%uimte
voor ons....
ZJó toekomót voor'feelerL&ncló
ótuk verontruótendl
U 2e^en er
k
VAKj*
omó
ZONDAGSBLAD
EEN PAGINA VOOR DE JEUGD,
SAMENGESTELD DOOR EEN JONGERENREDACTIE I
Een Janusgezicht: lach of traan, komedie dan-
wel drama, dat is theater. En hoe staat nu de
jeugd tegenover toneel? Onze Ruimteredactie
heeft hier en daar gepeild en gepolst. Er is *elfs
meer uitgekomen dan meningen ,,van officiële
zijde" en van „de man in de straat", nl. Manuel
van Loggems hartekreet over de verontrustende
toekomst voor het Nederlandse stuk. Behalve de
scèneplaat zijn de foto's voor deze pagina ge
maakt door Lida Iburg. Zij maakt sinds kort
deel uit van de Ruimteredaktie. Uit de lezers
kring is een bijdrage opgenomen van een acht
tienjarige uit Den Haag omdat haar vers
„Soms" iets in zich heeft van wat „des thea
ters" is: de dramatische werking van het woord
als expressie van gevoelens en gedachten. Zo
willen wij ook ruimte geven aan waardevolle
reacties op onze pagina over jeugd en toneel.
ZATERDAG 26 SEPTEMBER 1964
JANUSGEZICHT
MANUEL VAN LOGGEM. psycholoog, ro
mancier, toneelkritikus en -theoretikusen
voorts zelf toneelschrijver, spreekt rustig,
bedachtzaam en met kennis van zaken over
het Nederlandse toneel. „De Nederlandse
toneelschrijver verkeert niet in eert goede üjS'hëf mét Stttadbetg? DodS
situatie. Terwijl in het buitenland een auteur dans.
zijn stuk 7 a 8 keer ziet voor het definitief
in première gaat, kan hier de schrijver niets dat jongere
aan de voorstelling veranderen. Toneelstuk-
ken ontstaan niet alleen aan de schrijftafel."
het daarom zo'n succes heeft, om
dat het ten eerste een goed stuk is
en ten tweede een synthese vormt
tussen de mode van het absurdis
me en het realisme, tussen ver
nieuwing en traditie. Hij verge-
Als ik hem vraag of hij denkt
it jongere mensen meer moeite
hebben zichzelf te herkennen in
een drama dan ouderen, en daar
om minder de loutering zullen e
woordt hij: „De laatste 5 jaar gaat het vooruit, drama!) antwoordt hij: „De zelf-
In de periode 1920-'45 stonden de literatoren herkenning is meestal een primai-
definitief vijandig t.o.v. het toneel. (Hij laat re zelfherkenning, door onbewuste
1 brief van Ter Braak 2
1 deze basisemoties. Dan maakt het bij-
het toneel alle waarde ontzegt.) Men voelde er zonder weinig uit of je jong of
niets voor als auteur afhankelijk te zijn van minder jong bent. Toch heeft de
regisseur en spelers. De na-oorlogse generatie jonge mens wel andere herken
van auteurs kende dus geen technische traditie, ningsmogelijkheden dan de oude-
Hugo Claus was de eerste die het re. Maar als
publiek liet zien, dat het Neder
landse toneel wel belangstelling
verdiende."
Het moet hem voor in de mond
hebben gelegen, want hij vertelt
ogenblikkelijk hierna iets, dat hem
hevig geschokt heeft. „Uit be
trouwbare bron heb ik vernemen
dat het Nederlandse toneel mo
menteel ernstig gevaar loopt, door
het feit dat het auteursrechtenbu
reau tegen uitbreiding van het Ne
derlandse toneel zal strijden. Dat
betekent de dood van het Neder
landse toneel."
Studio
In de kranten kon men dezer
dagen lezen: .Niets dan lof van de
raadsleden en wethouder mr. R
van de Bergh voor het artistieke
niveau en de zakelijke leiding bij
de Ned Comedie. Het bezwaar
de heer D. Dooyes, dat ei
repertoire geen enkel stuk
levende Ned. schrijver voorkwam,
bestreed de wethouder met het ar
gument, dat dit in de concurrentie-
strijd der grote gezelschappen een
WS opgave is waaraan dit ensemble
niet kan voldoen. Deze taak wordt
prijzenswaardige wijze
Gesprek
met
Manuel
van Loggem
werkelijk iets goeds
gespeeld wordt, b.v.
Virginia Woolf,
dan kan dat stuk
voor iemand die
niet getrouwd is
even goed spreken
als voor iemand die
20 jaar getrouwd is.
Het gaat nl. in we
zen om: haat, in
fantiele bindingen,
verveling, wanhoop,
onvermogen elkaar
te begrijpen. En
dat ligt onder het
20-jarig huwelijk.
geschiedt mede op deze grond."
stuk op het repertoire heeft staan,
behalve een paar van het vorige
seizoen. „Dit is een zeer belang
rijk punt. De grote klacht
Jeugdproces
vuii *'c vraa9 'iem 'l0® hii t°neel
op het schrijft; of het feit dat hij psy
choloog is hem dwars zit. Be
wust toegepaste psychologie in
het drama voert bijna altijd tot
voor mij onaanvaardbare kinder
praat b.v. Sartre. Als de psycho
logie in mijn werk meespeelt
dan is dat door onbewuste be
heersing van de materie." Toneel
is voor hem: karakters in een
dramatische situatie. Boven die
Zijn stuk „Jeugdproces", dat
in ons land al veel succes had,
wordt in het buitenland, (i'
f j'ï „öon wordt in het buitenland, (iets
ItakkeTSngltedln krijgen De wet met Ned. stukken vJeinig
goede stukken zijn niet aangebo- voorkomtnl. in Zweden op-
den maar in opdracht geschreven gevoerd (zie foto) en zal :?i
Als de toch al slechte bescherming Miinchen eind oktober in pre-
de Nederlandse toneelschrij
vers geheel komt te vervallen er
niet wordt gestimuleerd tot schrij-
omdat er toch niet opgevoerd
gaan. Daarvoor
al te Antwerpen gespeeld en
ven. omdat er toch niet opgevoerd
wordt ral dit ernstige ge volgen 9< hu teel aan de TV. te
hoge danken heeft gehad. Zijn tech-
gebreke met haar subsi- niek leerde hij daar. Jk schreef
7 televisiestukken, die opgevoerd
hebben. De regering blijft
mate in gebreke met haa
die. die allereerst de toneelspeel
kunst betreft en veel minder de
toneelschrijfkunst. Er moet meer
van het aprioriprincipe worden
uitgegaan: wij moeten b.v. 2 goe
de stukken krijgen. En dan komen
ze er ook. Zeker we krijgen geen
..Virginia Woolf", maar de eisen
die aan de Ned. schrijver gesteld
worden, zijn ook veel hoger. De
Ned. auteur ontstaat uit het niets."
Het komt dus hierop neer, dat
In de keuze van toneelstukken
meer en meer het commerciële
element gaat overheersen. Daar
dit al in sterke mate het geval
was. kan men nog heel wat ver-
„Toch had mien niet te klagen
met Ned. stukken. Kasstukken als
Virginia Woolf waren het niet,
maar Rodenko, Dimitri Fren-
kel Frank, Claus en ikzelf hebben
toch in financieel opzicht geen ver
liezen laten lijden. Alleen: die
dwingende noodzaak dat het er
komt is er niet. Dat ligt in het
buitenland anders. In Frankrijk
móet een groot percentage van
eigen bodem zijn. In Engeland
hebben ze er zoveel dat een ander
er niet aan te pas komt. In Ame
rika maakt men van b.v. een
Anoullh een adaption en de adap
tor krijgt het meeste geld in han
den. De markt is in al die landen
sterk beschermd. Voor Duitsland
geldt dit niet. Daar ziin weinig
auteurs en als er iemand is, zoals
Peter Weiss, dan heeft die meteen
Loggem, psycholoog.
werden door de allerbeste spe
lers die je je maar denken kunt.
Het hpren haar je eigen dia
loog is erg belangrijk. Hande
ling is niet gelijk aan beweging
merk je op zo'n T.V. goed. Han
deling wordt bereikt door achter
gelegen spanningsmomenten. Bij
de T.V. moet je rekening houden
met kleine overgangen. Ik leerde
daar dat de grootste werking
voor mij wordt bereikt met de
allergrootste soberheid. Het hin
dert de ontwikkeling van de
toneelkritikus en toneelschrijver tijdens zijn gesprek
handeling als je er teveel han
deling in brengt."
Op het laatst drukt hij mij op
het hart er vooral de veront
rustende mededelingen omtrent
de toekomst van het echt-Ne
derlandse toneel in te zetten. Dat
wil ik graag doen, met een niet
vlinder verontrust hart.
TOM VAN DEEL
Scène uit de Zweedse opvoering
1 an Manuel van Loggems toneel
spel Jeugdproces
Virginia Woolf
Karei Ravens, student psycho
logie (20 jr.): Of ik vaak naar
de schouwburg ga? Ik krijg er
de kans niet voor. Ik bedoel niet
dat ik geen geld heb of zo, maar
de toneelgezelschappen ontne
men me alle moed. Ik wil graag
een goed stuk zien en in het af
gelopen seizoen zijn er maar een
paar gebracht; „De plaatsbekle
der" bijv. en „Virginia Woolf".
Een musical kunnen ze van mij
cadeau krijgen.
Riek de Lange, kweekschool
(19 jr.): Ik ga nooit naar de
schouwburg; ik vind er niets
aan. Bovendien woon ik een
flink eind buiten de stad; ik
zou, omdat de toneelstukken
meestal zo lang duren, de laatste
bus missen.
Adrie Nieuwenhuizen, verko
per in een boekhandel (21 jr.):
Shakespeare,de Gijsbrecht,
stukken van al die schrijvers uit
de voortijd, vind ik natuurlijk
prachtig. Ik weet wel dat het
verleden grote toneelschrijvers
heeft voortgebracht; ik zou er
graag van overtuigd willen wor
den, dat ze er tegenwoordig nog
zijn. Is er de laatste tijd nou ook
maar één geweldig toneelstuk
tevoorschijn gekomenDe stuk
ken die bekendheid krijgen,
hebben dat meestal te danken
aan hoog opgevoerde publiciteit
(De plaatsbekleder) of aan ge-
durfde taal (Virginia Woolf). !_I
Peter in 't Veld, hbs-er (18
jr.): Als je een toneelstuk tinJtfai
zien, kan je net zo goed naar de'
t.v. kijken. Daar hebben ze ge-fe
noeg van die ernstige program-
ma's.
Ria Vollenhove, secretaresse
(23 jr.): Ik herinner me een
schoolvoorstelling. Enorme rot
zooi. Ten slotte kwam een uang
de acteurs voor het doek.
het niet stil wordt, gaat de voor
stelling niet door", zei hij. Na-~-
tuurlijk daverende hilariteit, 'ki
Heb me de hele voorstellingl
door zitten ergeren. w
Lia Kannegieter, kweekschool
(20 jr.): Zo'n cultureel paspoort
vind ik een enorm voordeel,
vooral omdat je nog niet zeij
verdient. Ik interesseer me ge
weldig voor toneel, vooral vooi
moderne stukken. Het boeit me.
te zien hoe de mensen op een
voorstelling van hun eigen tijd
reageren.
warenhuis heeft de burgemeester
van Den Haag een kist aange
bracht die eerst over honderd jaar
mag worden geopend en waarin
een collectie artikelen zit, die re-
resentatief voor 1964 wordt ge-
BOB VAN LEERSUM
nachtjapon,
hagelslag,
1 teles
1 bikin
ietoestel.
1 pakje
Dc fraudeur van de
heeft negen maanden
Een symbolische straf?
NOG ALTIJD BLIJKEN er velen te zijn, die menen dat „de jeugd
van tegenwoordig", zoals zij die dan zo graag noemen, eigenlijk
nergens voor deugt en niets liever doet dan 's avonds langs de straten
schuimen of lui in een stoel naar de T.V. kijken. Als iemand het hier
niet mee eens is. dan is het de heer Van Leersum (Bob) wel, direc
teur van de Koninklijke Schouwburg te Den Haag. „Kijk." zegt hij
..natuurlijk is het zo. dat-er een bepaald deel van de jeugd niets be
ters weet te doen dan 's avonds wat rond te lummelen of naar de
T.V. te kijken. Maar was dat dan vroeger anders? Als ik zie. hoeveel
hier in Den Haag gebruik wordt gemaakt van de Culturele Jeugdpas-
poorten. dan kan ik alleen maar zeggen dat de cijfers deze mensen
ongelijk geven."
De Jeugdpaspoorten stellen de Haagse jeugd in de gelegenheid om
tegen sterk gereduceerde prijzen talrijke culturele manifestaties zo
als toneelvoorstellingen, concerten, films enz. bij te wonen. En de
heer Van Leersum, zelf oud-toneelspeler maar thans gezeten in de
directeurskamer behangen met foto's van allerlei toneelberoemdhe
den, merendeels persoonlijk aan hem opgedragen, blijkt een enthou
siast aanhanger van de C.J.P-gedachte tc zijn. De Kon. Schouwburg
in samenwerking met de Haagse Comedie doet dan ook al het mo
gelijke om de jongeren voor het toneel te winnen en beslist niet al
leen om commerciële redenen.
„Kijk. daar gaat het om: Je moet de jongelui laten zien. dat to
neel iets in je leven kan betekenen en om dat te bereiken moet je ze
tMt beste voorzetten, het allerbeste. Het kan niet goed genoeg zijn.
We prijzen ons daarom gelukkig, dat we hier de Haagse Comedie
Hebben, die altijd met zorg haar stukken kiest en over spelers van
klasse beschikt."
ONTWIKKELING
Er zijn natuurlijk bepaalde categoriën, die niet komen. Maar vol
gens de heer Van Leersum heeft dat niets met ontwikkeling te ma
ken: „Er komen hier ook heel eenvoudige mensen, van wie ik weet,
dat ze alleen de lagere school bezocht hebben, maar ze komen trouw
en ze reageren altijd juist En daarom geloof ik, dat liefde voor
Het toneel beslist niet alleen bij de ontwikkelde mensen aanwezig
hoeft te zijn. Feeling voor kunst moet nu eenmaal aangeboren zijn.
Natuurlijk is het wel zo, dat van de jeugd, die hier komt, het me
rendeel middelbaar scholier of student is, omdat de school ze meestal
op het toneel attendeert en vaak op stukken voorbereidt, die in spe
ciale schoolvoorstellingen worden gespeeld. Het bezwaar van die
schoolvoorstellingen is, dat het soms van die georganiseerde uitstap
jes worden.
Cultuur kan men natuurlijk nooit opdringen, al moet ik zeggen, dal
zo'n uitstapje wel eens nuttig kan zijn om drempelvrees te overwin
nen en ze eens met de sfeer van de schouwburg waar de meesten
nog een beetje bang voor zijn, te confronteren. Enige tijd geleden
ontmoette ik nog zo'n jongen. Met tegenzin ging hij naar de „Ham
let" toe, maar na afloop was hij razend enthousiast en bezoekt nu
de schouwburg geregeld.
Opvallend is eveneens, dat in Den Haag het enthousiasme, ook bui
ten het Jeugdpaspoort om, de laatste jaren sterk gegroeid is en dat
de gemiddelde leeftijd, die. voor de oorlog tamelijk hoog lag, gedaald
De voorkeur van de jeugd gaat, zoals wel te verwachten was. voor
al uit naar moderne stukken. Dat de jeugd progressief is, vindt de
Heer Van Leersum, die er zelf de man niet naar is om maar alles
wat modern is te omhelzen, heel normaal, maar hij vraagt zich wel
af, of de drijfveren ook altijd gezond zijn. Zelf geen voorstander van
exhibitionisme in de kunst, gelooft hij dan ook in een sterke reac
tie hierop en is ervan overtuigd, dat de jeugd na enige toneel-erva
ring het kaf van het koren zal weten te scheiden.
Wat betreft de Christelijke jeugd blijven er natuurlijk altijd vragen
oestaan ten opzichte van het toneel, maar ook in Christelijke kringen
is er een kentering gekomen en kunnen we spreken van een belang
rijke ontwikkeling naar het theater. Het duidelijkste kunnen we dit
volgens de heer Van Leersum zien bij de Christelijke kranten, die
vroeger zeer behoudend waren, maar tegenwoordig allemaal ccn to
neelcriticus hebben, waardoor blijkt, dat de problematiek niet zozeer
meer betrekking heeft op het toneel als verschijnsel maar meer op
bepaalde stukken.
Dan willen we afscheid nemen, maar de heer Van Leersum, die
een boeiend causeur is gebleken, vertelt ons eerst nog het een en an
der over de toneelgroten aan de muur, over de koningin, die hij een
warm hart toe draagt en over de T.V.-mensen, waar hij als echte
schouwburgman een hartgrondige hekel aan heeft en dan lijken alle
portretten ons goedendag te knikken, volgt een handdruk en staan
KEES VAN ALDERWEGEN
3
Soms is hel beier om 1
en alle zoele woorden 1
soms is het beier om d<
Soms is het beter om ma
want als jij soms het woi
zal het dc tere schakel t
cn het zal onherstelbaar
Soms is het beter c
laar stil te zijn
ngesproken laten
dingen maar te later
stil te zijn
vermag tc spreken
en ons verbreken
