Emigranten in 1907 naar
onbekend Brazilië
RDTERDÖN
smaken:
Comité Burgerrecht herdacht
zijn tienjarig bestaan
Door P.B.O. wordt soepeler
overleg mogelijk
5
VRIJDAG 14 OCTOBER 195S
Lijdensweg op zee, lijdensweg te land
Eindpunt: oerbos waar men geen
twee meter ver kon zien
(Van onze speciale verslaggever)
HET WAS niet mijn eerste emigratie, die naar Brazilië in Maart 1907",
vertelt de heer Van Langen. „In 1888 ging ik als jongen van tien
jaar al met mijn ouders naar Duitsland. Ik bleef er tot ik 25 was." Dat
moet dus in het jaar 1903 geweest zijn. Tot 1907 bleef hij in Nederland.
In Maart van dit jaar was er een commissie, die emigratie naar Brazilië
propageerde. Na 18 jaar gesloten te zijn geweest, stelde het land zijn gren
zen weer open voor nieuwkomers. De heer Van Langen en zijn gezin
behoorden tot de eersten die vertrokken.
Het schip waarmee zij uit Antwerpen
vertrokken naar. wat zij dachten hun
nieuwe vaderland, heette San Nicolas.
Het was eigendom van de Hamburg-Zuid-
Amerikalijn en het bleek niet het beste
schip te zijn wat men zich kon wensen.
De lading was b.v. zeer slecht gestouwd.
Vaten wijn, die in Oporto ingeladen wa
ren, gingen door de woelige zee rollen.
De inhoud overspoelde niet alleen de
dekken van het schip, maar bedierf ook
de levensmiddelen die men had ingesla
gen. Daaronder namen bonen een zeer
voorname plaats in.
Het was nog een prille wereld, waar
door de heer Van Langen naar Zuid-
Amerika voer. Op Madeira waren de
paarden en rijtuigen nog niet doorge
drongen. Alle vervoer geschiedde daar
met sleden, die door ossen getrokken
werden.
Voor het eerst maakten de emigranten
daar kennis met het begrip „Stow-aways":
blinde passagiers die. nadat het schip de
ankers had gelicht, overal vandaan kwa
men. Men kon er, voor het schip de ha
ven definitief verlaten had, negentien
aan de autoriteiten op de vaste wal af
leveren, maar buitengaats kwamen er nog
drie te voorschijn die zich, bij het uit
delen van de dagelijkse maaltijden, bru
taalweg tussen de passagiers hadden op
gesteld. De zeemanswet was hard. De
kerels werden afgeranseld, ondanks de
protesten van de passagiers en vervol
gens in een kolenbunker opgesloten
Trams door ezels getrokken
Een vreemde wereld was het die de
emigranten daarna zagen. Zij deden Per-
nambuco aan, een havenstad, waar de
trams door ezels werden getrokken. Na
vijf weken kwam men in Rio de Janeiro
aan. Een regeringsboot bracht de emi
granten naar het eiland Ilha de Flores.
Twee weken duurde het verblijf daar.
4
Virginia
American
Half xicaar
Ztcaar
Ja!
Shagretta
smaakt beter
dan shag!
Geen wonderShagretta is zo
rijp dank zij de natuurgefer-
menteerde tabak, die bij het
Clark Procédé EQ 7 wordt
verwerkt. Koop en rook een
pakje Shagretta en vergelijk
het met shag
SmaaltI ook
beter In do pijp
Een vaartuig van de Lloyd Brasileiro zou
de honderd Nederlanders en verscheiden
andere passagiers verder brengen. Doch
dat werd een lijdensweg.
Er waren voor de honderden opvaren
den (behalve emigranten bevonden zich
ook vele negers en Brazilianen aan boord)
slechts veertig bedden. Die werden ter
stond door de inheemse bevolking „be
zet". Er werd aan boord in grote ketels
gekookt en ook bij de uitdeling van het
voedsel gingen de Brazilianen voor. Wat
er overbleef was voor de emigranten.
Er was een Duitse vrouw aan boord,
die ziek werd. Toen men om hulp vroeg
voor deze immigrante, zei de Braziliaanse
commandant van het schip dat hij zich
aan dergelijke passagiers niets kon laten
gelegen liggen. Als de vrouw stierf, zou
men haar wel over boord zetten
In Santos ging de echtgenoot van de
zieke vrouw van boord en hij beklaagde
zich bij zijn consul. Die wist van optre-
Terug in vaderland
1/IJFTIG JAAR geleden emigreer
de de heer Th. van Langen, El-
boogstraat 3, uit Den Haag. met
zijn gezin naar Brazilië. Hij is thans
79 jaar oud. De laatste 49 jaar heeft
h\j in de Verenigde Staten van
Amerika gewoond. Toen h\j daar
voor de tweede maal weduwnaar
werd, is hij, een goed jaar geleden,
naar het vaderland teruggekeerd
om er voor de derde keer te trou
wen. Kinderen en kleinkinderen
zitten in de Ver. Staten, maar hij
had „een eigen thuis nodig" en hij
heeft dat hier nu gevonden.
Zoals alle oude mensen, kijkt hij
graag op het leven terug. Over die
Irazilië
schreef hij een dagboek. Ter lering
en onderrichting van hen die thans
emigreren, namen wij er wat uit
over. Hoe groot de moeilijkheden
van de tegenwoordige weg-trekkers
ook zijn, kinderspel zijn ze verge
leken bij hetgeen de heer Van Lan
gen meemaakte.
Dinsdag zou men vertrekken. Juist
voor de trein wegreed stierf er een klein
kind van het gezelschap emigranten. Er
was weinig melk geweest onderweg en
de voeding was voor kleine kinderen
abnormaal.
Niettemin wilde het hotel het kind niet
van daaruit doen begraven en zo moest
het lijkje meegenomen worden in de
trein. Het was zéér heet. De hele dag tot
aan Cruz Alta, waar het kind ter aarde
Verjongd.
20 STUKS 75 CT.
Negen-en-zeventig jaar oud is de heer Theo van Langen nu. Kaars
recht en helder van geest schrijft hij zijn boeiende levensgeschiedenis.
kon worden besteld, had men het bij zich
in de wagon.
Duitse mensen
Hij reorganiseerde de toestanden
boord, reserveerde de veertig bed-
voor de vrouwen die aan boord wa-
en bepaalde dat bij het verdelen van
het voedsel thans de blanke opvarenden
vóór dienden te gaan.
Zo kwam men onder iets betere om
standigheden in Rio Grande. Op een
vrachtboot, die helemaal geen slaapgele
genheid bleek te hebben, zou men de
rivier opvaren. Door bemiddeling van de
Nederlandse consul kregen de reizigers
gedaan dat het middenruim onbeladen
ju blijven en dat men daarin kon slapen.
Slapen in de schuur
Porto Alegre was het volgende station.
Toen de heer Van Langen bezig was met
n veiligheid brengen van de bagage,
kwam zijn zesjarige zoon hem vertellen
dat het logies waar zij de nacht zouden
doorbrengen, geen bedden had. Er stond
schuurtje ter beschikking van de
aangekomenen.
De Italiaan, die het „hotel" exploi
teerde, bleek evenwel een voor rede vat
baar mens te zijn. Op het protest van de
uwe gasten ontruimde hij zijn woning
liet hen daar toen bivakkeren. Maar
ook in dat huis waren geen bedden en
ien moest er op de kale vloer slapen.
In de late avond verscheen er een man,
ie zich voorstelde als dr Van der Laan.
ij was dus een Nederlander, gul met
sigaren en met vriendelijke woorden- Hij
vond het zó fijn, dat er Nederlanders
waren en hij had zülke goede relaties
met de Braziliaanse regering! Hij was
bereid zijn landgenoten op alle manieren
„Zorgt u dan voor bedden!" riepen de
emigranten uit.
Maar dat was nu juist het artikel
waarin de heer Van der Laan erg krap
zat. En dat was een nare geschiedenis,
want men was verplicht, in verband met
de lijdensweek, van Donderdagochtend
tot Zaterdagmorgen daar te blijven. Twee
volle dagen en even zovele nachten op
de vloer
om zichzelf te troosten schrijft de
heer Van Langen: „Het eten was er
goed"
Et stierf een kind
Per trein ging het die Zaterdag naar
Santa Maria. Men stapte er af in het ho
tel Hamborgio, dat weer dependances had
in een schuur op de binnenplaats, waai
de bedden drie hoog boven elkaar ston
den en mannen, vrouwen en kinderen bi
elkaar moesten logeren.
Het werden harde Paasdagen, daar Ir
dat slechte verblijf. Weliswaar had d<
eigenaar op de protesten van de hee'
Van Langen het hotel tot zijn beschik
king gesteld, maar hij en zijn familie
leden konden daarvan juist geen gebriu)
maken, omdat hij door zijn bemiddelend'
arbeid de tijd voor zichzelf en zijn gezir
voorbij had moeten laten gaan.
In Cruz Alta stonden de wagens klaaf,
die de reizigers over kurkdroge wegen
naar hun bestemming te Isui zouden
brengen. Cruz Alta was toen het eindpunt
van de spoorweg. Het merkwaardige feit
deed zich voor dat de staat Rio Grande
da Sul in die jaren bewoond werd door
een vrijwel uitsluitend Duits sprekende
bevolking. De heer Van Langen had dus
een Duitse koetsier, een emigrant uit
een vorig transport en hij bereed de
eerste wagen, want hij had in zijn jeugd
altijd Duits gesproken.
Het was weer gloeiend heet. kurkdroog
en de wagens hadden geen veren.
In geen vier maanden was er een drop
pel regen gevallen en de ongeplaveide
wegen waren dus een bron van de grootste
ellende. Daar de aarde uit rode klei be
stond. zagen allen er na enkele ogen
blikken uit als roodhiuden.
Toen het om zes uur in de avond don
ker was, werd er gestopt. Er liep In die
tijd dwars door Brazilië één weg
Argentinië en aan die weg stonden, op
bepaalde afstanden, winkels. Bij een van
die winkels hield de koetsier halt.
De koetsier zelf ging naar binnen.
„Als het begint te regenen waarschuw Je
me maar", zei hij.
De passagiers brachten de avond door
op de stoffige grond.
Hel begon
Toen, tegen twaalf uur begón het te
regenen. De heer Van Langen waarschuw
de de koetsier, die kwam te voorschijn en
In de stromende regen, zette men de reis
voort. Het was zó donker, dat mei
Zo ziet Porto Alegre in het Zuiden
fan Brazilië er thans uit; een impo-
iante aanblik. Toen Th. van Langen
;r vüftig jaar geleden kwam, zag het
;r heel wat anders uit.
koppen van de paarden niet eens
zienl
En de regen stroomde maar. Met drop
pels die 2Vt cm groot waren.
In die regen reed men twaalf uur lang,
tot de volgende dag twaalf uur. Toen was
de karavaan aan het eind van zijn tocht
1 was de bestemming bereikt.
Een oude schuur werd het onderdak
jor de familie. De regen viel die e
nacht dat zij er waren, weer in stromen
de hele nacht was men doende met
het verleggen van de kinderen van de
kant van de schuur naar de andere,
was later een verblijfplaats bij de
inwoners van de plaats en van daaruit
gingen de mannen die tot het nieuwe
transport behoorden, hun toekomstige
nederzetting verkennen.
Die nederzetting bleek in een oerbos
te liggen, waar men geen twee meter
vooruit kon zien en waar nog nooit een
mens een voet gezet had. Het was geen
plaats om te wonen en te werken en de
nederzetting was geheel in strijd met de
beloften die de Braziliaanse regering de
emigranten gedaan had.
Dat was evenwel geen wonder, zo ver
nam men, want er waren enkele staten
die geweigerd hadden de federale wetten
te aanvaarden. En in een van die staten
was men klaarblijkelijk terechtgekomen.
Er werd eindeloos onderhandeld. De
emigranten hadden recht op schadever
goeding. want aan de grens was hun niet
meegedeeld dat Rio Grande do Sul de
federale wetgeving niet onderschreef.
Doch toen het bedrag der schadevergoe
ding zou vastgesteld worden op 4000 mil-
reis, te betalen in maandelijkse termijnen
(volgens de koers van die tijd was dat
f 3000) kwam men tot een voorlopig ac-
coord. De omstandigheden waren evenwel
zo hard voor de emigranten en het oer
woud was zo weerbarstig, dat men het
werk opgaf.
Voor de heer Van Langen kwam er
uitkomst in de vorm van een brief van de
spoorwegdirectie t$, Santa Maria, die hem
een betrekking, waarop hij had gesolli
citeerd, aanbood.
Hij heeft daar geruime tijd onder gun
stige omstandigheden gewerkt. Er waren
evenwel noch scholen voor de kinderen,
noch dokters.
Hij heeft daarna nog gepoogd in Argen
tinië aan de slag te komen, doch Latijns
Amerika lokte hem niet meer aan. Hij
zond vrouw en kinderen terug naar Ne
derland en keerde zelf ook terug naar
het vaderland.
Die terugreis was er ook een om nooit
te vergeten. Zij duurde namelijk door
allerlei moeilijkheden vier maanden
achttien dagen. Er waren te weinig m
sen aan boord om het schip in de vaart te
houden en de machinekamer worstelde
permanent met een tekort aan kolen. Er
moest dan hout gestookt worden, dat
voldoende stoom gaf. Zo heeft men
op die reis twee weken op de oc<
gedreven.
„Mijn avontuur was een goede les
hen die ook avonturen willen", zo besluit
de heer Van Langen zijn reisverhaal.
Hij bleef maar kort in Holland. De Ver.
Staten werd zijn tweede Vaderland. Zo
als gezegd: hij woonde er bijna een halve
Amerikaans hoogleraar over het economische
overheidsbeleid in de conjunctuurcyclus
(Van een onzer verslaggevers)
rpiEN JAAR lang heeft het Comité Burgerrecht nu „gestreden tegen
staatsbemoeiing en collectivisme, voor de handhaving van de persoon
lijke vrijheid van de mens". Het jubileum is gisteravond in het Kurhaus
in Scheveningen herdacht. Behalve door de voorzitter, de heer J. Kalff,
burgemeester van Heilo, werd het woord gevoerd door de Amerikaanse
hoogleraar in de economie, prof. dr H. D. Gideonse, president van Brooklyn
College in New York.
In zljin herdenkingsrede kpn de heer
Kalff vaststellen, dat in. de afgelopen
jaren 't bij zeer velen bestaande enthou
siasme voor een door de staat tot in de
perfectie geordende samenleving aan
merkelijk is geluwd. Burgerrecht heeft
daartoe zeker een steentje bijgedragen.
Wat Burgerrecht thans het meest be
zighoudt. is velerlei. De heer Kalff noem
de o.m.: het komen tot een bevredigende
loonpolitiek, bestrijding van de p.b.o.,
waar deze leidt tot gesloten groepsvor
ming en bureaucratie en het tegengaan
van. de nivellering ten gevolge van de
sociale en economische gelijkschakeling.
De Amerikaanse professor Gideonse is
Zeeuw van geboorte en ging op 18-jarige
leeftijd naar de States. Hij ontpopte zich
als een levendig causeur, toen hij sprak
over „Freedom has many faces" (Vrij
heid heeft vele aspecten).
Het centrale punt van zijn betoog wa:
de uiteenzetting over de nieuwe econo
mie: de overheid moet d.m.v. hoge be
lastingen in een tijd van hoogconjunc
tuur sparen, opdat zU in tijden van de
pressie op grote schaal kan uitgeven en
de belastingen kan verlagen. Zijn de om
standigheden weer wat beter, dan
ten de belastingen weer omhoog.
Waarom zijn wij in Europa zo met de
welvaart achtergebleven bij Amerika?
Deze vraag stelde het Tweede-Kamerlid
mr H. F van Leeuwen, tijdens de discus
sie, welke op het levendige betoog volg
de. Het antwoord was, dat in Amerika
314-5 Cent pet uur
Hogere lonen landbouw
en veeteelt
In de hoofdafdeling Sociale zaken var
het Landbouwschap ia overeenstemming
bereikt over een tussentijdse loonsver
hoging voor de akker- en weidebouw en
de veehouderij. Losse arbeiders zouden
3% ct. p. u. meer kunnen krijgen en r
arbeiders 5 cent.
Als het bestuur van het Landbouw
schap zich met dit accoord kan verenigen,
het college van rijksbemiddelaars
og over beslissen na advies va
Stichting van de arbeid.
Bouwers waren bijeen
PARTICULIEREN EN OVERHEID OP
VOET VAN GELIJKHEID
(Van een onzer verslaggevers)
Zoals wij gisteren reeds schreven, heeft op het congres van de Neder
landse Bond van Bouwondernemers in Den Haag, mr. N. J. C. M. Kappeyne
van de Coppello bepleit, dat de particuliere bouwers gebruik zullen maken
van de hun geboden gelegenheid, om een verticale publiekrechtelijke be
drijfsorganisatie te scheppen. Dat wil zeggen, één, waarin het hele bouw
bedrijf vertegenwoordigd is.
Bij de beantwoording van de vragen,
die naar aanleiding van zijn referaat ge
steld werden, betoogde hij, dat de ge
meenten monopolisten geworden zijn,
waar het de beschikbare bouwgrond be
treft. Dat geeft in de practijk tot allerlei
moeilijkheden aanleiding. Door zich in
P.B.O, te organiseren, krijgen de
bouwers en de eigenaren van onroerende
goederen de mogelijkheid, om zich, op
van gelijkheid, tot de gemeenten te
wenden en met haar te onderhandelen.
Dat geldt ook, in verhouding tot het
rijk, bij de onderhandelingen over sub
sidiëring en beschikbaarstelling van
bouwvolume.
Ook bij de haptering van woonruimte
ls het dan mogelijk om „een vui6t te ma
ken".
Spr. herinnerde aan een geval ln Leeu
warden, waar een nieuw gebouwd pand,
dat verkocht was aan een, niet ln Leeu
warden woonachtig persoon, door de ge
meente werd gevorderd. In kort geding
heeft de president van de rechtbank de
vorderende gemeente In het gelijk gesteld,
doch ware deze niet juridische, doch
zuivere beleidskwestie in de P.B.O. be
handeld, er zou een veel grotere kans
geweest zijn, naar het oordeel van
mr Kappeyne, om deze vordering onge
daan te maken.
De spreker omzeilde evenwel de vraag,
of hij meende, dat ook de consument, in
dit geval de huurder of koper van hulzen,
ln de bedrijfsorganistie zou moeten wor
den opgenomen. Wel meende hij. dat in
geval men de koper c.q. huurder (de nota
ris of de makelaar) tot de organistie zou
toelaten, het algemeen belang ervan min
der tot gelding zou kunnen komen.
Een bezwaar tegen de bestaande wet
op de publiekrechtelijke bedrijfsorganisa
tie noemde hij, dat ze te sterk op indu
striële basis is ingesteld. Daardoor ko
men bepaalde groepen In de vertegen
woordiging minder aan bod.
weldoordacht de macht van de overheid
is gebruikt om de mensen te dwingen te
concurreren, als zij niet wilden. Met con
currentie kwam er een grotere bereid
heid voor nieuwe gedachten dan in
Europa. Het betekende ook een verho
ging van de productiviteit.
Deze avond werd bijgewoond door de
wnd. commissaris der Koningin, mr J. J.
R. Schmal, admiraal C. E. L. Helfrich, de
Kamerleden Van Leeuwen en J. Reijers,
ir Manusama van de Republiek der Zuid-
Molukken en afgevaardigden van ver
schillende organisatie», om. „Door de
Vijf jaar geëist voor
aanslag op arts
Vijf jaar gevangenisstraf en terbeschik
kingstelling van de regering was gisteren
de eis voor de Groningse rechtbank tegen
de 25-jarige perser M. L. uit Amsterdam,
die op 11 Januari een aanslag zou heb
ben gepleegd op de chirurg J. van Gulik
uit Groningen.
Toen de arts uit zijn woning aan het
Zuiderpark in zijn auto wilde stappen,
werd hij van achteren met een zwaar
voorwerp aangevallen. Er ontstond een
korte worsteling, die eindigde toen de
jongeman zich uit de voeten maakte.
Hoewel de jongen voor de politie een
volledige bekentenis aflegde, ontkende
hij nu al het hem ten laste gelegde.
Brood thans 15 cent
in Breda
Besprekingen bleven zonder
enig resultaat
De broodoorlog ln Breda ls nog niet tot
een einde gekomen. De prijs is gedaald
tot vijftien cent per heel brood. De huls
vrouwen varen er wel bij, maar een
kleine bakkerij In Breda is reeds ge
sloten. Hij kon het niet langer bolwerken.
De firma Ouwerling (zes zaken door de
gehele stad), die de broodoorlog begon
door de prijs voor afehaald brood met
vier cent te verlagen, heeft thans de
wagens van verscheidene concurrenten
voor zijn deur die het „prijsbederf" de
kop willen indrukken.
De heer Ouwerling legt het accent °P
het al dan niet bezorgen. Het ln beide
omstandigheden brood tegen gelijke prijs
leveren acht hij niet Juist, daar de kos
ten door het bezorgen worden verhoogd
zonder dat er een redelijke compensatie
tegenover staat.
Vooral voor de kleine en middelgrote
bedrijven acht hij dit nadelig. Op dit
punt zijn de bakkers het echter met de
heer Ouwerling eens, getuige het feit dat
de coöperatieve bakkerij De Baronie, die
met één slag haar prijzen drastisch ver
laagde. ook een prijsverschil heeft aan
gehouden, namelijk 22 cent voor afge
haald en 25 cent voor bezorgd brood.
Een gisteravond gehouden bespreking
tussen de bond van bakkerspatroons en
de heer Ouwerling heeft geen resultaat
gehad. De heer Ouwerling, doctorandus tn
conomie, handhaafde zijn mening dat
het prijsverschil tussen afgehaald en be
zorgd brood vier cent moet bedragen,
waarmede de particuliere bakkers niet
accoord gingen. Hij is Dinsdag voor een
bespreking op het ministerie van econo
mische zaken uitgenodigd. De bakkers
patroons hebben inmiddels het Tweede
Kamerlid Van de Heuvel bereid gevonden
bij de regering te bemiddelen dat alleen
Breda een mlnlmum-broodprlja
wordt vastgesteld.
Sergeant J. Postma heeft van de gou
verneur van Suriname het kruis van ver
dienste ontvangen wegens hulpverlening
aan gewonde kameraden om uit een on
geregistreerd mijnenveld te komen.
Snel
zeker
TEGEN HOOFDPUN, KIESPIJN,
GRIEP, RHEUMATISCHE PIJNEN
y—Toch u het wo!
PLASTICITEIT
I lichaam
met de constatering dat
centra zjjn aan te wiiz*
verrichtingen ii
Hoewel het oj
aangaande de werking en de coordini
tie in de verschillende hersencentra
apreek' deze groepsgewijze indrlin
toch duidelijk genoeg tot ona voorste
lingsvermogen, omdat we haar kunne
vergelijken met allerlei machinerieën di
we in hel dagelijks leven in hande:
krijgen. Op h
dashbord van
auto wordt doi
het indrukken va
de atarte
daardoor d
venteling der wie
len te hwerkstclli-
indere voorbeelden, die ona van de
merkwaardige aanpassing van het leven-
>nding van de gelaatszrnuw ia het
aoms niet mogelijk de zenuw-
einden weer aan elkaar te hechten.
loer uiterst hinderlijke verlam
mingen ontstaan. Dit blijkt verholpen
te kunnen worden door de zenuw die
de achoouderspieren verzorgt, met de
gelaatasenuw te laten vergroeien, waar-
oa de natuurlijk» apanning van de ge
laatsspieren zich w
eigen verbinding
met het mechanis
me, zodat de afzon
derlijke taken
men, ja, bepaalde zenuwen zyn zelfs in
ttaat hun taak op een geheel andere
wijze te verrichten dan waartoe tij wa
ren bestemd, al naar de levensorastan-
digheden dit vereisen. U weet dat door
bescbadicing in het spraakcentrum
•preekstoornissen kunnen ontstaan, die
«leb echter veelal weer herstellen, ™eh,,«
doordat de rechter hemisfeer de functie b° de
van de beschadigde linker hemisfeer (of Daarovei
omgekeerd) overneemt. Maar er zijn
mgeu
imek m mm
operatia hebben
de centrale verbin
dingen in de her
senen aelf zich
volkomen moeten
omstellen om, na
prikkeling van de
schouderzenuw, de
geheel andere be-
we-gingscombinatie»
gezicht te verwezenlijken. Zelf.
i lin-
rsnkeljjk
heeft r
de vleugelspi
ren de bewe|
gen in de wa;Ir JH
wist het central* zenuwstelsel aich vol
komen ona te schakelen en een zodani
ge coördinatie van spierbewegingen te
bewerkstelligen dat een normale loop,
reep. vlucht het gevolg was. Zouden we
dit met onze auto vergelijken, dan zou
beweging naar rechte
draaien om een obstakel te vermijden,
de bestuurder het stuur naar
link* wendt.
Hebben die proeven op dieren voor-
nemelljk theoretische waarde, da plas-
ntrale zenuwstelsel
W* jn de praktjjk toch ook tot ont-
rkwaardig» vermogens
