Duitse lyriek
Ook onder de Nazi's was er
verzetsbeweging in Derde Rijk
GEREFORMEERDE LITERATUUR?
Wetenschap populair
opgediend
VAN ONZE TIJD
POCKETS over allerlei zaken
ZONDAGSBLAD
ZATERDAG 30 MEI 1964
MERKWAARDIGE GRAI^OFOON^LATENVAN OOSTERBUREN
In de laatste tyd komen er heel merkwaardige gram- daten en arbeiders in Berlijn, is
mofoonplaten uit Duitsland. Men is daar bezig te verza- opgenornen-
melen wat er aan gesproken materiaal over is uit de tijd die dïwèta™ernRÏpuMi?rb™ret
vanaf 1914 èn men is bezig vast te leggen wat men nog fen, dan wordt de opvatting be-
gevonden heelt aan documentatie uit de Duitse verzet»- SS^SjSSi
bewegingen tijdens het Hitlerregime. gekregen. Ze begint met fanfaren
en jubel, maar ze wordt vermor-
zeld tussen de „rechtse en de link-
Zo geeft Ariola twee cassetten Reich" en op de plaat ..Besuch Se bolsjewisten", ondanks de fi-
uit, elk bevattende drie platen: im KZ" vertelt Carl J. Burck- guur van Gustav Stresemann en
deze cassetten behandelen de tijd hardt over zijn bezoek, in 1935 de Locarno-politiek. En de grote
tussen 1914 en 1945: n.l. ..Deutsch- in opdracht van het Internationa- wereldcrisis komt er dan nog bij.
lands Weg in die Diktatur". en le Rode Kruis afgelegd aan een zo wordt de bodem
„Deutschland im zweiten Welt- concentratiekamp, mm |jj 1
krieg". Een derde cassette
„Deutschland aus der Assche"
nog ln voorbereiding.
Aanvulling
i hij Carl tionaal-socialisme bereid: 6 mil-
von Ossietzky ontmoette. Een be- joen werklozen, grote armoede,
schrijving. die in haar afschuwe- verbittering... En toch behaalde de
lijkheid diep schokt. N.S.D.A.P. bij de verkiezingen niet
de meerderheid, maar "de'ze partij
^ari n.iet beter de ver- had nu eenmaai vaste voet ge-
schrikkelijke jaren van het Nazi- kregen de Rijksdag. En men
Daarnaast en als noodzakelijke regime weder beleven dan juist krijgt het gewoon benauwd als
aanvulling zijn verschenen de door de gesproken documenten uit men de onafwendbare loop der
tan te horen. ontwikkeling weer meemaakt: hoe
Hitier en zijn trawanten de macht
Verzet aan zich trekken, de andere par-
gesellschaft PL5011J) alsook de tijen verboden worden, de terreur
Christophorus-plaat CGLP73706 Fl) is het geen daad van Van de S.A.
..lm Ajjsesicht dfs ïodes. letzte „cj,,vaardiEi,cid
Briefe und Aufzeichnungen von b d
nnfuvu elac KS.Rddimpc" Dit Ken Duitse
slachtoffers die in
plaat ..Der stille Befehl. Der Wi
derstand in Deutschland gegen
Hitiers Tyrannei" (Fono-Verlags-
gesellschaft PL5011J) alsook de
iristophorus-plaat CGLP73706
Opfern des NS-Regimes'
laatste merk Christophorus (Ver
lag Herder) heeft zich ook ver-
der beziggehouden met de jongste de gevangenissen
geschiedenis in Duitsland en on- en concentratie-
der de titel ..Das Dritte Reich in kampen zyn om-
Dokumenten" een overzicht gege- gekomen? Alleen
ven van wat er gebeurd is in de in de jaren 1939-
jaren 1933-1945. Twee platen gaan 1945 heeft het
over de „Widerstand im Dritten Duitse
Ide S.S.
ook te den- tegenstanders wordt uitgeoefend
Duitsland gaat
ten onder, maar
het buitenland
gelooft nog dat
Hitler geen agres-
neer'ln 1936^1)
de Olympische
Spelen in Berlijn,
de Engelse
VIA NAALD
i? IN KAAI.
Tramhalte Beethovenstraat
Tramhalte Beethovenstraat,
doden gekost en men kan Franse deelnemers de nationaal-
zelfs niet bü benadering schatten socialistische groet brengen aan
hoe veel er gestorven zijn in de Hitier, dan zijn de concentratie
jaren daarvóór. kampen al vol slachtoffers ■*"T1
in 1914 met de ,,frische und fröh-
•Tumnau» liche Krieg" toen de Duitse solda-
dot Gre.e Well. Uitgave DÓ ton met bloemen pp het gewoer het
TUdOtróom, LOchem. noutr.l. Relo.e binnenvielen. Kal-
Prachtig heeft Grete Weil de
verstikkende en neerdrukkende at- ----- - -
mosfeer van het Amsterdam gedu- ruchte formuleringen:
rende de oorlogsjaren getroffen. w-m—
Een Duitse kunstenaar komt naar
bezet Nederland om artikelen te
schrijven voor Duitse kranten
Blind
i toen toch zo blind
i daarmee de grote i
dert snel
tastrofe.
ïüciuJ ivmmin iuftt,, En hoe stond het nu met het
den Waffen! Um Sein od'er Nicht-
sich, das unsere Vater s«.za uvu
«««J. gründeten.... enz." En dan volgt
komt te wonen in de beruchte daarop Hindenburgs dagorder
Duitsland? Velen zijn
gevlucht, maar velen zijn geble-
juist om tegenstand te bie-
om te redden wat er nog
te redden viel, om onder alle om
standigheden te blijven werken
voor een nieuw Duitsland. Men
zal wellicht opmerken, dat de
verzetsbeweging maar weinig suc
ces heeft opgeleverd en dat het
grootste deel van het Duitse volk
achter Hitier heeft gelopen en
zich niet tegen de Jodenvervolgin
gen verzet heeft. Inderdaad
dat is zo. Maar de verzetsbewe
ging in ons land telde ook niet
zo heel veel leden. Weinig men
sen kunnen nu eenmaal de moed
opbrengen voor hun diep§te over
tuiging te lijden en te sterven.
Churchill
Churchill heeft twee jaar na het
einde van de oorlog openlijk hul
de gebracht aan het verzetswerk
in Duitsland. De socialistische par
tij telt een heel groot aantal slacht
offers: de ,,Rote Kapelle", de
Schulze-Boysen-Harnack-groep, is
vrijwel geheel vernietigd. Onder
hen waren Cato Boutjes van Beek,
Hans en Hilde Coppi, die in de
gevangenis haar zoon kreeg en
een ontroerende afscheidsbrief aan
haar moeder scjireef. Dan zijn er
velen gevallen in de protestantse
en katholieke groeperingen, waar
van wij als eerste noemen Die
trich Bonhoeffer, een van de diep
zinnigste denkers en theologen van
onze tijd. Zijn aantekeningen uit
de Gestapo-gevagenis zijn de
moeite waard, evenals de laatste
regeis van de Jezuïetenpater Al
fred Delp, die afschuwelijk ge
marteld toch nog de kracht op
brengt Duitsland, zijn beulen in
cluis, te zegenen. Van de politie
ke groepen is de ..Kreisaner Kreis"
het bekendst geworden: het zijn
de figuren rondom generaal Beek,
Ulrich von Hassell, Von Moltke
en Yorck von Warteriburg. Na de
aanslag van Stauffenberg op Hit-
Ier van 20 juli 1944 is vrijwel de
ze gebele groep omgekomen. Al
leen de 20ste juli heeft al 5000
slachtoffers gekost! Enkele over
levenden, als Axel von dem Bus-
sche en Josef Ernst Fugger von
Glött hoort men hierover vertel
len in de sobere bijna nuchtere
bewoordingen, die een diepe emo
tie verbergen.
Dagboek
Joden een verschrikkelijk onrecht terugdrong. Maar de slag
aangedaan wordt. Hij is geen Marne. die Duitsland netniet
held, niemand in dit boek is
held. Het zijn alleen
doodgewone
:cn dank zij de gaping van 35 km in -
de de Duitse linies, waardoor gene- NamPnQ I s\YV\ftT
die voelen raai French trok. betekende in fei- lNaill^HO ClXlldi
jaar la-
Philipp
Scheidemann. afgevaardigde van
de socialistische partij, redde toen
te schrijven. Het Duitsland van de communistische
dat er iets gedaan moet worden, te al het einde Pas
Grete Weil is er in geslaagd door ter kwam dit einde
een prachtige karaktertekening en
een knappe compositie een aan-
Nameps Tamar, door Renate
Rubinstein. Uitgave E. M. Que-
rido N.V., Amsterdam.
In Mentor- en Signetreeks
In de populair-wetenschappeljjke Mentor- en Sig
net Science-reeksen van The New American Library
stuitten we op verscheidene uitgaven, die een vaak
moeilijke, maar interessante materie voor de belang
stellende leek gemakkelijker toegankelijk zullen ma
ken.
Dat Renate Rubinstein haar we-
kelijkse kroniek in Vrij Neder-
land zo belangrijk acht. dat ze
bewilligd heeft in uitgave in boek-
vorm. is geheel in tegenspraak
met de luchtige toon, die cursief
jes kenmerkt en de toevallige aan
leiding, waarop ook voortdurend
de nadruk wordt gelegd.
Het geschrijf zelf achten wij
verderfelijk. Het is gespeend van
iedere erotische en sexuele
moraal en daar wordt op kinder
lijke wijze mee gekoketteerd. Erg
onvolwassen is de indruk die men
overhoudt.
ting van 1945 bevond
het Duitse geestesleven
als geheel zich in een
nolpuntsituatie en het
spreekt vanzelf, dat de
literatuur, die opbloei
de, daarvan de ken
merken droeg. In de
twaalf jaar terreur kon
een gevoelsuiting le
vensgevaarlijk zijn.
Wanneer de lyriek de
gevoeligste snaar is,
die de mens kan aan
slaan, dan spreekt het
vanzelf, dat de lyri
sche dichters in 1945
als 't ware van voren
af aan moesten begin
nen met een diep wan
trouwen, of ze nog
woorden als „dood",
„mens", „leven"
mochten gebruiken.
In de concentratiekampen was
een poëzie ontstaan (ik herin
ner aan de bundel An den Wind
geschrieben)die een zeer eigen
stempel droeg. Nu groeit lang
zaam aan een poëzie, waarin
aanvankelijk oorlog, ruïne, ge
vangenkamp, honger, staking
een overheersende rol spelen,
maar schuchter zich het begin
van een nieuwe levensvorm van
de enkeling en van de collecti
viteit vertoont.
Het gedicht is echter geen di
recte omzetting van de minuut
of het uur. dat we beleven,
maar het Wilderspiel, waarin
het stoffelijke eigenlijk opgehe
ven wordt, waarin we de diepe,
ware, innerlijke vorm schou
wen. Het is zowel protest als in
stemming.
Hans Bender heeft met zijn
bloemlezing een soort terrein
kaart van de Duitse lyriek na
1945 geleverd. Elke auteur plaat
ste voor zijn gedichten een kern
spreuk, die zijn uitgangspunt,
zijn bedoeling, het eigenlijke
van zijn Ik uitdrukt, als inlei
ding tot datgene, wat hij in ge
bonden vorm laat volgen.
Belangrijker
Volgens Bender is de bouw
van een anthologie naar een dui
delijk, bewust begrensd plan be
langrijker dan de keus van een
afzonderlijk gedicht. Hij deelt de
opgenomen auteurs in acht groe
pen in: de eerstgenoemde geeft
als 't ware richting en voor
beeld. Brecht begint, dan vol
gen verwante geesten, die ge
dichten willen zien als gebruiks
voorwerpen, zoals Enzensber-
ger het formuleert: „Deze ge
dichten zijn gebruiksvoorwer
pen, niet artikelen om cadeau
te geven.
Tot opwekking, vermenigvuldi
ging en uitbreiding van erger
nis zijn deze teksten niet be
stemd. De lezer wordt beleefd
aangemaand te overwegen, of
hij ze zou willen bevestigen of
tegenspreken".
Anderen zijn vertegenwoordi
gers van de natuurlyriek waar
van Wilhelm Lehmann, geb.
1882, de nestor is. (Enkele oude-
Dichters
begonnen
van
voren
af
aan
ren, zoals Lehmann, Nelly
Sachs, Marie Kaschnitz, Gott
fried Benn, staan naast de
auteurs van de jongere en zeer
jonge generatie.)
Deze zéér waardevolle bundel
met zijn driehonderd gedichten
heeft een aanhangsel met bio
grafische en bibliografische bij
zonderheden over de dichters.
Das Atelier
De eenvoudige pocket-uitga
ve Das Atelier beperkt zich
tot de laatste vijf jaar de
keus werd gemaakt door de
Kafkabiograaf Klaus Wagen
back.
Een aantal auteurs die reeds
een zekere bekendheid hebben
verworven, zoals Ilse Aichinger,
Ingeborg Bachmann, Paul Ce-
lan, Günter Eich, Karl Krolow
staan hier naast anderen, die
pas beginnen, zoals Volker von
Törne, Stefan Reisner en Chris-
toph Mickel. Verwacht niet iets
honingzoets.
„Dit brood zou tussen de tan
den moeten knarsen en de hon
ger weer oproepen voor het de
ze stilt. En deze poëzie zal
scherp van inzicht en bitter
van verlangen moeten zijn, om
aan de slaap en aan de mens
te kunnen raken. Wij slapen
immers, zijn slapers, uit vrees,
onszelf en onze wereld te moe-
Bij velen bestaat ontevreden
heid over de geestelijke en cul
turele situatie in de welvaarts
staat. verbonden met een diep
wantrouwen in de toekomst.
Als je de kinderen sexueel
voorlicht, zegt Günter Kunert
(geb. 1929), moet je hun niet
alleen vertellen waar ze van
daan komen, maar vooral hen
op een slechte wereld voorbe
reiden.
Weil es so
Leicht ist, einen Menschen zu
machen und Verbunden mit
Lust.
Aber so schwer, diesem
Die Welt zu bereiten als ein
gutes Quartier.
Darüber, Gestrige, kl'dret auf
Eure NacKkoi
(Aujklarung) vraagt:
Günter Grass (geb. 1927), die
door zijn satirische romans Die
Blechtrommel en Hundejahre
zich een enorm lezerspubliek
heeft verworven, ziet de toe
komst even grauw en beschouwt
askese als de enig juiste levens
vorm.
Die Katze spricht.
Was spricht die Katze denn?
Du solist mit einem spitzen
Blei
die Braute und den Schnee
schattieren
du solist die graue Farbe lie-
ben,
unter bewolkten Himmel sein.
Und an die Wand, ido früher
pausenlos
das grüne Bild das Griine wie-
derkaute,
solist du mit deinem spitzen
Blei
Askese schreiben, schreib:
So spricht die Katze: Schreib
Askese.
AskeseJ
Helmut Heissenbüttel geb.
1921 gebruikt de lyrische taal,
om daarvan een abstracte struc
tuur te vormen.
Uw recensent is helaas niet in
staat, van deze gedichten een
stüistische of structurele analy
se te geven.
Kinderen
Het mooie bundeltje An mein
Kind 3) geeft een bloemlezing van
en aan kinderen
eeuw. Zo staan
George naast Al-
n Franz Werfel,
Carossa en Thomas Mann naast
Weinheber en Grass.
De volwassenen zijn te eerlijk
om het kind een rose toekomst
te voorspellen, ze beschouwen
zuigelingen niet als pasgewas
sen engelen, maar toch, zegt
Manfred Hausmann
„Kinder, die noch das Ge
heimnis wissen
der Herkunft, Boten eines an-
dern Seins
Schuldlos an allem Irrsal der
Welt."
(Unschuld)
Rudolf Hagelstange
gedichten
uit de 20ste
hier Rilke en
brecht Goes e
De Griekse klassieken zijn
bijvoorbeeld vertegenwoordigd
in The Essential Plotinus, een
füosofisch werk, waarin een
de
sen A pictorial History of West-
em Art, een boek. dat de
kunst volgt van de Egyptische
piramiden tot vandaag.
oejseerie uei uuue u,i™u The Human Body is
het Christendom. Prome- stekende beschrijving^
theus Bound, is een Amerikaan- j jgj gjffi
se vertaling va
werk van Aeschylos, en Myths
of the Greeks and Romans
uit-
i het
menselijk lichaam door Isaac
hVTberöèmde Animo», en Th, Two Cullure»
and A Second Look van C. P.
Snow is een hernieuwd plei-
de Britse wetenschaps-
r het vestigen van een
vlocd"<he^de^mythologieop de
kinubiltln«n door alle eeuwen architecten etc.) tussen weten
schap en kunst
Good Reading is een pocket,
waarin op zeer bondige wijze
een samenvatting is gegeven
van de voornaamste boeken der
wereldliteratuur. Ongeveer
2000 titels kan men er in vin
na va.j de "te"- Verder kwam nog van de
blik ta de Mie A Short llirtory «'J'P'"
nabije toekomst Louis J. Betten door Hetolm D. Keraedy
The Crusades, door Henry
Trecce, een historische beschou
wing over de Kruistochten.
J. van H.
kunstuitingen door alle eeuwen
heen heeft gehad.
Met een sprong belanden we
dan in de moderne tijd. Willy
Ley, een Amerikaans-Duitse
raketspecialist schreef voor de
Signet Science Library Missi
les, Moonprobes and Megapar-
secs. een geschiedenis
ruimtevaart
onweer kan lezen.
Maar misschien zal het frag
ment. dat dagboekaantekeningen
van de Noorse verzetsstrijder Pet
ter Moen bevat, het scherpst de
zielstoestand van een Gestapo-ge-
vangene tekenen: dc angst voor
de verdere martelingen, de ver
twijfeling misschien toch namen
te verraden maar ook de moed
nee te blijven zeggen. Men heeft
deze aantekeningen later op klei
ne blaadjes in cijferschrift terug
gevonden. Petter Moen is in de
nacht van 7 op 8 september 1944
op een Duits schip in het Skager-
rak ondergegaan.
Het is goed, als wij op onze do
denherdenking ook aan deze do
den een eresaluut zullen brengen.
Zij waren bereid te sterven voor
recht en vrijheid ook zij, de
Duitse verzetsstrijders.
Vliegen die vangen; Humor
in de hengelsport; handigheden
voor de hengelaar; wegwijs naar
de winkel; Vlakbij huis en ver
derop, door A. van Onck en C. J.
van Beurden. Uitgave Ad. M. C.
Stok. Forum Boekerij - Den
Haag.
De auteurs van bovenstaande
pockets over de hengelsport ma
ken de indruk in de produktie-
slag vooraan te staan. Met deze
vijf deeltjes hebben zij het dozijn
indruk kunnen onttrekken dat bei
de schrijvers voor een select pu
bliek schrijven. De gewone hen
gelaar, zoals Nederland er dul-
een algemeen gebruik is voorlo
pig nog geen sprake. Dat neemt
niet weg dat geïnteresseerden
bier een schat van gegevens kun
nen vinden.
Het deeltje „Humor in de hen
gelsport" laten we graag ter be
oordeling aan de lezers. Hum«r
is zó betrekkelijk. Wij kunnen
de cartoons van Ary waarderen,
maar de verhaaltjes zijn wat zou
teloos.
„Wegwijs naar de winkel" be
helst een aantal goede tips voor
die vissers die het met werphen
gel en molen wü gaan proberen.
Voor de hengelaars met de lan
ge lat is er weinig nieuws on
der de zon.
„Honderd handigheden voor de
hengelaar" is een vervolg op hei
deeltje „Honderd hengeltips". Dit
boekje is een „voltreffer". Daar
in vindt de sportvisser allerlei
wenken die voor een enkeling mis
schien wel oude kost zijn, maar
waar de meeste hengelaars toch
hun voordeel mee kunnen doen.
U kunt er in lezen hoe u uw ny
lon schoon moet houden, zeelood
kunt gieten, uw visboot moet be
handelen en zelfs de zo verguis
de vaste hengel komt aan zijn
trekken.
Het laatste boekje in het dozijn
„Vlak bij huis en verderop" be
handelt vooral het forelvissen
Europa. De schrijvers geven e
overzicht waar en hoe je in
meeste landen het best kunt vis
sen en welke instanties vergun
ningen afgeven. Helaas wordt
op een enkel land na, geen prij
zen van. akten genoemd en uit
ondervinding weten we dat die
prijzen er niet om liegen. Voor
die vissers, die aangestoken door
het enthousiasme van de schrij
vers, het ook eens in het buiten
land willen proberen adviseren
wij en dit om teleurstellingen
te voorkomen eerst eens bij de
buitenlandse reisbureaus te infor
meren naar de prijzen om te vis
sen in een goed bezet forellenwa-
ter. Het boekje vermeldt trouwens
diverse adressen waarheen men
zich kan wenden voor inlichtin-
Aquamarine meines Glücks,
was werdet ihr
von diesem Leben wissen,
wenn dereinst
die Lider müde sind
und nicht des Auischlags
machtig mehr
der heut noch falterhait
den Tag durchflügelt.
Proza
Wanneer ik tot slot een bun
deltje proza aankondig, dan
dit niet zo bevreemdend als het
schijnt: deze prozaschetsjes heb
ben namelijk de kostbaarheid
van een klein lyrisch gedicht.
Op elke bladzij legt Monika
Mann zulk een kostbaar juweel.
Zij noemt die Tupfen in* All,
druppels, die in het heelal 2
In haar omschrijvingen duidt
ze meestal slechts even aan, een
procédé, dat we bij Japanse
kunstenaars zo vaak vinden.
Frappante tegenstelling tot de
werkwijze van haar vader Tho
mas, die als inleiding tot Der
Zauberberg zegt: „Wir werden
die Geschichte ausführlich er-
zahlen, genau und gründlich,
weil nur das Gründliche wahr-
haft unterhaltend ist."
De onderwerpen waarop haar
„stippen" betrekking hebben
zijn de stad, het land, de kalen
der, het gezin, dieren, de straat,
de kamer, beroepsmensen, man
nen van de „Ismen" en levens
stadiën. Soms geeft ze ritmisch
proza, dat bij andere typogra
fie de indruk van poëzie in
vrije ritmen zou kunnen maken.
Het spreekt vanzelf, dat aan
zulk proza, waar in enkele re
gels het essentiële van de leden
van het gezin, vader, moeder,
tante, kind, dienstmeisje, hond,
fascist of communist,
een stad (New York,
Angeles, Florence), van
rijke of een onderwijzer aan
volksschool uitgedrukt moet
worden, de hoogste eisen gesteld
worden. De precieuze uitgave
dwingt daartoe vanzelf. Af en
toe kijkt de politiek om de hoek.
Bijvoorbeeld de dorpsschool
meester: „Staat op. heft uit vol
le borst ons volkslied aan, be
veelt hij van de lessenaar, trots
opzij schuivend het Abc boek
en de Bijbel, wanneer het om
't hoogste gaat de nationali
teit".
Over de fabrieksarbeider:
„Jaar en dag aan dezelfde hef
boom heeft hem afgestompt,
niet vreugde, niet leed beweegt
hem, maar wat juist nog te
verdragen is, is voor hem norm,
rijk, vesting".
Zo karakteriseert ze de café
violist, de chirurg, de dichter,
de tuinman, de winkelier, de
regent, de temmer, de huisnaai
ster. de acteur, de monnik, de
ezeldrijver, de keukenmeid van
de gravin, de beul, de draaimo
lenman, de visser, de filosoof,
de bokser, de wiskundige,
danser, de machinist, de prelaat
en anderen.
Haar beeldspraak is menig
maal origineel: van de april
maand zegt ze, dat hij tot i
de knieën in het jaar staat.
Een boekje voor lezers, die
het exquise boven de ma
produktie preferen.
J. H. SCHOUTEN
Widerspiel. Deutsche
Lyrik seit 1945 herausge-
geben von Hans Bender. 286
blz. Geb. DM 12,80; ingen.
DM 6,40. Uitg. Carl Hauser
Verlag. München.
2) Das Atelier. Zeitge-
nössische deutsche Lyrik
hg. von Klaus Wagenbach
Fischer Bücherei Nr. 543
DM 2.60. Uitg. S. Fischer.
Frankfurt a. M.
3) An mein Kind. Deutsche
Gedichte des 20 Jahrhun-
derts ausgewahlt von Chris
tine Brückner. 96 blz. geb.
DM 9.50.
Propylaën Verlag. (Ullstein
G.m.b.H.) Frankfurt/M.
Monika Mann: Tupfen im
All. 178 blz. Prijs geb. DM
12,80. Uitg. Jakob Hegner.
Köln 5.
Aanleiding tot dit stukje is de ver
schijning van het eerste nummer van
een Gereformeerd Maandblad voor Lite
ratuur en Politiek, Stimulans geheten.
Deze naam is misschien geïnspireerd
op die van de redacteur voor literatuur,
S. M. Lambrechts, wiens initialen voor
die benaming bijna een uitnodiging zijn.
Het is een gestencild boekje, verzorgd
(niet al te best) door Drukkerij Uit
geverij J. Boerma te Enschede. De be
oordeling van de twintig bladzijden po
litiek valt buiten mijn bevoegdheid. De
verzen van Salinko zijn niet beter of
slechter dan wat men in dergelijke pe
riodiekjes onder de ogen krijgt; het ge
dichtje van Jac. Overeem kon in 1870
geschreven zijn en in 1871 reeds ver
geten. Hinderlijk zijn slordigheden in de
spelling van namen-, ik bedoel niet zo
zeer C. van Rijnsdorp op bi. 11, maar
Nietsche op bl. 13 en Nijhof op bl. 20.
Hoe kan men in deze auteurs belezen
zijn. als men hun naam niet eens goed
gelezen heeft? Zo vindt men op bl. 4
leze i.p.v. lezen, allen l.p.v. alle; op bl.
20 uitgever i.p.v. uitgevers en Deze
i.p.v. Dit. Kleinigheden die de indruk
bepalen, zoals op diezelfde pagina char-
letans i.p.v. charlatans. Wie in de lite
ratuur in het kleine niet trouw is, is
dat ook in het grote niet. En wat denkt
u van de volgende beeldspraak (bl. 3)
„U kunt door uw belangstelling,
door uw steun ervoor zorgen dat het
badwaterkind literatuur niet door de
molenarmen ver het land wordt inge-
slingerd, om daar eenzaam te sterven
in water en zand. En eveneens, dat
het niet door de molenstenen vergade
ringen en werk verpulverd wordt tot
meel."
J. Klein Fzn. probeert tenminste
psalm 80 redelijk te berijmen. Men zou
hem kunnen raden toch eens te kijken
hoe de gesmade Hervormde psalm.be-
rijmers de details verzorgen. Klein
schrijft in vers 5 van de genoemde
psalm tot tweemaal toe „uit T', in de
eerste regel nogal liefst te zingen op
één korte noot. In het zesde vers schrijft
hij voor overdekte „overdekt wat na
tuurlijk nooit als verleden tijd te horen
is. In vers 8 schrijft hij „van Uwen ho
gen hemeltroon", wat toch moeilijk le
vend Nederlands kan heten. In vers 7
kWie
dichters te kunnen verbeteren, mag
toch op zijn minst bij hen wel eens de
techniek afkijken en daar is heel wat
van te leren, ook als men bezwaren zou
hebben tegen geest en toon, zoals bii
sommigen het geval is.
Liever niet
Het blad blijft zó ver beneden zijn
pretentie, dat ik er liever niet over zou
hebben geschreven. Want ik meen de
situatie van deze jonge lieden (zie de
molenstenen) wel te begrijpen, zodat ik
liever barmhartig zou hebben gezwe
gen. Maar deze mensen, en vele ande
ren met hen. moeten eens uit hun on
begrip worden wakker geschud. Wie
goed beseft wat gereformeerd is, en wat
literatuur is. zal nooit programmatisch
gereformeerde literatuur willen bedrij
ven. Ik durf beweren dat ze noch we
ten wat het ene is, noch wat het andere
voorstelt. Was het niet de oude Herman
Bavinck. die eens geschreven heeft dat
de theologie er niet is om het leven te
vervangen, maar om het te leiden en te
verbeteren? De angst voor de letter is
bij vele welmenende en mijnentwege
vrome calvinisten zo groot, dat ze voor
de geest nog banger zijn. En toch zal het
zonder de geest, en zonder de Geest,
niet gaan. Er zijn er die de zuivere be
lijdenis liefst in een zweetdoek zouden
begraven, om die in de dag der da
gen ongeschonden aan de Heer te kun
nen teruggeven. De vergeten Zwitserse
apologeet F. Bettex (1837-1915) schreef
indertijd eens, dat de meeste mensen
een te kleine God hebben. Wat heb ik
aan een God, en wat heb ik aan een
belijdenis, als ik er niet zonder angst
mee leven kan? Het woord „gerefor
meerd" garandeert mij op zichzelf
niets. Het suggereert een „af" zijn, een
klaar zijn, waarbij men alleen maar
zijn hart kan vasthouden. Literatuur in
reformatorische geest is een term. waar
bij men tenminste een béétje lucht
krijgt. Moet de letterkundige een pro-
paganda-slaafje voor een bepaalde ker
kelijke richting zijn? Quoth the raven:
nevermore. Wordt geen dienaar van
mensen: ik zal mij onder niemands
macht laten brengen, schreef Paulus.
worden gezegd, die natuurlijk i
trole en kritiek vatbaar zijn. maar zon
der welke vrije meningsuiting de belij
denis alleen maar een dood document
zou blijven. De confessionele binding is
een wezenlijke binding, d.w.z., ze zit
in mijn wezen, in mijn diepste overtui
gingen en ervaringen, in mijn habitus,
mijn visie en dan ook nog wel eens
in eén bedrukt stuk papier.
Levend en verzorgd
r. Dat verzorgen betekent niet
opsieren en aankleden; het stelt geen
toevoeging voor. maar integendeel is het
een afsnijden, een weglaten van het
dode. onduidelijke, onbruikbare, klin
kend metaal-achtige, omslachtige; ja
zelfs een weglaten in de zin van Bloem:
het opofferen van op zichzelf goede de
tails terwüle van de werking en de hel
derheid van het geheel. Maak eerst maar
eens literatuur en laten we dan eens
kijken of het een schriftuurlijke geest
ademt. Zo ja. dan behoeft de benaming
gereformeerd geen dienst meer te doen,
omdat ze overbodig geworden is. Zo
niet, dan kan de benaming gerefor
meerd alleen maar kwaad. Dag.
C. RIJNSDORP.
