TANGERS TOVERWOORD:
toerisme
Uitstapje werd blijven
voor hotelier Van der Meer
Kasbah overrompelende doolhof
MAGHREB EL AKSA
Afrika s verre westen
uitnodiging van het onlangs in Den
Haag opgerichte Air Booking Centre
N.V. heeft een onzer redacteuren in het
gezelschap van een groep „touropera
tors" (vertegenwoordigers van reis
bureaus en reisorganisaties) aan een
„exploratiereis" naar Tanger deelgeno-
Air Booking Centre (A.B.C-) ne
venactiviteit van Schreiner Airways
stelt zich ten doel het toerisme door de
lucht te bevorderen en nieuwe vakan
tiebestemmingen (Praag, Tunesië, Egyp
te, Libanon) te zoeken.
Voor de middelgrote en kleine reis
bureaus opent A.B.C. de mogelijkheid
modern; het heeft hoge flatgebou
wen en grote kantoorpanden en
luxueus ingerichte warenhuizen
is hel panorama van Tanger, dat de bezoeker,
de stad langs de neg nadert te zien krijgt,
er de strakblauwe lucht de witte, crème en
huizen met platte daken, die Tanger een
erse stad doen zijn, maar daartussen ook de
moderne woningflats, opgetrokken volgens
Europese bouwstijl.
plaatsen te bespreken in een toestel (van paarsrode fez of
die op hun hoofd
Schreiner Airways), dat vakantiegan
gers naar hun bestemming brengt, vc
lopig nog uitsluitend naar Tanger.
Tot nu toe konden 1
zelfstandig geen vliegreizen organiseren,
omdat het risico een toestel te charteren
(met de kans dus, dat het slechts voor de helft gevuld vertrekt) te groot was. De tussenkomst van
A.B.C., dat alleen verantwoordelijk is voor de heen- en terugreis, heeft dit risico weggenomen.
Het reisbureau huurt nu slechts zoveel plaatsen in het toestel als het gegadigden heeft. Aangezien
A.B.C. zich niet rechtstreeks tot het publiek wendt, zal men bij de bespreking van een vlieg
vakantie niets van zijn activiteiten merken.
De meeste reisbureaus hebben de oprichting van A.B.C. enthousiast begroet. Uniek is de prijs
afspraak, die zij hebben gemaakt voor de vliegreis naar en het verblijf in Tanger (voor twee weken
in het winterseizoen ƒ700; de prijs voor het zomerseizoen staat nog niet vast).
Tanger est mort Tanger is
dood!
De mannen in hun groezelige
boernoes op het terrasje langs
de prachtige baai schuiven de
stenen, waarmee zij bijna harts
tochtelijk een potje domino heb
ben zitten spelen met een moe
deloos gebaar opzij. Ze schud
den hun verweerde, brdine hoofd
en wijzen treurig naar de goor-
bruine gevel een eindje verder
op langs de boulevard. Boven
de ingang is in donkerbruine
letters de naam van een bios
coop te lezen. Voila monsieur!
Daar leeft Tanger nog, op de
film, maar hier is Tanger dood".
En daarmee is wat hun betreft
het gesprek afgelopen. Waarom
zouden ze verder praten met
mensen, die het oude. het goede
Tanger niet hebben gekend? Het
Tanger, dat meer dan een halve
eeuw vrijhaven was en waar
louche kooplieden, kleine han
delaartjes en internationale
smokkelaars grof geld verdien
den met zaken, die alleen in de
ze Noordafrikaanse haven nog
door de beugel konden.
Tanger is Tanger niet meer!
Dat zeggen ook zij het wat
genuanceerder de Europeanen,
die de stad van voor 1956 hebber
gekend. Tanger had toen als vrij
haven een internationaal bestuui
en Marokko was een Frans pro
tectoraat. De zelfstandigheid van
Marokko acht jaar geleden
betekende echter voor Tanger liet
einde van vijftig gouden jaren.
De stad werd bij Marokko ge
voegd en voor het handelsverkeer
werden de bepalingen, die ook in
Casablanca en andere havens gel
den. van kracht. De vrijhaven
werd een gewone haven en dat
had voor de stad, waar de han
del steeds het belangrijkste mid
del van bestaan was geweest fu
neste gevolg'en. Ongeveer veertig
duizend mensen onder wie zeer
veel Europeanen trokken weg;
de nu aan voorschriften gebonden
handel was lang zo aantrekkelijk
niet meer en -verminderde sterk.
Tanger verloor zijn economische
basis en kon zeker in de eer
ste jaren na 1956 op geen an
der steunpunt terugvallen. Aan in
dustrie had nog nooit iemand ge
dacht. Een vrijhaven had imc.ers
geen fabrieken nodig? Ook zonder
industrie was er geen gebrek aan
geld.
In deze crisis was het. dat het
begrip ..toerisme" werd gelan
ceerd als een conjuncturele maat
regel om Tanger weer op de
been te helpen. Er waren altijd
wel toeristen uit Europese landen
naar de stad gereisd, maar nie
mand had zich vroeger ooit ge
realiseerd, dat vakantiegangers
doorgaans een goed gevulde por
temonnee op zak hebben. Specu
lerend op de welvaart in West-
Europa en de daarmee verband
houdende tendens onder de toeris
ten steeds verder hun vakantie-
doel té zoeken begon in Tanger
een door de overheid gestimuleer
de actie, zoveel mogelijk buiten-
dragen en met de gesluierde vrou- men
ke
centrum is. De tijd
voorbijgegaan, want met een beet
je fantasie is dit Tanger nog
steeds de versterkte handelspost
op de plaats, waar de Atlantische
Oceaan en de Middellandse Zee
elkaar ontmoeten. De Phoeniciërs,
Carthagers, Romeinen en alle an
dere volken, die Tanger beurte
lings in bezit hebben gehad moe
ten zich veilig en machtig heb
ben gevoeld in deze vesting. N'
wijzen de zware kanonnen, die
vroeger jaren overvallers van do
kant van de oceaan van een kou
de kermis moesten doen thuisko
men dreigend over de baai.
Vliegen
Overrompelend
En te mid-'.en van dit gewriemel
perst zich de stroom van Kasbah-
bewoners. beladen met hun inko-
hel pen 0f ZOmaar doelloos slenterend
Kasbah
De Mohammedaanse
trekken zich niet zovt
het gebod, dat ze zich
laten fotograferen. In
van Tanger lopen of zitten hon-
derden van deze oude mannen,
gehuld in een groezelige boer
noes en de schilderachtige kop
met de melancholieke donkere
ogen enigszins gebogen.
constante warmte is het gevolg
van de ferms zeewind, die als het
ware als een thermostaat werkt.
In de wintermaanden wijst het
kwik gemiddeld veertien graden
aan; sneeuw, ijs en mist komen
dus bijna niet voor.
Verdeeld in een Europese en
een Mohammedaanse wijk is Tan-
Op de Europeaan, die voor de
eerste keer de Mohammedaanse
wereld binnenstapt maakt de Kae-
bah een overrompelende indruk,
ongeveer te vergelijken
gevoel, dat een Eskimo moet heb- (onder de laatsten moet
ben, als hij midden in de ver
keersdrukte van een wereldstad
wordt gezet. De Kasbah is het
eenvoudigst te typeren als een
reusachtige doolhof van nauwe
stegen en sloppen, waar zo'n klei
ne honderdduizend mensen in
stinkende huizen zitten samenge
pakt. Schilderachtig is de Kasbah,
als men alleen maar oog heeft
voor wat er in de gore steegjes,
waar het zonlicht nauwelijks kan
doordringen, te zien is. In donke
re spelonkachtige ruimten in de
muren zijn de handwerkslieden
bezig, de schoenmakers, matten-
vlechters, wevers, koperslagers,
kappers, horlogemakers en hoe
paradoxaal het ook klinkt de
radiomonteurs, want ook in de
Kasbah zijn de modernste tran
sistorradio's te koop.
De handelaars zijn in het cen
trum van de oude stad te vin
den. waar het het drukst is. In
de flauw hellende straat, die de
twee beroemdste pleinen van Tan
ger met elkaar verbindt, de
Grand Socco en de Socco Chico,
de JTgsteuropese toerist is
r aantrekkelijk, omdat het
;ennismaking met de oos-
wereld mogelijk maakt.
landers aan te trekken, uitslui
tend met het doel, zoveel moge
lijk aan hen te verdienen.
Toverwoord
Toerisme werd een toverwoord,
het synoniem van ..geld". De
prijs van alle artikelen, die ook
maar enigszins in aanmerking ko-
gekocht vloog omhoog,
Tanger.
Volgens een van generatie op
generatie overgedragen leefregel
ontleend aan het gebod van
de Koran, dat men geen mensen
mag afbeelder
driehonderd procent,
dat in het Westen een
uze klank heeft, maar
ook de faam, dat alles er goed
koop is, is een peperdure stad
geworden. En dat allemaal onder
de vlag van het zakelijke gege
ven. dat de buitenlanders geld
hebben meegenomen om het uit
te geven.
In de kleurige folders, die de
toeristen al meteen na aankomst
op het vliegveld van Tanger in
de hand krijgen gedrukt wordt
wijselijk niet over prijzen gespro
ken. Daar zijn die van Tanger te
veel handelaar voor gebleven. Wat
zij wel in schreeuwerige teksten
aankondigen en met kleurenfoto's
Uustreren zijn de voortreffelijke
?igenschappen van Tanger (trou-
vens: van heel Marokko), die een
•akantie in deze stad en omge
ving tot een onvergetelijke ge
beurtenis maken. En daarvan is
het zij met nadruk gezegd
geen woord overdreven. Voor toe
risten, die het zich kunnen per
mitteren is Tanger een nieuwe
naam in de (lange) rij van va
kantielanden.
De Arabieren noemen Marokko
Maghreb el Aksa: het verre wes
ten. Voor Tanger geldt dat nog
meer. want het ligt op het meest
noord-westelijke puntje van het
Afrikaanse continent. Juist hier
door is Tanger voor vakantiegan
gers uit Engeland, Nederland.
België en Frankrijk de dichtstbij
gelegen Oosterse stad: de reis
per vliegtuig varieert van vijf tot
Ideaal
medae
i zich
fotograferen. Zij zijn de foto
graaf echter niet altijd te vlug
zoals uil deze plaat blijkt.
Het klimaat van Tanger is ide
aal. De stad telt 250 dagen met
zonneschijn per jaar en daarbij
schommelt de temperatuur in de
lente, de zomer en een stukje
van de herfst tussen de 22 en 25
graden Celsius. Deze aangename
Hotelier Gerard van der Meer (60). zal, indien
Tanger voor het Nederlandse publiek inderdaad
een i aknntie-oord uordt, in zijn prachtige
Grand Hotel Villa de France gastheer, reis
adviseur, culinair deskundige en tolk
blijken te zijn.
Zijn leven lang zal hotelier Gerard van der
Meer (60) de kennis, die hem vijftien jaar ge
leden het advies gaf ,,'s een paar dagen in Tan
ger te gaan kijken" dankbaar blijven. Hij was
toen met vakantie in Spanje met zijn vrouw
en de oversteek naar Tanger was dus eigen
lijk een uitstapje. Maar het liep anders. De
excursie werd een zakenreis, die bepalend
was voor het verdere leven van de Van der
Meers.
In Tanger hoorde de heer Van der Meer
namelijk dat er een hotel te koop was. Hij
kocht het op staande voet, reisde nog een
paar keer terug naar Nederland om zijn defi
nitieve vertrek te regelen en bleef daarna
voorgoed in Tanger.
Toen hij zijn handtekening onder het koop
contract zette, was het hotel een vervallen ge
bouw. sterk vervuild en ouderwets ingericht.
Nu vijftien jaar later is Grand Hotel
Villa cLe France, dat uitgerekend aan de Rue
de Hollande staat het meest luxueuze hotel
van Tanger met keurige kamers, intieme eet
zalen, prachtige tropische tuinen, die het ge
bouw omgeven, grote zonneterrassen en een
zwembad, waarvan het water wordt ver
warmd.
Tienduizenden guldens heeft de heer Van
der Meer moeten investeren om zijn hotel het
huidige aanzien te geven. Het is geen wegge
gooid geld geweest, want van het begin af is
het hotel druk bezocht.
Het was. vertelt hij. in 1949 moeilijker een
hotel in Nederland te exploiteren dan hier,
in Tanger, een hotel te beginnen. In Neder
land was alles nog op de bon en schaars,
maar in Tanger was praktisch alles te koop
zonder belasting, want de stad was toen nog
vrijhaven.
Reisbureaus, die reizen naar Tanger gaan
organiseren zullen de vakantiegangers onder
brengen in het hotel van de heer Van der
Meer (45 Horeca-jaren) in de wetenschap, dat
de Nederlandse leiding een vertrouwde indruk
zal geven. Omdat hij verwacht, dat in de ko
mende jaren veel Nederlanders naar Tanger
zullen komen, zal de heer Van der Meer zijn
hotel, dat gelegen op een heuvel een
prachtig uitzicht biedt over zee en stad uit
breiden met een vleugel. Hiertoe krijgt hij op
gunstige voorwaarden een lening. De regering
van Marokko heeft deze faciliteit geschapen
voor het hotelwezen, omdat ook zij wel brood
ziet in het toerisme.
ZATERDAG 12 SEPTEMBER 1961
Als grootmeesters zitten zc aan beide
zijden van het dambord, deze mannen
in de Kasbah van Tetouan (de smerig
ste, die er beslaat, zegt men). De dam
stenen zijn in do loop der jaren zoek
geraakt, maar daar is een goede oplos
sing voor gevonden. Koperen muntstuk
ken, donkere knopen en steentjes doen
dienst als zwarte schijven, zilverkleuri-
ge muntjes en lichte steentjes vervan
gen de u itte. Over belangstelling hebben
de spelers niet te klagen
de vreemdste combinaties,
de trottoirs ervoor zitten de klei
ne handelaartjes, wier assorti-
Tanger heel wei- beklede doos kan. Gehurkt tegen
nig van een zuidfranse stad. Al- de smerige muren zitten ook de
leen de trottoirs zijn veel kleuri- boerinnen, die uit de uitgedroog-
ger met de in boernoes gehulde de omgeving van Tanger lopend
i kilometer of twin-
de Kasbah zijn geko-
te proberen glanzend ge-
uitsluitend de le meloenen, trossen uien of nog
groene tomaten te verkopen. De
vrouwen zijn gekleed in afzichte
lijke lompen en op het hoofd dra
gen zij grote rafelige hoeden, die
hen op het land tegen de zon
de Kasbah. de moeten beschermen. Sommigen
hebben hun kinderen vaak nog
he.* babies meegenomen naar de
■"ff81;!? y,est"S .h.e.' stad, gewikkeld m lappen en op
de rug gedragen.
Het beeld van de Kasbah is
compleet met de jongetjes, die
op wankele tafeltjes nougat, brok
ken pindakocken en stukken ca
ke hebben uitgestald en dat snoep-
deze vesting. Nóg goed proberen te slijten, een be
zigheid, die vermoeiender is dan
men denkt. De lekkernij is na-
melijk doelwit van tientallen zwar
te bromvliegen, die weliswaar
voortdurend worden belaagd met
stukjes riet, maar er toch wel in
slagen bun sporen achter te la
ten.
de vingervlugge zakkenrollers zoe
ken». Boeren, op hun wekelijks
bezoek in de Kasban, wringen
hun topzware ezeltjes door de
drukte, anderen slepen of duwen
aftandse wagentjes op ijzeren
wielen voort. Bedelaars en zwer
vers klampen onvermoeibaar iede
re voorbijganger aan om een aal
moes, maar niemand stopt wat
in hun hgnden. 's Avonds ver
dwijnen ie in een stinkend hol,
dat hun huis is. De volgende mor
gen zijn ze weer in de drukke
straatjes te vinden en dat gaat
zo jaar in. jaar uit. Niemand
zo schijnt het laat zich ook
iets gelegen liggen aan die blin
de jongen, die op de tast door de
hoofdstraat van de Kasbah schui
felt. de loten van de Franse na
tionale loterij boven zijn zwarte
krulharen zwaaiend. Me* hoort
hem al van ver door de zangeri
ge toon, waarmee hij zijn loteD
aan de man tracht te brengen
Nee. dan heeft de waterdrager,
die een leren waterzak op zijn
rug zeult en koperen drinknapjes
met kettingen aan zijn kleding
heeft gebonden meer belangstel
ling. Hoe aanlokkelijk het ook i?
bij deze vreemd uitgedoste figuur
wat water te drinken, men kan
het beter niet doen. want de kans
hierdoor een darminfectie op te
lopen is zeer groot.
De Kasbah moet men niet al
leen zien. maar ook ruiken. Aan
dat laatste valt trouwens niet te
ontkomen, helaas niet soms. De
geuren van kruiden, scherpe ta
bakken. geroosterd vlees, gebak
ken vis en zoete vruchten, die
men in alle mogelijke variaties
opsnuift zijn nog wel aangenaam,
maar de stank op de ommuurde
marlctjes en in de broeierige»
groente-, vlees- en vishallen is
niet uit te houden. Men zou op
slag vegetariër worden bij het
zien van de zwermen vliegen, die
op de stukken vlees en vis zitten
gekleefd.
Luisteren
Veel prettiger is het naar de
Kasbah te luisteren, naar de ru-
zie-achtige toon, waarop in bet
Arabisch de conversatie wordt ge
voerd, naar de dreinerige Arabi
sche muziek, die uit tientallen
transistorradiootjes klinkt, naar
de monotone stemmen van de
bandelaars, die hun spullen aan
prijzen, naar het gerinkel van de
koperen drinknapjes van de wa
terdrager, naar het geschreeuw
van de spelende kinderen, naar
het gehuil van babies, die ver
stopt zitten onder doeken op de
ruggen van hun moeders en uaar
het voortdurende geroep van boe
ren, die de weg voor hun ezel»
trachten vrij te maken.
Een Mohammedaanse gemeen
schap, waarin geen Europeaan
zich op den duur thuis zou voe
len. De Kasbah duldt trouwens
geen westerlingen in haar mid
den. als de nacht valt. In de gids.
die een vrij objectieve kijk geeft
op het leven in de Kasbah. staat
ook met zoveel woorden, dat bui
tenstaanders 's avonds laat en
's nachts beter uit de buurt van
de Kasbah kunnen blijven. In die
uren is de Kasbah van de Mo
hammedanen en van hen alleen!
Er is 's avonds overigens weinig
te beleven in deze wijk. De han
delaren zijn weg. hun winkeltjes
zijn gesloten en daarmee is het
belangrijkste stuk leven van de
Kasbah tot stilstand gekomen. Al
leen de cafeetjes zijn nog bevolkt.
Zij sluiten pas hun deuren, als
de laatste bezoeker is vertrokken.
Dezelfde reisgids geeft ook
waardevolle tips voor de toeristen,
die soevenirs in de Kasbah willen
kopen. Er is een heel hoofstuk
aan gewijd onder de titel: ..Zo
wordt u niet opgelicht". Het zijn
een paar belangrijke pagina's, die
de Europeaan waarschuwen voor
de louche praktijken van de han
delaars. 't Komt er op neer, dat
men nooit de prijs moet betalen,
die de handelaar vraagt, welk ar
tikel het ook is. De handelaar
zelf vindt dat de gewoonste zaak
van dc wereld, want hij is nooit
anders gewend. Vaak is het ko
pen alleen kwestie van volhouden
en weglopen. De koopman komt
je dan wel achterna en dan be
gint het spel opnieuw. Meestal
wordt de koop afgemaakt op on
geveer de helft van de prijs,
waarmee de handelaar begon. De
toerist moet dan wel tien keer
horen, dat de handelaar er nu
wel een rijksdaalder bij inschiet,
maar de praktijk is doorgaans,
dat hij behoorlijk aan zijn trek
ken komt.
Welkom
Juist in de Kasbah zijn. hoewel
niemand dat laat merken, de toe
risten welkom, omdat zij toeris
ten zijn en geld gaan uitgeven
Geen Europeaan zit langer dan
twee minuten op een terrasje zon
der te worden gestoord door een
handelaar, die ongevraagd zijn
spulletjes (meestal prullen) be
gint uit te stallen. In de steegjes
trekken de winkeliers de toeris
ten vriendelijk maar beslist naar
binnen om hen hun artikelen te
laten zien. „Echt handwerk, mon
sieur. Voici, prima, prima! En
niet duur. monsieur. Niets is hier
duur. Daar bij de buurman, daar
is het wel duur. maar hier. ah
monsieur, hier is alles spotgoed-
En dan zijn er nog de gidsen,
die bij tientallen de toeristen aan
bieden de Kasbah (de echte Kas
bah, fluisteren ze geheimzinnig)
te wijzen. Ook om van deze lie
den af te komen geeft de reis
gids een goede tip. Je probeert
eerst duidelijk te maken, dat je
hei: niet nodig hebt en als dal
niet lukt. houd je verder je mond
De mannen druipen dan vanzelf
wel af. Het beste is hetzelfde te
doen met de schattige kinderen
die achter en voor je voeten
rondspringen en om een paa'
francs bedelen. Het valt niet mee
je portemonnee dan dicht te hou
den, maar daat staat tegenover
dat als je er een iets geeft da
delijk tientallen anderen ook mei
hun vuile handjes voor je staan.
Alle attractieve plekjes in de
Kasbah behalve het schitteren
de uitzicht op de baai, die gras
groen is bij het strand en via een
onduidelijk blauw in een nevelig
grijs overgaat zijn tegen beta
ling te bezichtigen. Daar hebben
de bewoners wel voor gezorgd.
Alleen de toegang tot het mu
seum, het voormalige, in Moorse
stijl opgetrokken, paleis van de
Sultan, is vrij. Dat staat er ten
minste. Maar de suppoosten, die
de bezoekers in de diverse afde
lingen rondleiden (het zijn er een
stuk of tien) stellen zich bij de
uitgang zo strategisch op, dat je
hen wel een fooitje moet geven.
Op die manier komt het bezoek
dan toch nog op twee of drie gul
den te staan.
Boeiend
Tanger mag dan Tanger niet
meer zijn. ook als ..dode stad"
is Tanger bijzonder boeiend.
Maar, zeggen de mensen van de
plaatselijke V.V.V.. Tanger is Ma
rokko nog niet en daar hebben ze
gelijk in. Een vakantie in Tanger
is het aantrekkelijkst in combina
tie met een vierdaagse rondreis
langs enkele grote Marokkaanse
steden en met uitstapjes naar
kleinere plaatsen in de omgeving,
bv. naar het zestig kilometer zui
delijker gelegen Tetouan. Deze
excursies maken de totale reis
wel duurder, maar wij zeiden
het al op een vakantiereis
naar Tanger moet men niet 'op
toerisme, zoals men dat kent van
(redelijk goedkope) reizen naar
Italië. Spanje en Mallorca.
Tanger est mort! Monsieur Mo
hammed Mehdi Zaidi, president
van de \ssembléc Provinciale,
persoonlijk rapporteur van Ko
ning Hassan II en directeur van
het blad Tanjah, vat het met het
groeiende toerisme in zijn achter
hoofd zó samen: Tanger is ziek
geweest, maar is nu herstellende."
Hij bedoelt daarmee te zeggen,
dat Tanger er we! weer bovenop
komt, a's er maar genoeg Euro-
pca*"e hun vakantie doorbrengen.
Maar dat laatste heeft Tanger in
feite in eigen hand Door de prij-
».en niet nog hoger op te schroe
ven, door te zorgen voor autobus
sen, waarmee excursies kunnen
worden gemaakt (in heel Tanger
is geen touringcar te vinden) en
door nog een heleboel dingen
