Jan Mens werd 65 jaar
WOUT m HEUSDEN
Trilogie over Michelangelo
Uit bijenwas en benzine ontstond
eerste grammofoonplaat
bijzonder knap graficus
;nekd:
ZONDAGSBLAD
ZATERDAG 22 SEPTEMBER 196?
J^E VIJFENZESTIGSTE VERJAARDAG van Jan Mens is deze week niet
onopgemerkt voorbijgegaan. Geen wonder: hij is een van de vijf meest
gelezen schrijvers van ons land. Is zijn stijl dan zo briljant, beeft hij zulke
diepe waarheden onthuld, nieuwe richtingen gewezen en het levensgevoel
van onze eeuw gestalte gegeven? Neen, Maar honderdduizenden Nederlanders
zijn hem dankbaar, en terecht. Voor hen is bijvoorbeeld Griet Manshande. die
Amsterdamse vrouw aan wie Jan Mens vier boeken wijdde, welhaast een his
torische figuur.
Hoe komt dat? Onge
twijfeld door zijn grote ver
teltalent, zijn milde humor
en zijn warme menselijk
heid. maar wellicht het
meest door de kennelijke
liefde waarmee hij zijn
figuren tekent. En niet
alleen zijn figuren, ook hun
werk (denk aan het meubel
makersvak, dat hij in ver
schillende boeken beschrijft,
en dat vroeger zijn eigen
vak was), en ook him stad:
Amsterdam.
Miljoenste boek
Tot ongeveer zijn 40ste
jaar een onbekende meubel
maker, dong Jan Mens in
1938 mee naar een debutan
tenprijs, en met succes.
Sinds zijn roman „Mensen
zonder geld" verscheen,
wijdde hij zich uitsluitend
aan het schrijven. Na de
oorlog is er bijna ieder jaar
J an Mens.
joenste boek verkocht, nog
afgezien van de honderd
duizenden exemplaren van
de vertalingen in het Deens.
Duits, Frans. Italiaans,
Noors. Portugees, Spaans en
Zweeds.
„De gouden Reael" (1940),
„De blinde Weerelt" (1948),
„Het goede Inzicht" (1949)
en „Godt alleen d'eere"
(1957) zjjn de vier romans
over Griet Manshande, die
h a rtvero verende Amster
damse vrouw, wier inner
lijke strijd, menselijkheid en
eigenaardige vroomheid
niemand meer vergeet.
Mens beschreef ook histo
rische figuren, o.a. Rem
brandt, Weintjen Klaas („De
witte vrouw") en Betje
Wolff („Elisabeth").
Het Amsterdamse meisje
Marleen is zijn nieuwste ro
manfiguur. In 1960 ver
scheen het eerste boek, deze
week kwam het tweede,
„Het heldere uur" en het zou
ons verbazen, als Jan Mens
er geen trilogie van zou
„Het heldere uur"
„Het Heldere Uur" (uit
gave van N.V. Uitgevers
maatschappij Kosmos. Am
sterdam) beschrijft Marleen
als jonge vrouw. Teleur
gesteld in haar liefde voor
een Belgische vluchteling (in
de eerste wereldoorlog), ont
moet ze toevallig de een
zelvige, sombere antiek
werker Jan Engelmoer.
Samen beginnen ze een an
tiekzaakje. spoedig ook een
rariteitenwinkeltje. en met
succes. Uit de „Griet Mans-
hande-boeken" weet de
lezer al, hoe uitnemend Jan
Mens dat weet te schetsen:
de liefde voor het eerlijke
handwerk, de groei van zo n
wankele onderneming tot
een soliede zaak.
Twee problemen zijn het
vooral, die Marleen steeds
meer bezighouden: de ver
houding tot de naaste en het
verlangen naar kinderen.
Twee problemen die in dit
boek op kunstige wijze zijn
vervlochten doordat Jan
Mens een bijfiguur oproept:
Alida Donkelaar, weduwe
met drie, straks vier kin
deren. Marleen helpt haar
onbaatzuchtig: zij laat haar
met vakantie gaan en neemt
de kinderen in haar eigen
huis op. Maar het helpt de
ander tenslotte van de wal
in de sloot. Kan iemand een
ander wel wezenlijk helpen?
Het tweede is de kinderloos
heid. Als Marleen eindelijk
toch een kind verwacht, is
het boek uit. Het verhaal van
Marleen echter bepaald niet.
Jan Mens zal zijn lezers toch
duidelijk moeten maken hoe
dat nu allemaal verder moet.
„Het heldere uur" is dus niet
bepaald „af". Overigens is
het een uitnemend vertelde
geschiedenis met tal van
kostelijke staaltjes van be
schrijvingskunst en heerlijke
volkswijsheden, onder het
al even wijze motto: „Tel
slechts de heldere uren."
W. ST.
WOENSDAG 75 JAAR GELEDEN
Emil Berliner
vulde Thomas
Edison aan
TEDERE kwajongen kent de naam
I van Thomas Alva Edison, de
grootste uitvinder aller tijden. Hij
schonk de wereld het gloeilampje,
de treintelegraaf, de telefoon, de
accumulator, de microfoon, de
film en de fonograaf. Maar
die fonograaf zou van nul en ge-
ncr waarde zijn geweest, als niet
die andere Amerikaan, Emile Ber
liner de grammofoonplaat had uit
gevonden. Niet iedere kwajongen
kent hem.
Vandaar deze mededeling: op
26 september 1887 nu dus drie
kwart eeuw geleden slaagde
Emile Berliner erin, zijn grama-
phone-plaat hij vond ook de
naam uit te produceren. Op
dat ogenblik werd de industrie ge
boren. die thans een der grootste
ter wereld is.
Een industrie, die thans voor
miljarden guldens, dollars, pon
den, marken, schillingen, yens of
hoe het allemaal mag heten, per
jaar omzet. De industrie die zich
zelf (wellicht niet geheel ten on
rechte) noemt de industry of hu- maakt. Hij
te houden in dezelfde snelheid.
Hij slaagde. En dank zij hem
hehe^^heJn ^'weS be" BÜFwB Johnson kffle a"
Pj?®* hpn^lne to" ziJn deur en de Duitse Amerikaan
woog, verdampte de benzine, zo- had voldocndf. zln voor reailtelt
hitenwas overMeef om de mogelijkheden te begrijpen.
Je bijenwas overbleef. Hij gaf onin|ddeii|jk opdracht tot
De „naald", om maar een het vervaardigen van 200 van die
groot woord te gebruiken, bewoog uurwerken en betaalde de volle
'zich over de draaiende schijf en prjjs> zjjnde 2000 dollar, vooruit.
?,ta.Sai:JS.derd,a„*'!ll1k™^1he^ta: Toen kon de rol van Edtaon -
lijke wijsje hV was met de hand gedraaid - de strijd
kle, twinkle little star In de was f t voIhouden De plaat zegevier-
te staan. Het was de eerste no> fA fnmaro
grammofoonplaat ter wereld.
Voorspelling
Dat er in de driekwart eeuw
nadien nog heel wat is veranderd.
Niet lang daarna d™_o„,tr„r; ïSkSS*"'w'ï'Xd. «S2
.._n klanken
werkten, om dat membraan toch
on flinks) demonstreert zijn
fonograafde voorganger van dé
grammofoonplaat, waarmee Emil
'iner rechts75 jaar geleden
Edisons „trommel" verleden tijd
maakte.
.ppnbeid -rlepH hii de Ié- werkten, om aai memwaan mui
maar'vooral' «ot-lrMw bram
die
gendarïsche (foorspelling, uai t-)P elektrische weergave
TaS^rS teTfn w"rd aen jei. on d. huidige plan.
-nirmtpm urnen tc "at- 's werkelijk wat men noemt na-
minuten kleutergebab- tuurgetrouw in d« weergave. Maar
bel, vijf minuten voor de school-
happiness. Van het menselij- ter, die uit Duitsland naar Ame-
eluk... rika was getrokken, daar zijn bo-
Edison had „hello" geroepen te- terham had proberen te verdie-
gen e
i membraan, dat hij,
op allerlei manieren
twintig minuten
die "plaat, de stereoproblemen,
Emile Berliner heeft niet stil was en benzine,
gezeten. Ook niet, toen hij zijn
plaat uitgevonden had. Want daar
mee was hij er nog niet. Zij prin
cipiële uitvinding eiste nog heel
wat verbeteringen. Berliner heeft
ze gevonden. Hij slaagde erin, het
Maar ook als
spin op web mei
ie weinig draden
hield. Hij had als kwam de stem luid dokterde,
uit een andere wereld hetzelfde
„hello" teruggehoord, toen hij het
papiertje onder de naald doortrok ronddraaiende cylinder
i het membraan terugfluisterde^ de over de moge||jkheld
Hij zag de bezwaren
De fonograaf was op dat moment
geboren. Edison experimenteerde
verder en kwam tot een cylinder, te gebruiken
plaats daarvai
bedekt, waarlangs zijn de trillingen In te laten grave-
graveerstift liep.
Anderen, de heren Tainter
Bell gingen nog verder. Zij kwa
men tot een saffier, die ze mon
teerden op een verende mica
membraan. Hun grafofoon
ging op te lossen. Zijn wasplaat
werd uitgeëtst in een etsbad, waar
na hij van dc matrijs nieuwe pla-
speelde de eerzuchtige voormalige daan. Voltooid is nu de uitgave
om in fiessenspoeler eveneens een hoofd- in Nederlandse vertaling van
rol. Hij vond een mengsel van ]rving Stone's fascinerende trl-
'lars, leisteen en kleurstof. jogie over het leven en werk
Zijn schellak heeft stand gehou- van Michelangelo.
indrukwekkend
voltooid
llllllllllllllllllllllllllllli
Na sedert 1947 op vijf exposl- I
ties werkstukken te hebben ge-
toond van de Rotterdamse gra
ficus Wout van Heusden in sa-
menhang met bladen van ande
re kunstenaars, heeft het Mu-
seum Boymans-van Beuningcn
thans de nu 66-jarige etser gc-
eerd met een overzichstentoon-
stelling die een beeld geeft van
zijn ontwikkelingsgang sinds
1924. Hier ontstaat de in meer-
dere opz.chtcn merkwaardige
kijk op een proces dat zich de
laatste jaren ontplooit in' hét
onderbewuste van een indivi-
dualistische persoonlijkheid.
Wout van Heusden leidt een te- I
ruggetrokken bestaan: hij wordt
zelden gezien bij gelegenheden
waar anderen veelal opgelegd cul- -
tureel doen. Dit betekent overi
gens niet dat hij in zijn hermitage
geen oog en oor heeft voor de
wereld er buiten. Van Heusden is oen.
als een spin op zijn web, door het
trillen van de draden geïnfor
meerd omtrent hetgeen et rond
om hem aan de gang is.
Echter, hoe meer ..verbindin
gen" de spin tot stand heeft ge
bracht. des te groter zal de hoe- e—--
veelheid impulsen ,ljn. Hel aantal te seven, kooa bij eta enanuatint
werken, bijzonderheden over de draden kan dus begrenzing en ^vlek zowel klinker
I Bil DF. FOTO'SWellicht
I beter dan ivoorden kunnen
de hier gereproduceerde ets-
bladen een indruk geven van
de ontwikkeling die de Roller-
dam se graficus Wout van
i Heusden heeft doorgemaakt.
Een markant proces waarvan
men zich een gedetailleerd
beeld kan vormen op de tot
7 oktober durende overzichts
tentoonstelling in Museum
Boymans-van Bruningen. Van
Heusden, tastend naar de
onderstromen van dc geest, is
gebiologeerd door de werking
van vlekken. Aanvankelijk
naren vlekken en vlekkerige
effecten onderdeel van dc
vorm, zoals in de poëtische,
technisch meesterlijke, ets en
aquatint van het paardje uit
1938. Allengs gingen zijn vlek
ken ecu eigen leven leiden
werden zij autonome tekens;
eer si nog in combinatie met
ent figuratieve aanduiding,
zoals in Compositie nr. 17 uit
1953. de laatste jaren evenwel
steeds meer zelfstandig ge
wagend van een eenzijdig
gericht levensgevoel.
icht 1
schilder en dichter gadeslaat bij
het bouwen van de St. Pieters
kerk in Rome.
Foto's van enkele meester
de vakmanschap dc beperking van
zijn informatie- en inspiratiebron-
Vlek als teken
In zijn kunst poogt Van Heusden
zijn hang naar het mystieke te
vermengen met hetgeen hij aan
modern levensgevoel in zich
meent of bij anderen heeft waar-
IV, .V ,ivi,r uv genomen. om deeretn OTMMl;
impulsen zijn Hel aantal te
En als we dan die trlllln. den'(o, "de kunststoffen, het PVC. ,n 'l' boeken Tussen men,
,e„ niet In vertlk.le maa, In wereld veroverde Toen ■•I?» V"!t
als medium
huidige verblijfplaats daarvan, daarmede gevaren inhouden Zo waarvJ">
is het ook met Wout-van Heus- ala medeklinker U.
den. Als impulsen hem bereiken,
reageert hij ambachtelijk met
verscheidene door Michelangelo
geschreven gedichten
niet eerder gepubliceerde bio-
«ten nletln verukaie. maar u, dp heI. ^reld veroverde Toen ^t^™Yaper en het «opa. werk gegaan. Jaren heeft hij grafische gegevenr behelst dit ^eTïe besie «raflci
hor,Ionta,e golfbewegingen va» - Rln& het met de plaat als met het v„_rh.n„n «chenoer in Gods besteed aan het bestuderen van slotdeel van een trilogie die wij ,«nd M»»r. dc htidsch
Reeds tijdens zijn studie aan
ageerlTn! armBcrneujii mei een de P.?^e!ü*]f
ardtgheid die hem rangschikt d. litho bi)MouWn.rn in
beter soort fonograaf,
waren nog heel wat proble-
i. Zo moest de eigenaar ei-
k»,ndig met een slinger de cy-
rond blijven draaien, het-
leggen, moeten we wel een veel broodjakje: aiies werd i
betere kwaliteit krijgen, «o rede-
tie". Maar het principe van Ber- scje geest, een van Gode gedro-
neerdc Berliner. En zijn geple- jjners uitvinding, de vlakke plaat, ven en gelouterde kunstenaar
hij
die bovendien net zo vaak verme- de lezer zeer na te staan. Men
_j afspeling niet bevorderde. Het
zou trouwens toch teveel zijn, om
van weergave te spreken, want
de geluidjes, die uit de enorme
grafofone-hoorn kwamen, waren
•igenlijk niet <jm aan te horen.
Flessenspoelen
Sir Henry Wood, de grondlegger
ion de Londensc Promenade
concerten met zijn orkest voor de
mor me trechter van de toenmalige
opneemapparatuur.
Zo kwam het grote ogenblik, nu
75 lange jaren geleden, dat hij
de in die tijd beroemde kunstflui-
ter-liedjeszanger Billy Golden uit-
r~n nodigde naar zijn laboratorium
ren J- WTVuuj. Anr-v-k
de New York Avenue in Wash
ington te komen om de eerste
grammofoonplaat te maken. De
kleine, met een awaar Duits
cent sprekende man, b
geheimzinnig temidden
lei potjes en flesjes en het rook
akelig naar benzine. Toen Golden
hem vroeg, wat hij dan wel
deed, luidde het openhartig ant-
woord, dat hij een smeerseltjej
van bijenwas i
had staan om
wijsje in vast te leggen
Golden keek er vreemd j
ervaart als aan den lijve
voor' onmogelijk gehouden wor
steling van deze uitzonderlijke
mens, aan wie de Italiaanse re
naissance haar opgang en glo
rie te danken heeft.
Irving Stone is voor het be-
Emile van Michelangelo's le-
,o e r en ttjd zeer gewetensvol te
nigvuldigd kon worden als
maar wilde, bleef gelijk. Het prin
cipe, dat de basis werd voor de
platenindustrie.
Uurwerken
gemakkelijk gehad in zijn strijd
bewoog lich om dc markt te veroveren. HU
aller- was er zelfs nog niet, toen hij zijn
plaat had, want die was ronder
motor net zo weinig zinvol als
een motor zonder plaat. Het was
een nog geen dertigjarige techni-
_..u CUS. die hier uitkomst bracht, na-
ben zi'ne" ki a a r melijk Eldridge R. Johnson uit
daar een vrolijk Camden in New Jersey, die op
z'n eigen houtje ging experimen
teren aan een uurwerk, dat in
ran op, staat zou zijn de plaat draaiende
Kansas-Kidd
KansasKidd en de schatten
der Azteken, door J. BHnxma.
Uitgave Uitgeversmaatschappij
Holland,
Amsterdam.
Als tweede werk in de Kan sa:
Kiddserie heeft uitgeversmij Hol
land een avonturenboek het licht
doen zien. dat zich afspeelt in
Mexico, waar eertijds de hoge be-
schaving der Azteken heeft ge
heerst. Latere veroveraars hebben
dit trotse volk uitgeroeid en een
Duitse professor met zijn kracht-
bijna vijfhonderd door de kun-
stenaar geschreven brieven, rijkende waarden toekennen,
diens aantekeningen en contrac-
ten.
In deze periode werkte Stone
in de plaatsen waar de grote
meester werd beproefd of er de
bewijzen van zijn genie achter
liet Florence, Rome, Barce
lona maakte zich vertrouwd
met het dialect van Carrara en
hakte daar zelfs in het beroem
de witte marmer om ook fysiek
enigermate te ondergaan wat
Michelangelo tijdens het beeld
houwen moet hebben gevoeld.
Het. derde boek vat de draad
der historie op in 1513, het eer
ste jaar van het pontificaat van
paus Leo X, tweede zoon van
Lorenzo dc Medici, die geëerd
als ,,U Magnifico", de grote
kunstbeschermer, Michelangelo
als kind in huis nam.
etsen bij A. Derkzen van Angeren)
hield hij zich met de vlek bezig
itgeversmij Hol- De nieuwe, hem welgezinde,
inboek het licht paus stagneert dc uitvoering
van dc al lang slepende op
dracht voor het Juliusgraf, laat
de meester Herculeswcrk ver
richten om pen gevel te maken
voor het Lorenzopaleis in Flo
rence, doch verbreekt twee jaar
later het contract cn draagt
hem dan op, de glorie
kon begraven liggen. Een schur
kenbende, tuk op goud, belaagt de geslacht Dc Medici vast te leg-
ondorzoekors. maar de edele woud
loper Kansas-Kidd weet alle g<--
varen te bezweren. Op de flap
merkt de uitgever op. dat de mees
te recensenten bij het verschijnen
van het eerste werk in deze serie
hebben verklaard, dat het do be
doeling is spannende en in goed
Nederlands geschreven jongens
boeken te brengen.
Mot goede bedoelingen komt
niet. Het hele boek door heeft
de auteur het. over de .atijle ber
gen van Mexico", een flambouw
wordt door hem te hardnekkiR
..flambauw" genoemd en wat
schatten van „onnoembare waar
de" zijn weten wij ook niet He» is
belangrijk dat de jeugd inderdaad
taal- en stijlbegrip wordt bijge
bracht en het verhaal in dit boek
is spannend en leerzaam genoeg,
maar de uitgever dient dan wel
toe te zien op een behoorlijk»
realisering van de schone bedoe
lingen. Dat hele regels zijn ver
wisseld mag tooh eigenlijk niet
voorkomen!
gen in een grafmonument (dat
niet werd voltooid).
Bijzonder boeiend verhaalt
Stone verder van Michelange
lo's bewogen levensgang. De
lezer weet zich getuige bij de
vele conflicten die het leven
van een toch al zwaarmoedig
mens overschaduwen, maar hij
voelt zich ook toeschouwend
tijdgenoot nis het genie over
wint en werken schept van bui
tenaardse schoonheid.
Stone verdeelde het laatste
deel in vier episoden: de tijd
van de pauselijke De Medici,
de oorlog (tijdens welke de
kunstenaar zich ontplooide als
ingenieur en architect van ver-
wJELnTÏÏ dedigingswerken)de liefde
behoorlijke (van de wel de
gevoelige en in-menselijke pas
sage) en ten slotte „De koepel",
waarin men de beeldhouwer
MICHELANGELO
land. Maar. de boodschap die hij, "ieia nij zien mei mF™»
als resultaat van bespiegelingen, ?at J»
de wereld instuurt, onthult bchal- do d® Vin.ci
meesters hun pupillen opzettelijk
vlekken laten maken om door de
willekeurig ontstane beelden de
fantasie te doen prikkelen. Het
oeroude vlekkenspel werd in de
moderne kunst na de laatste we
reldoorlog tot „isme" verbeven,
het zogeheten tachisme. Van Heus
den ging nog verder: voor hem
werden vlekken zelfstandige te
kens, dingen dus om er iets mee
uit te di ukken
Waar het zijn grafisch talent
betreft voegen wij ons onmiddel
lijk bij Van Heusdens bewonde
raars. Wij willen ook nog mee
gaan met het gestelde in de cata.
logus, waar sprake is van beleve
nissen op zijn dooltocht door bet
landschap van de ziel. mits uit
sluitend bedoeld wordt dat de kun
stenaar zelf zijn werk zo ziet In
dien dit co ia en Van Heusden al
leen met en voor zichzelf bezig is,
zwijgen wij. met begrip en res
pect. wel beseffend dat het inner
lijk schouwen van een somber ge
aard man een uitermate bewogen
beweging is.
Andere weg
Al» hij daarentegen van mening
Is. met zijn werk alt de laatste
tijd anderen let* van weienlljk
geestelijke waarde te kunnen me
dedelen, dan is Van Heusden,
naar onze oprechte overtuiging,
met zijn vlekken.ideologie op de
verkeerde weg.
't Zij dat hij toch nog kluize
naar wordt of profeet verlangt te
zijn, in beide gevallen wensen wij
hem toe, dat hem het inzicht en
dc kracht deelachtig zullen worden
om de draden van eigen geeste
lijk web verder te spannen dan in
het al te schriele wereldbeeld dat
hij tot dusver heeft doorvorst en
dat hij zijn grafisch spinsel hoger
vermag te hechten dan nu aan de
met een dun literair schorsje be
klede pseudo filosofie van het zo
genaamde moderne levensgevoel.
De inhoud van een kunstwerk
kan de medemens en komende
de kunstenaar blijk geeft te heb
ben ontdekt dat geen enkele weg
leidt n*ar de mystiek, naar de
geheimen van het leven, buiten
het Goddelijk mysterie om.
TON HYDRA
