BRIEVEN UIT DE HEL
Toenemende kritiek op kerkbouw
DEZE WEEK IN EEN WOELIGE WERELD
ZONDAGSBLAD
ZATERDAG 7 JULI 1962
Alt wij waren als zij
Herinnert u zich nog die kleine (tukjes in de kerk
bladen van een paar jaar geleden waarin de chrijte-
nen werd A-oorgehouden: Als wij maar waren als die
jonge communisten...? Zo militant, zo ijverig, zo op
offeringsgezind. zo... vult u zelf maar in.
De artikeltjes m de westerse kerkelijke pers hebben
een pendant gekregen in de pers van de communisti
sche wereld. Zo schrijft de ..Komsomolskaja Prawda",
het blad van de communistische jeugdbeweging dezer
dagen: ..Als wij allemaal zo ijverig en competent zou
den werken als de mensen die in God geloven of m
de wederkomst van Christus, dan zou niemand meer
hl onze tijd zijn hoofd buigen in de kerken, en de
klokken zouden niet langer klinken. Dan zou de bis-
achop van Lvov en Tamopol kunnen solliciteren naar
de post van portier in het kerkelijk museum, en' de
vloerenschrobbers kunnen worden van hun eigen vroe
gere residentie."
Deze uitroep komt. nadat geschreven is. dat het geen
geheim is dat bijvoorbeeld in het district Prsjemysl
acht van de tien pas geboren babies worden gedoopt.
En als men van communistische zijde de ouders hier
over onderhoudt antwoorden zij volgens "dit communis
tische blad: ,,Het districtcomite van de communistische
partij heeft geen jurisdictie over ons op zaterdag en
zondag."
In een ander artikel klaagt het blad over een ar
beider die gewond is door een roofmoordenaar. De
man had twee meisjes lastig gevallen en was door
hem verjaagd. Op een eenzame landweg had de man
echter op een avond een aanslag op hem gepleegd.
Alexei stiert niet maar hij was voor goed kreupel en
moest met pensioen, toen hij eindelijk genezen werd
ontslagen uit het ziekenhuis In de fabriek wist echter
niemand wat er aan de hand was. ..Een onverschillige
hand had op zijn kaart alleen maar het woord ..gepen
sioneerd" geschreven. Noch zijn chef. noch zijn me
dearbeiders dachten er aan hem te bezoeken. Maar de
baptisten vergaten Alexei niet. Ouderling Lissitrky had
contacten onder de werkers in de automobielfabriek
waar Alexei werkte, en zij gaven hem door in welke
moeilijke omstandigheden de man verkeerde. Twee
verpleegsters werden onmiddellijk (door de kerkelijke
gemeente) ter beschikking gesteld, die hem (volgens
het communistische blad althans) dagelijks vroegen of
hij zich nret wilde laten dopen Het loon voor Alexei
zou niet alleen het toekomstig leven zijn; maar hij zou
ook geld krijgen om zich door een beroemde specialist
ln Moskou te laten behandelen."
Voor de communisten kreeg dit verhaal een ..happy
ending". Het blad schrijft, dat dat de leiding van de
fabriek ter ore kwam en de communistische jeugdbe
weging onmiddellijk heeft ingegrepen. Alexei werd ge
holpen. het agressieve rectarisme te weerstaan. Dui
delijk is evenwel dat het evangelie in Rusland niet
dood is.
C. S. Lewis schreef een nieuw hoofdstuk voor
Voor de tiende maal verschijnt er een nieuwe uitgave van
het bekendste werk van de Engelse niet-theoloog C. S. Lewis.
Op zichzelf is een tiende druk hoe opmerkelijk overigens voor
een christelijk boek geen reden om er bijzondere aandacht
aan te wijden. Maar voor Nederland wordt dit .jubileum"
zoals men het zou kunnen noemen, gevierd met een nieuw hoofd
stuk.
Veel veranderd
Gereformeerde kerk
architecten bureau
Bezinning noodzakelijk
voor architect en
bouwcommissie
Bij he* leien van de pnblikaties
•ver hedendaagse kerkbouw kan
men zich terecht gaan afvragen,
of er Iets mis is met de kerk
bouw. In een groot aantal publi-
katéem in periodieken en boekjes
kan men een kritische toon waar
nemen op het punt van de kerk
bouw van vandaag. Liturgen, pre-
«Ukanten en architektuur krlticl
spreken de laatste tijd opvallend
veel over dit onderwerp. Daarbij
kan het hard toegaan en variëren
de meningen. Sommige schrij
vers beweren momenteel geen ei
gentijdse kerken meer te kunnen
vinden, de meer gematigde schrij
vers vertellen nog enkele goede
kerkgebouwen te kunnen vinden.
Een publikatie welke zowel in
de vakpers als in de daghladpers
veel stof deed opwaaien, was een
artikel van architect dr J. J. P
Pud. In de Groene Amsterdammer
schreef de heer Oud een fel arti
kel onder de veelzeggende kop:
„Het carnaval der architekten".
Na een uitgebreide inleiding
schreef deze bekende architekt:
„In werkelijkheid is alle bouwen
als het oprecht ia „heilig".
Maar dit heüige is er zondermeer
Onopvallend De kerkbouw moet
intussen „nadrukkelijk heilig" zijn.
Moet het heilige duidelijk laten
zien!" Hier raakt architekt Oud
het kernpunt in de hedendaagse
kerkelijke architektuur. Architek
ten en leken zitten te zeer vast
geroest aan het verleden. In vroe
ger tijden was het de gewoonste
zaak. dat een kerk het grootste
en zeker het hoogste gebouw van
een stadje of dorp was. Tevens
wss het vaak het middelpunt van
het dorp waar de kerk op een
plein werd gebouwd. Het kerkge
bouw vormde een dominerend mid
delpunt ten opzichte van de klei
nere huisjes er om heen.
De architektuur was daarbij
doorgaans zeer eenvoudig, zeker
in vergelijking tot het verdere
Ebt gold vooral de reformatorische
gebouwen. De vormen van gewel
ven en spitse ramen vloeide min
of meer voort uit konstruktieve
overwegingen. Dit type kerkbouw
bewonderen we terecht van
daag nog. onbewust vaak in de
eerste plaats om de eenvoud.
Eigentijds
Beziet men nu de eigentijdse
kerkbouw, dan ziet men, dat een
nieuwe kerk zelden nog kso domi
neren. Het bouwvolume van de
kerk kan niet op tegen de om
ringende flats van onze nieuwe
stadsuitbreidingen. Toch gaat de
arrhltekt het proberen door een
kerk op een onderbouw met neven
ruimten te plaatsen. Belaas zijn
er weinig geslaagde verdicplngs-
Stapt de architekt van een ver-
diepingskerk af. dan is hij niet
ontmoedigd en probeert het eens
met een flinke toren. Deze toren
kan hij desnoods boven op het
kerkdak plaatsen om hoogte te
winnen. Wanneer deze toren ech
ter uitsluitend de funktie van klok-
kestoel heeft kan deze zeer een
voudig zijn. In dat geval kan de
toren wel hoog moeten zijn, maar
ook weinig monumentaal.
Deze punten houden dus in, dat
een kerkgebouw niet meer kan
domineren door zijn aftnetingen
ten opzichte van de omgeving.
Deze tijd is geheel voorhij. Archi
tekten leren dit soms inzien, maar
kunnen dan de bouwkommissies
hiervan niet overtuigen.
Een moderne kerk behoeft niet
meer te zijn dan een gewijde ont
moetingsruimte voor God en men
sen. De gemeente komt er bijeen
om God te loven ln haar lied en
om te luLsteren naar zijn woord
met daarbij het vieren van de sa
cramenten. In een goede kerk mo
gen dit alleen de faktoren zijn ge
weest die de vorm bepaalde. Al
le modernistische invloeden dienen
geweerd te worden.
Als tegenhanger van deze eis
is het echter even belangrijk om
niet te vervallen in (tijlimitaties
van vroeger. Zij leiden tot goed
kope resultaten die niet oprecht
zijn. Daardoor wordt het bouwen
van een kerk een lang zoeken naar
eerlijke vormen. Maar zo'n kerk
werkt dan ook verademend voor
degenen die ter kerke gaan, onver
schillig of dit voor een persoon
lijke meditatie op een doordeweek
se dag is, of voor de eredienst op
zondag.
Toen Christus op aarde gemeen
schap met Zijn Vader zocht, vond
Hij deze in de stilte. Wanneer de
mens God zoekt kan dit niet ge
beuren in een opdringerige ruim
te, waar zijn aandacht in beslag
wordt genomen door te steric ge
accentueerde ruimte-effekten of
kunstwerken. Het is eenvoudiger
God te vinden in een eenvoudige
lichte ruimte waar het stil en rus
tig is. Dat houdt niet meteen in,
dat de kerkzaal grote kale wanden
met forse raampartijen moet heb
ben. Er moet echter intens gezocht
worden naar de juiste verhoudin
gen tussen wanden en ramen.
Daarnaast kan een enkel kunst
werk ten goede meewerken, mits
het niet te veel aandacht vraagt
en vooral niet tegen de aandachts-
wand wordt aangebracht.
Vrij
Naast deze hoofdlijnen is de
Velen spreken dit tegen, anderen
bewijzen echter de mogelijkheden
om tot een betere opstelling te ko
men. Het meest geslaagde voor
beeld hiervan is de hervormde
Adventskerk in Aerdenhout. Ar
chitekt K. L. Sijmons Dzn bouwde
deze kerk. die zowel door archi
tektuur als opstelling van de kerk-
meubelen belangwekkend is ge
worden. Op uiterst beheerste wij
ze bouwde architekt Sijmons hier
een kerk die aansluit op de vrij
ruige natuur om het kerkgebouw.
Bij de opstelling van drie blok
ken stoelen en banken, is een gro
te middenruimte open gehouaen
Temidden van de gemeente staat
hier een eenvoudig wit marme
ren doopvont. De gemeente wordt
hierdoor direkt betrokken bij de
doop. dus niet alleen de ouders
met tegenover hen op enige af
stand de massa kerkgangers als
toeschouwers. Er is hier eigenlijk
ook geen sprake meer van een li
turgisch centrum, want de gehe
le gemeente werkt hier mee in
het geheel. Vóór in de kerk zijn
preekstoel en avondmaalstafel op
gesteld.
Bij deze kerk moet eerlijkheids
halve gezegd worden, dat weinig
architekten zulk een ideale situ
atie voor hun kerkgebouwen heb
ben. Weinig architekten zouden
ook deze situatie midden in het
groen zo hebben uitgebuit.
Juist zijn de beschikbare stuk
ken grond doorgaans veel te klein.
Daarbij komt dan nog de stede-
kerkgelbouw
kerkzaal moet hebben. Een ideale
situatie eist een geheel andere
opzet. Een goed voorbeeld van
situatie vindt men
eerde kerk van het
de Noord-Oostpol
der. Hier bouwde architektenbu-
Van den Broek en Bakema
opmerkelijk kerkkomplex.
Langere weg
Wanneer men deze kerk binnen
wil gaan, is daar een wat lange
re weg voor nodig dan gewoonlijk.
Vanaf de weg loopt een pad onder
de open klokketoren door. Na de
toren komt men op een rechthoe
kige binnenplaats. Aan de rechter
zijde wordt deze binnenplaats be
grenst door de kerkzaal. links
loopt een wand die geslotener
wordt naarmate men de entree
tegenover de toren bereikt. Door
de brede entree komt men in een
lage hal. Pas vanuit deze hal kan
men de kerkzaal bereiken, die
meteen veel hoger is. Voor de
kerkganger betekent dit, dat hij
duidelijk gaat voelen op te gaan
naar „het huis des Heren". On
der de toren door betreedt hij
eerst de voorhof. De wereld laat
Lewis schreef zijn ..Brieven uit tot zijn eigen niveau omlaag te
de hel" in 1942 Met zijn speelse trekken. Maar dat is nog niet al-
fantasie en zijn scherpe pen les. Onder diezelfde invloed zul-
scheef hij brieven, namens een len zij die het volledig mens-zijn
staatssecretaris uit de hel aan benaderen of kunnen benaderen
zijn nog onervaren jonge neef zich zo waar daarvan terugtrek-
Galsem. een jong duiveltje dat ken, uit angst ondemocratisch te
nog moet leren, hoe hij de men- zijn....
sen in zijn macht moet zien te Ik heb gezegd, dat het een
krijgen en te houden. In deze moeizaam karwei is en vol kneep-
vorm die later nog wel eens jos om de verdoeming te verze-
geïmiteerd werd schreef hij keren van die armetierige zielen,
een practisch christelijk werk die wezentjes, die bijna geen in-
waarin de macht van de zonde, dividu meer zijn. Maar als ge al
maar toch vooral de macht van les op haren en snaren zet. kunt
de genade van Christus die ge het resultaat met goed ver-
consequent door de schrijver trouwen tegemoet zien. De gro-
..Schroefstrik" Vijand wordt ge- te zondaren lijken gemakkelijker
noemd sprekend duidelijk werd. te vangen. Maar onder de hand
zijn ze onberekenbaar. Nadat je
ze zeventig jaar hébt laten spar
telen. loop je de kans dat de
Vijand hen in het een en zeven-
Hoewel de oorlog reeds begon- tigste uit je klauwen rukt. Ze
nen was schreef Lewis dit boek kunnen oprecht berouw hebben,
vanuit de vooroorlogse periode moet u weten. Ze zijn zioh wer-
van de kerkgeschiedenis. Sinds kelijk van schuld bewust. Als de
die tijd is er veel veranderd. An- zaak misloopt, zijn ze.even gauw
dere gevaren openbaarden zich. bereid om terwille van de Vijand
andere mogelijkheden voor het de druk te weerstaan, die de
evangelie drongen zich naar vo- maatschappij op hen uitoefent,
ren. Wat te verwachten was ge- als ze dat vroeger ter wille van
beurde dan ook. Het Amerikaanse ons wilden doen. Het is im. zeker
blad The Saturday Evening Post opzicht lastiger om een rondvlie-
slaagde er eindelijk in, Lewis zo gende wesp achterna te zitten en
ver te krijgen dat hij nog een dood te meppen, dan om van
hoofdstuk aan dit boek toevoegde, vlakbij een wilde olifant te schie-
Dit hoofstuk verscheen dus eerst ten. Maar de olifant geeft meer
als artikel in dat blad en werd la- moeilijkheden als je mist....
ter in de Engelse uitgave opge
nomen. Onder de titel „Schroef-
strik heft het glas" zal het dus
nu ook in de Nederlandse uitga
ve verschijnen, die uitkomt in de
bekende Carillonreeks van Ten r..„
Have in Amsterdam al tot iets
Ditmaal is het ge«n brief aan algemeen maatschappelijke in.
Galsem. Integendeel. Schroetstrik »l°«i geworden. Hij begint r.eh
is gevraagd te spreken, tijdens te ^oen gelden m hun opvoedings
hui jaarli,kse diner van het „Ver- ™?th°<>e- l»1™1"'» h'J °P
leiders Opleidings-seminarie voor ogenblik doorgedrongen,
jonge duivels." Hij geeft daarin zou met zekerheid durven
een overzicht van deze na-oorlog- z^SSen. Maar dat doet er ook
se tijd die ook aan de hel zijn toe. Als ge eenmaal hebt
problemen niet heeft onthouden, begrepen, welke kant hij op gaat.
Hij verlangt terug naar de tijd makkelijk voorspellen
van de grote zondaars als een «9 zich in de toekomst zal
Farina, een Hendrik VIII ol rells ontwikkelen helemaal nu we zelf
een Hitier. maar onze tijd biedt een ro1 m °ie ontwikkeling zullen
slechts de kleine zondaars. Maar spelen.
juist daarin ziet Schroefstrik Het grondbeginsel in de nieu-
mogelijkheden voor de helse we opvoeding is, ervoor te zor-
machten. Hij raadt de duivels gen. dat stommelingen en luilak-
aan. de mensen met het woord ken zich niet minderwaardig
democratie" dat vooral niet al len p— <*-
te s
de i
het slot van dit nieuwe hoofdstuk ligt er immers duimen dik boven
over: op. dat het maar individuele ver
schillen zijn moeten beman-
Onder de naam Afgunst heb- teld worden. Dit kan men doen
ben de mensen het duizenden ja- op verschillend niveau. Op uni-
ren gekend. Maar tot nog toe versiteiten moeten examens zo
hebben zij het altijd beschouwd worden ingericht, dat bijna alle
als de meest verfoeilijke, maar studenten een goede beoordeling
ook als de meest lachwekkend» krijgen. Toelatingsexamens
Doet er niet toe
dat ze boven hun kornuiten zou
den uitsteken? Trouwens de on
derwijzers of moet ik zeggen
kinderjuffrouwen? zullen het
veel te druk hebben met het ge
ruststellen van de sukkels en het
hen op de schouders kloppen, om
ook maar een moment te ver
knoeien aan echt les geven. Niet
langer hoeven we plannen te be
ramen om ons uit te sloven voor
het verbreiden van onverstoorba
re pedanterie en ongeneeslijke on
wetendheid onder de mensen.
Het kleine^ongedierte zelf zal het
Natuurlijk zou dit niet gaan ge
beuren als niet alle onderwijs
staatsonderwijs werd. Maar daar
gaat het wel naar toe. Dat is een
onderdeel van dezelfde tendens.
Drukkende belastingen, voor dat
doel ontworpen, ruïneren de mid
denstand, de mensen die bereid
waren te sparen, uit te geven en
offers te brengen teneindehun
kinderen een opvoeding op een
particuliere school te geven. Het
liquideren van deze groep, gelijk
tijdig gekoppeld aan de afschaf
fing
ge
niet in anderen. De verrukkelijke sen) te profiteren van hoger on-
nieuwigheid in de huidige situatie derwijs of met. Schoolkinderen die
is, dat je dit gevoel kunt wettl- te. dom of te lui zijn om talen
gen doen respecteren en zelfs
viskunde en het begin
Uit angst
toverwoord te he* werk zetten met dingen die
kinderen vroeger gewoonlijk in
hun vrije tijd deden. Laat hen
b.y. moddertaarten maken cn
noem dat boetseren. Maar nooit
of te nimmer mag er ook maar
Onder invloed 1
ring kan iéder, c I
elk opzicht minderwaardig is, het werk zijn minderwaardig zijn.
met inzet van zijn hele persoon Met welke nonsens ze ook bezig
en met meer succes dan ooit te- zijn, die moet „gelijk beoordeeld"
voren zwoegen om leder ander worden... Het is zelfs mogelijk
een nog krachtiger werkend mid-
iimiiiiimiiiiiiimiimiiimmii del aan te wenden. Kinderen die
geschikt zijn om bevorderd te
hij als het ware terzijde. Via de worden naar een hogere klas kun-
hal bereikt hij nu de plaats waar nen kunstmatig tegengehouden
de gemeente bijeenkomt. Deze worden, omdat de anderen een
kerkzaal beleeft hij als een ver- trauma (Beëlzebub, wat een nut-
heven ruimte omdat eerst de lage tig woord!) zouden kunnen krij-
hal is gepasseerd. Een fraaie be- gen als ze achter bleven. Op die
lidhting vanuit het dak accentu- manier blijft de pientere leerling
eert het liturgische centrum. zijn hele schooltijd door demo-
Door een aantal ramen naar de «atiach geduisterd aan zijn
voorhof wordt de gemeente her- eigen leeftijdsgroep en een jon-
innend aan het feit, dat zij in de gtïaïf Hf. if
wereld blijft staan.
Zo zijn dit twee voorbeelden van
eigentijdse kerkbouw. ZIJ tonen d<
mogeniijkheid tot verantwoord
bouwen. Gelukkig zijn er zo meet
dere voorbeelden. Toch moet het
deze verant-
handen zou kunnen
bij te luisteren, als zijn leeftijd
genoten proberen te spellen: De
kat zat op de mat.
Afgeschaft
Kortom, we mogen met reden
de kerken tot bezinning oproepen, hopen dat de schoolopvoeding zo
De kritlci hebben te veel gelijk, goed als afgeschaft zal worden
Daarom kan vooral niet te veel als „De ben even goed als jij"
de nadruk worden gelegd op de volledig aan zijn trekken is geko-
julste keuze van de architekt voor men. Alle prikkels om te leren
een te bouwen kerkgebouw. Dit en alle straffen wegens niet-leren
is juist nu belangrijk, omdat nog zullen verdwijnen. De enkelen,
vele kerken gebouwd moeten wor- die wel zouden willen leren, zal
den. dat belet worden; wie zijn zij,
een onvermijdelijk, ef-
fekt van de geest, die zegt „Ik
ben even goed als jij". Dit was
dan toch maar de groep in de sa
menleving. die de mensen de
overweldigende meerderheid be
zorgde van him geleerden, artsen,
wijsgeren, theologen, dichters,
kunstenaars, componisten, archi
tekten en bewindvoerders. Als er
ooit een bos lange aren was, die
van hun top ontdaan moesten
worden, dan waren zij het wel.
Zoals een Engelse politicus kort
geleden opmerkte: „Een demo
cratie heeft geen behoefte
Het zou zinloos zijn zo'n we
zen te vragen of met „geen be
hoefte hebben aan" werd bedoeld
„nodig hebben" of „gesteld zijn
op". Want hier rijst de vraag
van Aristoteles weer.
Wij in de Hel zouden bet ver
dwijnen van de democratie in de
strikte betekenis van het woord,
dat wil dus zeggen: de politieke
ordening die zo heet. toejuichen.
Als alle vormen van bestuur
werkt hij vaak in ons voordeel,
maar over 't geheel minder vaak
dan andere bestuursvormen. En
wat we wel moeten beseffen is
dat „democratie" in de duivelse
zin („Ik ben even goed als jij,
zijn als iedereen, bij elkaar ho
ren") het meest verfijnde in
strument is. dat we bij mogelijk
heid maar kunnen hanteren bij
het verdelgen van politieke demo
cratieën v^in het aardoppervlak.
Want „democratie" of de „de
mocratische geest" (duivels be
doeld) leidt tot een volk zonder
grote mannen, een volk van in
hoofdzaak onderontwikkelden, zon
der zedelijke veerkracht door ge
brek aan tucht in hun jeugd, ver
vuld van arrogante zelfverzekerd
heid, die ontstaat door kruising
van vleierij en ontwetendheid,
mensen zonder ruggegraat door
dat ze hun hele leven in de
volk. Want als zo'n volk in con-
flikt raakt met een ander, waar
men kinderen op school heeft la
ten werken, waar de meest be
gaafden op de hoge posten zijn
geplaatst en waar aan de domme
massa geen enkele zeggenschap
wordt toegestaan in openbare
aangelegenheden, kan dat maar
tot één ding leiden.
Einddoel
Maar ik zou niet in deze toon
aard willen eindigen. Ik zou in
uw denken geen voedsel willen
geven de Hel verhoede dit
aan het waandenkbeeld, dat gij
met zorg moet koesteren in het
denken van uw menselijke slacht
offers. Ik bedoel de waan dat het
lot der volkeren in wezen belang
rijker is dan dat van persoonlij
ke zielen. Omverwerpen van vrije
volkeren en de vermenigvuldiging
van slavenstaten is van ons een
middel (afgezien natuurlijk van
het feit dat het leuk werk is):
maar het werkelijke einddoel Is
de vernietiging van individuen.
Want alleen individuen kunnen be
houden of verdoemd worden, al
leen zij kunnen kinderen van de
Vijand of voedsel voor ons wor
den. De beslissende waarde van
iedere revolutie, oorlog of hon
gersnood is voor ons gelegen in
de persoonlijke angst, bedrog,
haat, woede en wanhoop die daar
uit kan voortvloeien. „Ik ben
even goed als jij" is een bruik
baar middel om democratische
(gemeenschappen te vernietigen.
Maar deze frase heeft een veel
diepere waarde als een doel in
zichzelf, als een geesteshouding,
die met noodzakelijke uitsluiting
van nederigheid, liefde, tevreden
heid en alle vreugden van dank
baarheid of bewondering, een
menselijk wezen afleidt van bij
na elke weg, die uiteindelijk naar
de Hemel zou kunnen voeren.
Fel licht
Toch wijst Lewis er op dat de
echte Farizeeër niet geheel ver
dwenen is en zjjn slotalinea laat
een fel licht vallen op het gevaar
van „godsdienst":
Per slot van rekening, vrienden,
zal het een kwade dag voor ons
zijn als, wat de meeste mensen
verstaan onder „godsdienst", nog
eens van de aarde verdwijnt. Nog
kan die ons de waarlijk verruk
kelijke zonden bezorgen. De fine
fleur der onheiligheid kan alleen
In de onmiddellijke nabijheid
van het Heilige groeien. Nergens
verleiden we met zoveel succes
als juist op de trappen van het
Adenauer verkeert in tijdnood - Ongeduldig pleidooi
voor een politieke unie (zonder Engeland)
Bondskanselier Adenauer
heeft zich in de Franse hoofd
stad wonderlijk gedragen. Voorop
gesteld althans, dat de berichten
over de aard van «ijn gesprek met
De Gaalle betrouwbaar zijn. Aan
gezien er inderdaad reden Is om
aan te nemen, dat dit laatste het
geval Is, doen we er wellicht goed
aan na te gaan, tegen welke
achtergrond de besprekingen
tossen Do Gaulle en Adenauer
werden gehouden. Slechts op die
wljie kan de betekenis van liet
optreden van Adenauer duide
lijk naar voren komen, terwijl
wellicht in iets mindere ma
te ook het gedrag van presi
dent De Ga olie wat minder
mysterieus wordt, als wel het
geval lijkt te zijn.
Complex
Er wordt wel beweerd Hat
Adenauer een Berlijn-complex
beeft. En daarmee wordt dan
bedoeld, dat hij doodsbenauwd
ia voor (tappen, die er toe kun
nen leiden, dat de Duitse here
niging een min of meer eervol
le begrafenis krijgt Het zoo
echter onjuist zijn. dit complex
(dat inderdaad bestaat) naar vo
ren te schuiven als de voor
naamste laat staan de enig*
drijfveer in Adenauer's ge
sprekken met De Gaulle. Er is
een andere belangrijke reden,
waarom Adenauer ongeduldig
begint te worden, ongeduldiger,
dan hij ooit tevoren geweest ls.
Adenauer gaat zich meer en
meer realiseren, dat met rasse
schreden de dag nadert, waar
op hij in West-Duitsland niets
meer te vertellen zal hebben en
een andere bondskanselier met
andere denkbeelden zijn plaats
zal Innemen.
Hoe long nog
Officieel wordt rekening ge
houden met de mogelijkheid, dat
Adenauer tot het midden vao
het volgend jaar als kanselier
ral aanblljTen en dat hij dan
het roer olt handen tal geven.
Adenauer heeft zich nog niet
aan een datum gebonden, maar
het ligt er dik boven op. dat de
liberale coalitiegenoten van
tdenaser's Christendom oc ra-
tische partij hem geen gelegen
heid zullen reven, zijn afscheid
van de bondsksnselarlj nog lan
ger alt te «tollen. Bovendien In
de stemming ki de CDU al eni
ge tijd van dien aard. dat niet
velen een dergelijke stap na de
liberalen «ouden betreuren. Niet
zoreer. omdat nu plotseling bet
Her ontbreekt. Wel cchtCT, om
dat men meent, dat de eenzij
digheid van zijn buitenlandse
politiek tot een ongewenste ver
starring heeft geleid.
Amerika
Zij, die kritiek hebben op het
optreden van de bondskanselier,
verschillen niet met hem vsn
mening over de wezenlijk grote
problemen, waarover West-
Duitsland zich met de landen
van de westelijke wereld ge
plaatst ziet. Over het doel van
de buitenlandse politiek van de
Bondsrepubliek bestaat vrijwel
geen verschil van mening. Met
de middelen, waarmee dat doel
moet worden nagestreefd is het
echter anders gesteld Adenauer
is enkele maanden geleden al in
ernstig conflict met enkele zij
ner meest vooraanstaande par
tijgenoten verzeild geraakt, toen
hij openlijk op een politiek in
cident met de Verenigde Staten
aanstuurde om president Ken
nedy te dwingen, af te zien vsn
besprekingen met de Sowjetunic
over een nieuwe benadering van
het Berlijrwe probleem. En
daarbij is het niet gebleven.
Unie van Drie
Nog mur betrekkelijk kort
een politieke unie tussen Frank
rijk. ItaUë en West-Duitsland
voor het geval de Bcneluxlan-
den zich mochten bUJven ver
zetten tegen een dergeUjke unie
(naar het recept van De Ganl-
le). waarvan alle zes EEGHan-
den deel zonden uitmaken. Het
denkbeeld was niet nieuw: bet
was enkele weken tevoren al ge
bruikt door president De Gaul
le, toen de ministers van bui
tenlandse zaken Luns en Spaak
(België) op een hl Parijs gehou
den ministersconferentie duidelijk
hadden gemaakt, dat de toela
ting van Engeland als volwaar
dig lid van de EEG voor Neder-
land en België bepalend zon zijn
voor het al of niet Instemmen
van deze landen met enigerlei
politieke unie. Bedoeld pleidooi
tekende Adenauer's ongeduld en
de reactie er op zowel bi
Italië als ln Wcst-DuKsland zelf
onderstreepte de positie,
waarin hij zich toen al bevond.
Liberalen
Evenwel heeft Adenauer niet
alleen met zijn partijgenoten,
maar ook en vooral met zijn
FDP-partners in de regerings
coalitie te Bonn. de nodige moei
lijkheden. De Fibag-affaire. die
mede dank zij de ontrouw van
de FDP (Vrije Democratische
Partij) onnodig de minister van
defensie Franz Joseph Strauss
in grote politieke moeilijkheden
heeft gebracht, ligt als een tijd
bom onder de coalitie en het is
He vraag, of deze nog tijdig ge
demonteerd kan worden. Met
andere woorden: als de ruzie
tussen de Christendemocraten
van Adenauer en de Vrije de
mocraten (of liberalen) van
Erich Mende niet spoedig wordt
bijgelegd, dan is de mogelijk
heid niet uitgesloten, dat de co
alitie uit elkaar ploft, lang voor
dat Adenauer van plan is. de
touwtje* uit handen te geven.
Want bet staat ala een paal bo-
Fronkrijk
Daarom maakt Adenauer op
bet ogenblik weer zo'n baast en
daarom legt nij In zijn ongeduld
van tijd tot tijd verklaringen af.
die men bepaald niet alleen aan
zijn hoge leeftijd moet toeschrij
ven, maar die volkomen ver
klaarbaar zijn voor een man,
die In de afgelopen dertien ja
ren getracht heeft, de interna
tionale positie ran zlm land zo
danig te bewelllgen. dat de mo
gelijkheid van een „herhaling
geschiedenis" vrijwel
der nanwe banden met de erf
vijand Frankrijk te sluiten. En
nu de Ver. Staten niet langer
blindelings de politieke plannen
van dc oude kanselier willen
steunen, werpt .Adenauer zleh
met het volle gewicht van zijn
persoonlijkheid op deze Frans-
DnHse samenwerking.
Engeland
Het valt dan ook te begrijpen,
dat Adenauer bij De Gaulle
heeft aangedrongen op een spoe
dige hervatting van de onder
handelingen tussen de zes EEG-
landen over de door de Franse
president voorgestelde politieke
unie, zonder te wachten op de
feitelijke toetreding van Enge
land tot de EEG. Men ziet. dal
de kanselier hier niet zo ver
gaat. dat hH voor een samen
gaan van frankrijk, Italië en
West-Duitsland pleit. Dat blijkt
niet te verkopen te zijn. Maar
wel valt hij terug op de oude
eisen, waarvoor de Beneluxlan-
den niet hebben willen buigen
Zijn argument is, dat de Zbs
niet zonder meer kunnen wach
ten op afsluiting van de onder
handelingen tussen de EEG en
Engeland, omdat het nog wel
een jaar of langer kan duren,
voordat de betrokken volksver
tegenwoordigingen de te sluiten
overeenkomsten bekrachtigd
kunnen hebben. In werkelijkheid
schijnt het evenwel zo te zijn,
dat Adenauer de Britten geheel
buiten de politieke unie wil la-
De Gaulle
De Gaulle neemt tegenover
dc voorstellen van Adenauer
een welwillende houding aan.
die enkele tegenstrijdigheden in
zich bergt. Zo schaart hij zich
enerzijds achter die plannen,
terwijl hij anderzijds zegt, dat
het beter zon zijn, eerst de on
derhandelingen met Engeland af
te shiiten en pas dan het over
leg over de politieke unie te
hervatten en dat hij niet staat
achter Adenauer's suggestie,
Engeland geheel bulten een
eventuele politieke tmle te hon
den.
Wat Adenauer in Parijs heeft
bepleit is zonder meer koren op
de molen van De Gaulle. En de
ze zal zich dan ook beslist niet
verzetten tegen de pogingen van
de kanselier, zijn plannen verwe
zenlijkt te krijgen. De Gauüe
heeft zich echter ook ln de rug
gedekt: hij houdt nu sterk reke
ning met He eis van dc Bene-
luxlanden dat een politieke unie
pas gesloten zal worden, als En'
geland lid van de EEG is ge
worden en hij geeft de Britten
geen argument in de hand om
opnieuw aan zijn goede wil
met betrekking tot het toelaten
van Engeland tot - de EEG te
gaan twijfelen.
De OAS
De Gaulle heeft op het ogen
blik minder belang bij een snel
le verwezenlijking van zijn poli
tieke unie, als enige tijd geleden
het geval Was, De Algerijnse
kwestie ls nu voor een deel ge
regeld, maar de nasleep er van
kan Frankrijk nog grote moei
lijkheden bezorgen. Het heeft er
nl. alles van, dat de OAS haar
activiteiten naar Frankrijk heeft
verplaatst en dat de beslissende
strijd daar zal worden uitge
vochten. Met alle (grote) geva
ren, die daaraan verbonden kan
nen zijn. De Ganlle heeft In de
ze strijd behoefte aan de steun
van een zo breed mogelijk de
mocratisch front. Zijn Europese
politiek heeft de basis, waarop
zijn bewind in het parlement
steunt belangrijk versmald.
Vandaar, dat de president no
wat minder hard van stapel
loopt dan lotdusver. En vandaar
ook. dat Adenauer, die ln tijd
nood verkeert, zo ongerust en
ongeduldig wordt...