EUROPEES SPOORWEGNET
van Sp aanve
en ^J-ranóe voidaten
r
ZATERDAC 15 AUGUSTUS 1959
Zij zijn de jongens die het zware werk doei
HUmtlH
Wanneer de jonge vrouwen van St. Willebrord
nog geen kinderen hebben, of oudere vrouwen
haar kroost zelfstandig zien worden, presen
teren ze graag haar diensten bij de vele conser-
venfabrieken in de omtrek. Een extra verdienste
van vijftig gulden per week is altijd zeer wel
kom ook al brengen de kinderen reeds het
nodige in.
y^ANNEER men langs de grote
verkeersweg van Breda naar
lituT Roosendaal rijdt en even voorbij
Etten, aan z'n linkerhand, tussen
a||erlei vriendelijke huisjes een ranke
2 s"° torenspits omhoog ziet steken, zou ei
men onmogelijk kunnen vermoeden
welke donkere bladzijden de historie
daar geschreven heeft. We doelen op Sint Wille
brord, dat met zijn 6000 inwoners het grootste dorp
werd van de gemeente Rucphen, doch in de vorige
eeuw nog maar weinig meer was dan een woest stuk
heideland, aangeduid als „Het Heike" en schuil
plaats biedend aan enkele honderden zeer zonder
linge mensen: Heikesmensen.
Hoe kwamen die mensen daar, waarom werden ze zo
berucht en zijn er inderdaad nog zoveel gevallen aan te
wijzen, die het grauwe verleden levendig houden?
Ziedaar enkele vragen, waarop we gaarne in Willebrord
zelf het antwoord wilden vernemen en dat ook wel min
of meer gekregen hebben.
Het
dommen van de burgerij in de
omliggende dorpen, uit te steken,
De Heikesmannen werden zo
driest, dat in 1784 de drossaards
de heerlijkheden Breda
digheden en fantastische rustplaat
sen op een landgoed zijn. Maar als
de rookwolk opkronkelt uit die
stulpjes, wier wanden veel op
vlechtwerk van schanskorven ge-
Bergen op Zoom besloten, harde lijken, dan weet ge. dat
treffen. Doch door
'an de Patriotten
maatregelen uit
blijven.
In 1793 werden er plannen ge
maakt om alle Heikesfamilies "op
te sporen en naar de koloniën over
te brengen. Deze plannen konden
echter evenmin worden uitgevoerd,
daar de Fransen ons land binnen
steden zijn en gij treedt nader.
De romaneske tint verdwijnt en
elkeen die ooit gedroomd heeft van
Binnen
inst posi
tief kon men zich
uitlaten over de
herkomst. Daar
over bestaan nl.
meer theorieën.
Doch vermoedelijk
zijn ze geen van
alle helemaal o n-
juist. Zo zijn er
onderzoekers ge
weest, die tot de
conclusie kwamen,
dat de Heikes
mensen nakome
lingen zijn van
Spaanse soldaten, wai ag
die zich gedurende »n"
Zo de rook u niet terugjaagt,
bukt ge u door de lage, wrakke
deur. die een touw, een stuk hout.
of een pin tot sluiting heeft. Naast
de deur is een venstertje met een
,Het Hei- paar ruitjes van twijfelachtige
al stel- substantie, door rook en stof sterk
hoorn zwemend. De ontbre
kende ruiten zijn met lappen of
n de vrederechter
het besluit alle
r de wijde
En in 1814 i
van Oudenbo:
Hcikeslieden i
trek te verspreiden
ke" totaal te verwc
den hun hutten en schuren
aard niet zo heel veel voor. Doch
van die voornemens kwain ook al met een bussel stro
niets terecht. Het bleef bij de ar- Het gebint, dat de
restatie van enkelingen, die
•erden gesleept,
kenend gesproken
„Schooyers Heike"
Amsterdam" of vai
Hoek".
•erd
veelbete-
tegelijk
Tachtigjarige
Oorlog (1568
1648) in Brabant
ophielden. Andere
onderzoekers wa
ren van oordeel,
dat eerder
worden
tijd
Verpaupering
Intussen ging de verpaupering
van hen, die op vrije voeten ble
ven, onverminderd voort. Zij de
den. om enige handel te hebben.
manden maken, aan het
an bezems, he. drogen
van mos. het villen van beesten,
het wassen van zand en scharrel
den voorts in oud roest, beenderen
en oude paarden, terwijl zowel de
Heikesmannen als Heikesvrouwen
meekrap gingen delven om een
paar grijpstuivers machtig te wor-
wijze nog
achtten noch het slaan,
noch het
der uitgesloten.
mening, dat aller
lei ongure #lemen-
ten uit het land
van Breda en het
Bergen op Zoom aan de
de sterke arm ontsnap
ten door in het woeste land van
Het Heike" hun toevlucht te zoe
ken. Dat zij daar dan een hard
bestaan tegemoet gingen lijdt geen
twijfel, zodat zij steeds weer ge
dwongen werden de handen naar
andermans goed. d.w.z. naar eigen-
wist men zich op deze
vel door het leven te
ij het woeste heideveld op in de
winfe:
schraagt en het dakje
moet houden, bestaat uit
stevige sparretjes, die
voor kapstok, droogrek
nen en geven u de ganse kleder-
schat te aanschouwen, zijnde een
deel van het hccgtijdstoilet en
enig raadselachtig ondergoed,
waarvan men bij een eerste oog
opslag door de lappen en scheu
ren niet beslissen kan. of het oor
spronkelijk een broek, een hemd,
of een borstrok is geweest.
Om geen brand te stichten heeft
men het vuur niet te dicht naar
de tenen wand gelegd, en deze
beveiligd, dcor enige stenen en
scherven er tegenaan te vlijen
En waarom zou men ook het vuur
niet midden in het vertrek bren
gen? De vloer is de zandige heide
grond die niet in brand zal gera
ken. De schoorsteen is dat gat
daar in het dak. De rook schijnt
maar moeilijk de weg te kunnen
vinden bij die dwarrelwind van
allerlei tocht, die uit grote en
kieren blaast, welke de
het midden der vorige
eeuw nog waren. De onderlinge
binding was uiterst sterk en hun
vrijheidsdrang kende geen gren
zen. Vandaar, dat ten tijde van
de Belgische opstand, toen ook in
hun omgeving vele soldatenkwar-
tieren verrezen, de Heikesmensen
zich te buiten gingen aan de ergste
uitspattingen. Volgens het Liber
Memorialis van de R.K. Kerk tel
de men in die dagen onder hen
meer dan tweehonderd prosïituées.
Deze toestanden gaven er de stoot
toe dat in 1841 tussen al die trieste
hutten een kerk werd gesticht,
mét een school en de naam „Het
Heike" vervangen werd door die
van de geloofsverkondiger Willi-
brordus. In de parochie kwam ook
een „onderlinge Mij tot verbete
ring van de positie der bewoners"
tot stand. Er kwam voorts een
meisjesschool, waar het kantwerk,
het breien en het vlasspinnen
werd geleerd. Doch ofschoon men
aanvankelijk nogal trots was op
een en ander waren de resultaten
toch niet zo erg moedgevend.
Daarom schreef in 1861 zekere ds.
G. H. van Senden te Leur in een
brochure, dat de geaardheid eigen
lijk nog niets veranderd was. Er
werd nog maar al te veel gesto
len, gevochten, gedronken en ge
zondigd op sexueel gebied. Hij kri
tiseerde de pastoors en leerkrach
ten scherp, wat heel wat stof deed
Pasfoor Bastiaansen
Doch in 1909 stond er een groot
man op in St. Willebrord, pastoor
Bastiaansen, die tot aan zijn dood
(In de Duitse bezettingstijd) dag
en nacht voor de Willebrorders
heeft gewerkt en op de beste
Hij wilde
;rder
schrijft een zekere Élise steeds afbladerende gele leem of
Calcar omstreeks 1860. „als klei. waarmee de hut van bin-
nen en buiten besmeerd is,
gedurig veroorzaakt".
gij ellende wilt zien zoals
dagelijks wordt geleden. Ik zal u
brengen op een plaats, waar de
barre, ongastvrije grond toch ge
zellig met hutten overspreid is. Zo-
ge ze op kleine afstanden
kander. Ze zien er in d«
waarlijk niet onaardig
in de winter, als Gods vriendelij
ke zon er een troostende straal
van erbarmen over uitgiet, mag
ik ze best aanschouwen, mits ik
mij verbeeld, dat het rustieke aar-
Oostenrijk levert een belangrijke bijdrage
„Bitte Türe
schliessen. Der
Zug fahrt gleich
ab. Wir wiinschen
gute Reise". Deze
woorden klinken
dikwijls door de
luidsprekers op
de stations van
de grote steden
in Oostenrijk HBBj
even voordat een
sneltrein ver
trekt. Het doet
de buitenlander
en vooral de Ne
derlander prettig
aan. Want nim-
Ned. Spoorwegen
hun reizigers op
deze wijze een
goede reis. Mis
schien komt dit.
doordat er in ons
land piet zo heel
veel tijdens een
treinreis is te be
leven. In Oosten
rijk is dat echter anders. Daar is
neer we ons bepalen tot de „Al-
penbahnen", dan ontrolt zich al
reizende voor ons oog een prach
tig afwisselend landschap, rijk
aan bergen en ravijnen, zodat
we een d'-ep respect krijgen voor
hen. die de aanleg van de spoor-
wceen door Tirol. Vorarlberg,
Salzburgerland en Karinthië heb
ben ontworpen en uitgevoerd.
Dc aanleg
ten is niet eei
moesten vele. soms lange bruggen
over brede dalen worden gebouwd
er moesten langere en kortere tun
nels worden aangelegd en zelfs
daar, waar bruggen of tunnels
niet nodig waren, bood het ge
reedmaken van het tracé nog
moeilijkheden genoeg.
Oostenrijk heeft het evenwel ge
klaard. Moest het ook wel klaren,
omdat het als Middencuropees
land had te zorgen voor de ver
bindingen tussen diverse hoofdste
den en andere grot
werelddeel.
rug. Maar de aanleg van deze lij
nen was dan ook in technisch oog
punt slechts een 'peuleschil ge
weest bij de 197 km. lange Arl-
bergspoorweg, die nu eens hoog
tegen de berghelling, dan weer
diep in het dal moest lopen en
waarvoor ongeveer in het midden
een ruim 10 km. lange tunnel tus-
Langen, de Arl-
St. Anton
Oostenrijk geëlektrificeerd.
Trots en kloek
Overigens doet de Heikesman,
e in zijn half-barbaars leven
En zelfs op zijn ruweheide in vrijheid
rondloopt, precies wat hij goed
vindtzonder naar iemand te
vragen. Hij is trots, kloek en
moedig in het gevoel van zekere
nnafhankelijkheid. Hij is rap van
leden en wakker in al wat hij
drijft als stroper en smok
kelaar van oudsher vermaard,
als rover maar al te zeer door
de ganse provincie gevreesd. Zij
zijn slim, gevat, handig en on
gewoon welbespraakt. Zij zijn
by hun hartstochtelijkheid, die
soms nog van zuidelijk bloed
schijnt te getuigen, zeer gevoe
lig voor aandoeningen van edel
moedigheid en erkentelijkheid.
Zü bezitten zekere fierheid en
eerzucht: wie hun vertrouwen
toont zullen zij trouw bewijzen,
doch wie hen door wantrouwen
prie/t, kan hun wraak duchten.
Zij zijn aan elkander gebonden
en onderling zeer getrouw.
Zij stelen uit nood, z
om in het leven te blij'
zijn, op weinige uitzonderingen na",
volleerde bedelaars en geslepen
landlopers, die zich 's zomers ver
over de grenzen der provincie
verspreiden en waarvan steeds
een gedeelte het leven in de ge
vangenissen doorbrengt, waarover
zij op verwonderlijke, natuurlijke
en gemeenzame wijze spreken.
Hun duikelende kinderen bezetten
de wegen om te bedelen terwijl
de vrouwen onbezorgd, joelend en
zingend, lachend en ravottend bij
troepen van vijftig en meer zich
op de dorpen werpen om wekelijks
de centen op te halen. Bij al de
diepte hunner ellende zijn ze op
geruimd en levendig.
Bij velen ziet gij koolzwart haar
en flikkerende ravenogen, met die
snelle, scherpe blik, die u eens
klaps al de Zigeuners- cn Gypsies-
overleveringen voor de tgecst
brengt; terwijl in andere, meer
blonde, blijkbaar van een ge
mengd bloed, zelfs in het blauwe
oog nog iets van die loerende
flikkerblik bijwijle u tcgenblinkt,
als zij naar iets uitzien of op iets
opmerkzaam worden.
Vrijheidsdrang
zonder meer vrij
waren tegen de hongerdood, de
jonge kinderen in bewaring hou
den opdat de vrouwen konden
gaan werken en de oudere blagen
met een stuiver of een dubbeltje
naar school lokken. Hij ontwierp
tekeningen voor eenvoudige stenen
huisjes, metselde en timmerde
zelf mee. richtte méér scholen op
en zocht naar betere werkgelegen
heid dan de ontginning, die door
de slechte kwaliteit van de bo
dem toch voorlopig geen bestaan
kon opleveren. Trouwens de mees
te Heikesmannen hadden zich
nooit om land- of tuinbouw be
kommerd. En zo is het groten
deels tot nu toe gebleven. De an
dere dorpen van Rucphen, t.w.
Sprundel. 't Schijf en Zegge, had
den altijd een agrarisch karakter
gehad. „Het Hei-
ook al niet omdat
de Heikesmensen,
met hun minder-
'digheid:
plexi
zucht om bij el
kaar te blijven, er
geen behoefte aan
hadden, gewoonten
van anderen over
te nemen. Liever
bleef men on
derling scharrelen
in casu op het ter
rein van de liefde,
wat biologisch
vaak de meest fu
neste gevolgen
had.
Die gevolgen zijn
vandaag de dag
nog duidelijk
waarneembaar,
wijk van het dorp
die in de volks
mond nog altijd als
„de Gekkenhoek"
wordt aangeduid. Het
een smalle zandweg,
zijden waarvan tientallen noodwo
ningen staan, die voor een groot
deel door a-socialen zijn bevolkt.
Ze moeten weg, die noodwoningen,
zoals er al zoveel verdwijnen
moest, maar de debiele kinderen
blijven. En of de dertig of veertig
kroegjes, waar altijd het bier rij
kelijk vloeit, zullen worden geslo
ten is nog de vraag, „'t Is bij
ons net als in België", zegt een
oude Willebrorder lachend, als we
daarover een opmerking maken.
„En in België is het goed toe
ven Vraag het maar aan de
Tuff er"."
Wie is de „Tuffer"?
Dat blijkt een bijnaam te zijn
van een nog veel oudere Wille
brorder Bijnamen hebben ze
haast allemaal. Ja, de echte na
men kan men ons meestal niet
eens noemen. Wel de „Pruis", en
Ik voel me nergens gelukkiger
dan in St. Willebrord"
.J
nen en schrijven hebben geleerd,
mede dank zij de bemoeiingen
van een stichting, welke de naam
Bastiaansen draagt en ieder jaar
zo'n ton subsidie ontvangt van het
ministerie van maatschappelijk
werk. Dit weer door de grote ac
tiviteit van burgemeester Alberts,
oud-raadslid van Schiedam en nu
al weer 13 jaar de stuwende
kracht van Rucphen. Door zijn
toedoen ook kwamen die stukken
van Willebrord, die jaren ressor
teerden onder de gemeenten Etten
en Hoeven, nu ook bij Rucphen,
zodat alle zorgen over „Het Hei
ke" in handen van één gemeen-
tebestuur konden worden gelegd.
Daarmee werd een grote handicap
uitgewist.
Botlek gebied, naar Dordt naar
Zwijndrecht en waarheen nog niet
meer. Kunnen ze tijdens de bie
tencampagne elders meer verdie
nen, dan zeggen ze „adieu baas"
en gaan ze ergens ploeteren in de
bieten. Maai elders gaan wonen
willen deze duizenden Heikesman
nen niet, net zo min als hun va
ders dat wilden, toen ze aardap
pelen gingen delven in de Haar
lemmermeer.
Nergens
s het „Ijspaleis", dat
de modernste begrippei
icht en waar het geld
de duizenden guldens per u
nnenstroomt. Want de Heikes-
Een
ingei
eek
i zijn
wilier
iel hard uerkei
verdiende geld maar
mogelijk kunnen uitgevt
tegenslag onderging
men nog maar kort geleden, toen
Den Haag vaststelde, dat het niet
juist was geweest om èn Etten,
èn Oudenbosch, èn Rucphen tot
ontwikkelingskernen te promove
ren. Dat werd te kostbaar en toen
werd beslist, dat in West-Brabant
alleen Etten nog als zodanig zou
worden beschouwd. Het klimaat
is daar ook beter, zo oordeelt Den
Haag.
Intussen betekende de beslissing
En als men ons dan op deze i
nier wat vertrouwd tracht te i
ken met de burgerij giechelt het
jongere volk, omdat voor deze
verstrekken om allerlei faciliteiten
tè verlenen voor het aantrekken
nieuwe industrieën. Maar ja,
j- ecu haardenfabriek uit Noordhol-
lieden iedere bijnaam een begrip 1>nd ging in Rucphen op de nes.
1S" ■■■•li i °°k deze arbeiders trekken
Flinke kerels weer iedere ochtend, hetzij met
pendelbussen, hetzij met eigen
Toch zijn er heel veel flinke ke- vervoermiddelen, om zes uur naar
reis onder hen, die lezen en reke- de Rotterdamse haven.
InnsbruckKufstein (74 km
de belangrijke verbinding Duits-
Italië zorgt, is er nog e n
zeer drukke noord-zuidverbindirg
adoor Oostenrijk: de lijn Salzburg-
duurden de werkzaamheden: toen Karinthië, waarover veel verkeer
Innsbruck
meter land
i
ngelegd. Vi
tzaan-.hedei
had Europa zijn west-oostverbin-
Midden-Eurotfa naar Zuid-Eu- te lev
rder dan de eerste Oostenrijks1
Alpenspoorweg van Innsbruck in
zuidelijke richting naar de Bren
ner, die 37 km. lang in 1867
was geopend.
Enkel spoor
steden i
Arlbergbahn
Neem de Arlbergbahn tus
Bregenz en Innsbruck bijvoorbeeld
Het reizigersverkeer tussen Lon
den en Parijs, Bern en Zurich met
Wenen, Boedapest en Boekarest
gaat via dit traject. En dan zwij
gen we nog over het verkeer tus
sen onder meer ons land, Belgis
en Zwitserland met Tirol. Met de
bouw werd in 1880 begonnen. Ze
ker, toen waren de klanken van
het halve eeuwfeest van de oudste
spoorlijn voor het personenvervoer
tussen Stockton en Darlington in
Engeland al vijf jaar verklonken
en had de oudste Nederlandse lijn
tussen Amsterdam en Haarlem
zijn 40-jarig jubileum al achter de
De Arlbergbahn is voor het bruck.
grootste deel nog enkelsporig en
het vereist dagelijks een grole or
ganisatie en veel overleg tussen
de diverse stations om de talrijke
Want behalve vele internationale pese
treinen. waarmede de belang- die^
rijkheid van het traject is bewe
zen is het binnenlandse verkeer
men weet, dat vele internationale nel nodig
treinen, reeds voordat zij de Oos- li
tenrijkse grens bereiken.
irmd door de Giselabahn,
noemd naar de dochter van kei
zer Franz Joseph I. Deze lijn loopt
van Salzburg naar Schwarzach-St.
Veit. De Giselabahn loopt dan ver
der via Zeil am See naar Wörgl,
waar aansluiting wordt verkregen
op de lijn van Kufstein naar Inns-
het railverkeer in Europa
Achterstand
Tauernbahn
gemakkelijk is voor een veilige
snelle doortocht te zorgen, term
niet, omdat men er ook in Oosten-
co punctueel mogelijk
Thans zijn alle grole Alpenbah-
Na de tweede wereldoorlog had
het een achterstand in te halen,
een achterstand, niet alleen door
deze oorlog veroorzaakt, doch fei
telijk nog meer door de jaren daar
voor. toen het door Duitsland was
ingelijfd en er nauwelijks aan
dacht aan vernieuwingen of ver
beteringen kon worden besteed.
Doch de Oostenrijkse spoorwegen
hebben de laatste jaren een krach
tige ontwikkeling doorgemaakt,
ook op het gebied van het mate
riaal. Sterke lokomotieven trek
ken vele wagons door het Oosten
rijkse Alpenland en ook aan de rei
zigersaccommodatie wordt hard
8Vz km. lange tun- gewerkt. Weliswaar is het oude
In 1909 kwam de materiaal nog niet overal vervan-
Klagenfurt gen door nieuw, doch de buiten-
laat zélfs tot Trïëst, dus tot Zuid-Sla- lander, die in comfortabele wa-
Italië gereed. Behalve de gons naar zijn vakantie- of zaken-
doel reist, zal daar nauwelijks iets
van merken. Hij reist thans op ge
makkelijke wijze door een prach
tig landschap en heeft er (geluk
kig i geen weet van, hoeveel
moeilijkheden en organisatietalent
de Alpenbahnen bewezen op spoor- juist in Oostenrijk nodig
Bij Schwarzach-St. Veit begint
echter een der beroemdste Euro
spoorlijnen, de Tauernlijn,
km. lang is en naar Spittai
Karinthië loopt. Hiervoor moest
de Hohe Tauern worden doorboord.
Spittai
i dit
kelsporige traject het niet altijd Tauerntunnel moesten nog 16
dere tunnels en vele bruggen wor
den aangelegd. Precies 25 jaar ge
leden werd ook deze lijn geëlektri-
weggebied een belangrijke bijdra- nog zijn om dit mogelijk te maken.
„Ik voel me nergens gelukkiger
dan in Sint Willebrord", zeggen
ze spontaan. Doch op die manier
zijn de dagen wel erg lang. Ze
mopperen bovendien soms op de
Rotterdammers c.s., omdat die
naar hun mening zoveel noten op
hun zangen hebben. En daar komt
nog bij, dat de B.L.O.-school, dus
de school voor zwakbegaafde kin
deren in St. Willebrord, ook beter
niet in de steek kan worden gela
ten. Want evenals voor de gewone
lagere scholen in St. Willebrord
werd ook voor de B.L.O.-school
toegestaan, dat de klassen de helft
kleiner zijn dan in alle andere ge
meenten van het land. Zulks om
de Helkeskinderen min of meer
individueel te kunnen onderrich
ten. Al stelle men zich nu niet
voor. dat het schoolbezoek er zo
daverend is. Integendeel, veel da-
verender is er het schoolverzuim.
De onderwijzers doen echter alles,
om dit tegen te gaan.
Uit die anti-schoolmentaliteit
■moet mede wordenverklaard,
dat maar zo'n klein percentage
van de kinderen naar de am
bachtsschool of de landbouw
school in Rucphen, of naar de
huishoudschool te Sprundel
gaat. Liever verwent men de
jongelui met snoeperijen. En
zichzelf met televisie. „In heel
West-Brabant staat nergens zo'n
mooi „Ijspaleis" als bij ons," zei
ons een vooraanstaand Wille
brorder En ik meen, dat de
t.v.-dichtheid hier eveneens een
record betekent
„Hebben ze het dan zo rijk",
zal men wellicht vragen.
Wie van f 60 a f 75 per week
rond moet komen stellig niet.
Maar vele Heikeskinderen moe
ten zo gauw mogelijk gaan ver
dienen en vele Heikesvrouwen
presenteren haar diensten bij de
talrijke conservenfabrieken. En
het o gewonnen zo geronnen"
kent men in „Het Heike" on
danks of juist door het
lage ontwikkelingspeil, opper
best.
Al i
er reeds heel veel t<n
randerd in het eenmaal
ruchte St. Willebrord,
toch zijn er nog wijken, waarop
het stempel van liet grauwe ver
leden nog zwaar drukt. Hier bij
voorbeeld, in „Nieuw Amster
dam", of „de Gekke Hoek", zo
als de Heikesmensen zelf deze
buurt van noodwoningen nog bij
