreven.
De ontbrekende letters A. O en L'
samen dus de naam Karolus
vormend) zijn te herleiden uit het
kwadraat boven: de A, onder:
de U en het geheel als een vier-
ning van stukken met het aan-
kante O. Karei volstond bij teke-
brengen van de voltooiingsstrcep
(aan de dtvarsbalk van de A): de
rest liet hij aan zijn schrijvers
De kunstenaars van zijn tijd hebben hem nimmer vereeuwigd
in sijn natuurlijke verschijning, maar in alle gevallen een konink
lijk later keizerlijk ideaalbeeld gecreëerd, in navolging van
de Antieken. Dat wij desondanks over betrouwbare gegevens be
schikken, is te danken aan Einhard, een van de belangrijkste ge
leerden, bovendien geschiedschrijver en vriend van Karei de
Grote.
Zo weten wij dan dat Kareis lichaamsbouw breed en krachtig
was en dat, in juiste verhouding daarmee, zijn totale lengte het
zevenvoudige van zijn voetmaat bedroeg. Deze laatste mededeling
strookt geheel met Kareis streven naar volkomenheid. Zijn voe
ten zullen dus iets meer dan 27 cm (de Franse voet) hebben
gemeten, want in de vorige eeuw kwamen onderzoekers van
Kareis gebeente tot een totale lengte van 1,92 m.
Volgens Einhard moet de keizer een opvallend ronde schedel
hebben gehad en grote, levenslustige ogen alsook een forse neus.
Het prachtig grijze hoofdhaar en de snorrebaard gaven allure aan
Theocratisch heerser
Zeer veel van Kareis karakter
en idealen is te herleiden uit de
honderden voorwerpen die op
de Akense expositie tezamen
het oude Europa weerspiegelen.
We ontmoeten de Frankenvorst
als heerster en als theocratische
koning in zijn oorkonden, waar
in hij voorschriften gaf, schen
kingen deed en privileges toe-
Elke handeling, zo blijkt tel
kens weer, had een politiek-
godsdienstige opzet. Al deze
maatregelen naar plaats in
kaart gebracht, tonen nauwkeu
rig de centra die voor de ver
breiding van de Frankische in
vloed en van het christendom
Van het hoogste belang waren.
Hersfeld en Fulda bijvoorbeeld
werden sterk bevoorrecht om
dat vooral vanuit deze kloosters
de missionering onder de Sak
sen moest worden doorgezet.
Van af?» heidense volkeren wa
ren het Immers de Saksen die het
hardnekkigst verzet pleegden tegen
onderwerping en kerstening. Eerst
in 797. iïi zijn eenendertigste rege
ringsjaar (hij was toen 57) werd
Kareis optreden iets gematigder,
waarschijnlijk mede onder invloed
van zijn geleerde raadsman Alcuin,
maar vooral omdat de onderwer
pingsacties zo goed als voltooid
Tevoren had Karei het christen
dom met harde, ja wrede hand aan
de heidense volken opgedrongen.
Zijn meest beruchte wet was de
..Capitulatio de partibus Saxoniae"
die aan onwilligen bescherming
van lijf en goed onthield, heidense
erediensten verbood en de chris-
tendoop verplicht stelde op poene
van de doodstraf. Nog in 782 liet
Karei 4500 man uit de Saksische
elite vermoorden.
Cultuurbevorderaar
De zoveel edeler keerzijde van
deze kersteningsacties werd ge
vormd door Kareis bemoeienissen
ter vervolmaking van de maat-
schappljvorm en tot behoud van
zuiverheid In leer en wandel. Uit
de overal verspreid liggende scrip
toria (achrijfscholen) en uit de
hofacaderaie te Aken kwamen de
zijn vriendelijk gelaat. De keizer had een iets te dikke rug en zijn
buik stond wat naar voren, maar in het geheel van de krachtige,
bijzonder mannelijke gestalte viel dit niet op. Wel een tegen
stelling vormde zijn helle stem, waarmee hij zo zonder ophouden
sprak dat men hem, schreef Einhard, praatziek had kunnen
noemen.
De keizer kleedde zich naar vaderlandse, da. Frankische, dracht.
Over ruwlinnen ondergoed droeg hij een eenvoudige broek en
wambuis en daarop de blauwe mantel. In de winter gebruikte hij
dan nog een pels. Ook in zijn schoeisel en de met banden om
wikkelde benen onderscheidde hij zich toegenaamd niet van de
gewone volksdracht.
Slechts bij twee uitzonderlijke gebeurtenissen in zijn leven
en dan nog pas op uitdrukkelijk verzoek van de paus heeft
Karei de Grote toegestaan dat men hem met uitheemse praal
tooide. Het enige kostbare stuk van zijn dagelijkse uitrusting was
een versierd zwaard met gouden gevest.
vele nog bewaard gebleven hand
schriften. die zulk een belangrijk
onderdeel zijn van de tentoonstel
ling.
Te bewonderen zijn manuscrip
ten die de evangeliën bevatten,
evangelistaria met teksten voor
bepaalde dagen van het kerkelijk
jaar. sacramentaria met misgebe-
den. psalters. geschriften over
kerkgeschiedenis, over de christe
lijke leer, beroemde commentaren,
berekeningen van Pasen en zelfs
De drie 'Christelijke Helden'
Karei de Grote (links), koning
Arthur (Engeland) en de be
schermer van het Heilige Graf.
Gotfried van Bouillon, verenigd
in de Vriendschapstempel, die
Hans Daucher in 1534 maakte ter
gelegenheid van het verbond
tussen hertog Wilhelm V van
Beieren, paltsgraaf Ottheinrich
en paltsgraaf Philipp.
boeien de talrijke manuscripten
die meer wereldse zaken tot on
derwerp hebben en die de volks
ontwikkeling tot doel hadden. We
vinden eronder bijv. Alcuins leer
boek der grammatica in dia
loogvorm geschreven als gesprek
tussen twee leerlingen een na
tuurwetenschappelijk werk. levens-
en historiebeschrijvingen, boeken
over astronomie en tijdrekeningen.
De expositie toont handschriften
van vóór Kareis regering, tijdens
zijn bewind en vaak in zijn op
dracht tot stand gekomen werken,
en ook manuscripten die het zg.
..naleven", dus Kareis voortgaande
invloed weerspiegelen. Deze ge
schriften zijn niet slechts belang
wekkend door hun ïhhoud. maar
evenzeer om hun verschijnings
vorm. Zij verhalen van de titanen-
rol die de Frankenvorst als cul
tuurbevorderaar heeft gespeeld.
Slechts op een tentoonstelling als
die in Aken is voor ogen te
krijgen hoe onder de grote Karo-
linger elementen van velerlei cul
turen tot versmeling kwamen in
een uiteindelijk eigen Karolingi
sche cultuur.
Na in ons Zondagsblad van
vorige week, naar aanleiding
Ivan de Karei de Grote-ten
toonstelling te Aken, een
beeld van zijn tijd te hebben
I geschetst, geeft Ton Hydra,
een onzer kunstredacteuren,
Ihier in een slotartikel enige
aspecten weer van de mach-
tige Frankenvorst en zijn
I werk, alsook van zijn tot in
onze tijd doorgaande invloed.
naissance. waarin niet de florale
en faunistische ornamentiek, doch
de menselijke gestalte centraal
stond.
Schriftvernieuwing
Van één vernieuwingselement
uit Karolingse tijd is de nawerking
permanent geworden. Wij doelen
op de Minuskel, de kleine letter
die wij dagelijks naast de Romein
se Majuskel (kapitale of hoofdlet
ter) gebruiken ln schrift en druk.
De expositie toont schitterende
toepassingen van de Minuskel op
een wijze die ook ons moderne
drukwerk allure zou geven.
Kareis hofacademie stimuleerde
overigens niet alleen het gebruik
en de vernieuwing van het schrift;
zij droeg in het algemeen ook bij
aan het groeiende besef van eigen
kracht en mogelijkheden: politiek
maatschappelijk en godsdienstig,
maar niet minder in artistiek op
zicht. De tentoonstelling geeft m
aantal en vorm indrukwekkende
voorbeelden te zien van ivoorsnij-
kunst (vaak voor boekbanden),
edelsmeedkunst (voor religieus en
profaan gebruik), bouwkunst en
kerkelijke wandschilderkunst.
Nos/o_
Omdat de bijna achthonderd ten
toonstellingsobjecten zo uitermate
interessant zijn bij het ..terugle
zen" van een epoche die ook onze
tijd nog beïnvloedt, is de verlei
ding groot, op elk van de onderde
len dieper in te gaan. Dat wij
daarvan voor een dagbladartikel
moeten afzien, wordt duidelijk als
u weet, dat de inrichters van de
expositie voor een (summiere) be
schrijving een catalogus met acht
honderd pagina's hebben gevuld
en dat zij daarnaast vier kapitale
naslagwerken (totaal 2.140 pagi
na's) aan Karei de Grote, zijn tijd
en zijn nawerking, hebben gewijd
Keizer Karei had ook na zijn
dood nog een diepgaande invloed
op het denken en handelen van
de Europese volkeren. Aan deze
nauerking is een grote afdeling
van de expositie geuijd. Vit de
Hollandse Schilderschool van de
zestiende eeuw is dit keizer
portret. In Kareis blazoen dat
ook het wapen van de stad Aken
is zien we de combinatie van
de Duitse adelaar en de Franse
lelie.
Rotterdam kan zeer waar
schijnlijk bogen op het grootste
aantal beschrijvingen van zijn
recente geschiedenis en van het
heden. Dat daarvoor de Rotter
dammers waar zij zich ook
hebben gevestigd grote be
langstelling tonen, houdt ener
zijds natuurlijk verband met hun
gehechtheid aan de geboorte
stad, maar het
meest met het
heimwee naar het
oude. nog gave
gezicht van Rot
terdam dat in de
oorlogsbrand on
herstelbaar werd
geschonden.
Het nieuwste ge
denkboek. „Daar
kerkte Potterdam"
len weemoedig
stemmend bewijs
van. Zoals de titel
van dit door de
Stichting Orgel
centrum Leiden
ter gelegenheid
van de herdenking
onzer bevrijding
uitgegeven boek
reeds formuleert,
beperkt auteur Jan
van Bommel Jzn.
zich tot een be
schrijving van de
kerken die werden
■erwoest.
Gemeente-ambtenaar schreef
„Daar kerkte Rotterdam"
Hoe
Invloedei.
De apostel Johannes in het Evangetorium van Lorsch het be
roemde klooster het laatste boek waartoe Karei de Grote, om
streeks 810. de opdracht gaf. Waarschijnlijk al eeuwen geleden werd
dit boek in stukken gedeeld. Dank zij medewerking van de huidige
bezitters Het Vatwaan. Boekarest. Rome en Londen) is het echter
voor de duur i o/i de tentoonstelling compleet in ivoren band te zien.
Zowel in het schrift als in de
verluchting van de pagina's en de
versiering van de ..omslagen" ziet
men het samenvloeien van laat
antieke. merovingische. keltisch-
germaanse, longobardische. byzan
tijnse en romeins-christelijke in
vloeden. Plompe heidense motie
ven gaan eerst samen met en
worden allengs verdrongen door
christelijke symbolen. Onder druk
van Kareis verlangen, de oude
rijken in glans te overtreffen,
neemt de verfijning in uitbeelding
en kleurtoepassing toe, om ten
slotte te culmineren in een ware
en prachtvolle Karolingische Re-
,J)e vrouwen bij het graf', laat
antieke (5e-eetiwse) ivoorsnijkunst,
waarvan da Akense expositie veler
lei voorbeelden laat zien om aan
te tonen hoezeer de kunst tan
Karei de Grote's hofacademie werd
beïnvloed.
kerkelijk leven
de Maasstad werd
getroffen, blijkt al
aanstonds uit en
kele cijfers. In het
centrum van Rot
terdam gingen verloren of werden
fataal beschadigd vierendertig
kerkgebouwen en kerkzalen, t.w.:
herv. 3, geref. 4. luth. 1. chr.
geref. 1. andere prot. groeperingen
12. oud-kath. 1. joodse gem. 2,
rooms-kath. 8 en van buitenland
se geloofsgemeenschappen 3.
Naar bouwtijd gegroepeerd, zien
we de volgende verliescijfers: uit
de vijftiende eeuw: Rotterdams
voornaamste Godshuis, de Grote of
St. Laurenskerk: uit de zeven
tiende eeuw: de Schotse Kerk en
Rotterdams oudste schuilkerk, ge
wijd aan Laurentius en Maria Mag-
dalena. sedert 1723 in bezit van de
Oud-Katholieke Kerk. Uit de acht
tiende eeuw verdwenen vier bede
huizen. uit de negentiende eeuw
dertien en veertien eigeneeuwse
kerken en kerkzalen werden ver-
Het moet de samensteller van
het boek jarenlang speurwerk heb
ben gekost om een zo brede do
cumentatie omtrent bouw. interi
eur. orgels en geschiedenis van al
deze kerken bijeen te krijgen.
Reeds heeft men hem o a. van
rooms-katholieke zijde laten we
ten. blij verrast te zijn met zijn
notities omtrent r.k kerken, waar
van tot dusver geen beschrijvin
gen bestonden.
Jan van Bommel Jzn. is geen be-
roepsDublicist. maar ambtenaar bij
de dienst Gemeentewerken. Ziin
intense belangstelling voor orgels,
kerkbouw en kerkinterieur heeft
hii van thuis meegekregen.
Vader Van Bommel was niet al
leen een orgelminnaar die zijn
zoon al gauw meenam naar con
certen. vooral die van de vermaar
de Hendrik de Vries in de Lau
renskerk. maar als bedreven meu
belmaker van de oude «tempel
bracht hij zijn zoon ook belangstel
ling bij voor architectonische
schoonheid en voor houtbewer
kingskunst. Hii leerde junior bo
vendien het tekenen en in model
bouwen van kerken, orgelfronten
en andere onderdelen van het in-
TJit wat als een jeugdhobby be
gon, heeft Jan van Bommel
Het door auteur Jan van Bommel
Jzn. zelf getekende omslag vay het
boek Daar kerkte Rotterdam, een
aquarel van het interieur tan de
St. Laurenskerk.
gehuwd en nu 42 jaar zich op
gewerkt tot autodidact-historicus,
schrijvend in verscheidene perio
dieken en waar mogelijk ook il
lustrerend. Reeds jarenlang ver
zorgt hij de tekeningen voor de
programma's van de orgelconcer-
Ilet radiogram (rechts) van een Ita
liaanse olieverfschildering uit de
laat-Renaissance loont duidelijk
een verschil tan de plaats van de
linkerhanj van de Madonna, alsook
een verandering van de linkerarm
van het Kind en de bijvoeging van
een vogeltje, dat niet voorkomt op
hei origineel. Deze veranderingen
zijn naar schatting vierhonderd
jaar na de vervaardiging van hel
origineel aangebracht. Het omge
keerde nummer op Itet radiogram
A pk York Museum, aangebracht
op de achterzijde tan het canvas.
ten in de Putsepleinkerk, georga
niseerd door een comité, waarvan
hij secretaris is.
En nu is dan het boek „Daar
kerkte Rotterdam" een hoogtepunt
in zijn levensvulling-na-werktijd.
De belangrijkheid van dit docu
ment wordt onderstreept door ,,ten
geleides" van Rotterdams huidige
burgemeester W. Thomassen
die op 4 mei een nog niet voltooid
exemplaar kreeg aangeboden
en van de oud-burgemeesters prof.
mr. P- J. Oud en mr. G. E. van
Walsum. alsook door het feit dat
mr. dr. K. P. van de Mandele een
royale uitvoering in witlederen
band en met vele tientallen unieke
foto's mogelijk heeft willen ma-
De goed gedocumenteerde be
schrijvingen hebben de belang
stellenden voor dit deel van Rot
terdams historip en niet minder
de gespecialiseerd geïnteresseer
den in architectuur, orgelbouw en
orgeldisposities zeer veel te bie
den. Met een kloeke en overzich
telijke typografie heeft Van Waes-
berge, Hoogewerff en Richards NV
een waardevol werkstuk afgele
verd. (178 blz., plm. 110 foto's
en tekeningen, 16,90.) T. H.
FOTOGRAFIE
ONTMASKERT
VERVALSING
KUNSTWERKEN
Vervalsing van kunstwerken
is de eeuwen door een bloeiend
bedrijf. Reeds in de tijd van kei
zer Augustus „besnuffelden" Ro
meinse patriciërs eikaars beel
den om er achter te komen of
deze wel van origineel Corintisch
brons waren. Dit werd namelijk
hoger gewaardeerd en zou een
eigen specifieke geur hebben.
Omdat vervalsers vaak bijzon
der begaafd zijn is in gevallen
de geoefendheid van de kopiist
dikwijls groter gebleken dan
die van de kunstkenner.
In 1960 organiseerde het London
Museum of Art een complete ten
toonstelling van vervalst werk,
o.a. een buste van Julius Cae
sar, waarvan in 1936 de onecht
heid werd gesignaleerd.
Pas in onze eeuw zijn de methoden
voor het legaliseren van kunst
werken boven het niveau van d»
neustest der Romeinse bronssnuf
felaars uitgestegen. Tegenwoordig
wordt geen belangrijk kunstwerk
meer als echt beschouwd, voordat
het geauthentiseerd is door mid
del van een reeks voor het
merendeel fotografische proef
nemingen.
De eerste röntgenopnamen van olie
verfschilderijen werden in de
universiteit van München ge
maakt in 1896. een jaar na Rönt-
gens ontdekking van de naar hem
genoemde stralen. Sinsdien heb
ben opnamen met behulp van
Röntgenstralen, infrarode en ultra
violette stralen vele aanwijzingen
opgeleverd omtrent de authenci-
teit en de toegepaste schilder
technieken.
De ..lange" infrarode stralen door
dringen de donker geworden ver
nislagen en zeer dunne verflagen
en onthullen vaak de signatuur
van de kunstenaar, die de origi
nele zwart/wit tekening maakte.
In musea speelt fotografie een be
langrijke rol bij het vastleggen,
identificeren en conserveren van
kunstwerken. Van sommige stuk
ken, zoals de schilderijen die in
1958 door brand in het Museum
of Modern. Art in New York
werden vernietigd, weten we nog
alles, dank zij de fotografie en
kleurendia's dienden vaak als
richtlijn bij de restauratie van
beschadigde schilderijen. Sedert
1906 werden in het New Yorkse
Metropolitan Museum of Art
300.000 foto's gemaakt.
Micro-opnamen lichten dikwijls de
sluier op, die hangt over de
ouderdom en materiaalsoort van
metalen voorwerpen. Speciaal
ontworpen radiografische appa
ratuur zorgt voor „zachte" rönt
genstralen met een laag indrin
gend vermogen, bestemd voor het
onderzoeken van voorwerpen met
een geringe densiteit, zoals schil
derijen en keramiek.
Door middel van radiogrammen en
met behulp van ultraviolette en
infrarode stralen kunnen ontdek
kingen- wórden gedaan over de
werktechnieken en vroegere
pogingen tot wijziging of restau-
Bij een dergelijk geval, bestudeerd
door de conservator van het
museum, Murray Pease, was eens
een 13de-eeuwse Perzische aarde
werk schaal betrokken. Een groot
deel van het schaaloppervlak leek
opnieuw opgebouwd. Een onder
zoek met ultraviolette stralen
toonde dan ook aan. dat de schaal
feitelijk uit scherven was gecon
strueerd. Bovendien bleek dat het
merendeel van de gebroken stuk
ken was bijgewerkt om ze weer
in elkaar te kunnen passen, iets
dat onnodig was geweest als de
schaal onder normale omstandig
heden was gebroken en weer ge
woon was samengevoegd.
Er waren twee mogelijkheden: öf
het exemplaar was samengesteld
uit de onderdelen van twee
authentieke en identieke scha
len. beide stammend uit. de
zelfde periode, öf van
originele schaal was veel later
een duplicaat vervaardigd, w
na de delen van de kopie, ge
combineerd met fragmenten van
het origineel, dienden voor het
frauduleuze doel om twee geldop-
brengende voorwerpen uit één
kunstwerk te creëren. Een radio
gram bewees, dat de vervangings
stukken een veel lagere densiteit
bezaten dan de originele frag
menten; de schaal was dus op zijn
hoogst „half echt" en de moge
lijkheid. dat ergens een pendant
staat, of heeft bestaan, is aller
minst uitgesloten.
Eén van de meest intrigerende
studie-objecten in opsporings
laboratoria voor kunstzalen is de
palimpsest, dit is een schilderij
waar een tweede verflaag over
heen gelegd werd. In 1937 ont
dekte het Louvre, dat het een
verborgen Rembrandt bezat, ver
stopt onder de verflagen van
Rembrandts portret van zijn ^>on
Titus. Radiogrammen wezen uit,
dat zich achter het portret een
schilderij van de ..gesluierde-
vrouw-bij-wieg" bevond. Eeuwen
lang onzichtbaar gebleven, zorgde
dit tweede beeld voor een sensatie
onder kunsthistorici.
ZATERDAG 17 JULI 1965
