WH
fPpjl^
1 i
en
roj.
nneó
DOOR G. TH. ROTMAN
^Vermakelijke streken
van een leeuw en een aap
83. Zie juffrouw Hupstra's trouwe
dienstmaagd.
Een roos, die in 't verborgen bloeit,
Die, onder leiding van haar moeder,
In vlijt en deugd is opgegroeid!
Nooit stelt het lieve kind teleur.
Om zes uur staat z'al voor de deur.
84. Heel zachtjes sluipt ze naar de
keuken.
Om voordat zij haar juffrouw wekt.
Te zorgen dat de kopjes schoon zijn,
En dat de tafel is gedekt
Al zoekend naar de vatenkwast,
Strekt zij haar hand in
d'aanrechtkast
85. Daar heeft ze 't steeltje al te pak
ken!
Maar ach, tot schrik van 't arme schaap
Hangt aan de steel... een harig monster!
Een vieze griezelige aap;
Zij slaakt een gil! B'eek en ontdaan
Staart zij het spart'lend monster aan!
86. Maar, wat is dat? Daar komt de
tafel
Zó op haar af! Ze geeft een schreeuw
En staart met steil-gerezen haren,
Recht in de ogen van een leeuw.
Zodat ze van de schrik subiet
Floep! in de vuilnisemmer schiet!
87. De toestand word
Maar Sientje neemt e
Ze trekt de gasslang
En houdt die vlak voo
Knipogend, draaierig t
Zakt hij bewust'loos ir
n kloek besluit:
an het kookstel.
Sambo's snuit;
88. Maar Jocko's hart is diep bewogen
Door zulk een wandaad, wreed en laf!
Hij sluit de kraan; vol woede trek hij
In één ruk heel de slang er af,
En deze daalt nu keer op keer,
Met kracht op Sientjes hoofdhaar neer.
89. Maar eind'lijk toch is Sientjes
Naar Jocko's zin genoeg beklopt.
Waarna hij, netjes
Zijn staartpunt ir
denkt hij.
zorgvuldig,
i de gasslang stopt;
Ben 'k zeker tweemaal zoveel w
rd!"
90. Vol ijver om zijn vriend te redden.
Zoekt hij nu gauw een teiltje op,
Hij laat het vol met water lopen,
Ep giet het over Sambo's kop;
Sam komt gelukkig daad'lijk bij,
En één, twee, drie, verdwijnen zij!
Hf
91. Reeds maanden koestert Kees de
Een teed're liefd' in zyn gemoed.
Voor Sientje, wier aanminnig snoetje
Zijn hart steeds sneller kloppen doet,
Kijk, jongens, rrt! daar belt hij aan,
Met keur van bloemen rijk belaan!
„O. Sien! O schat!'' roept Keesje luid.
Verborgen in zijn bloemenhulde
Strekt hij naar Sien zijn armen uit...
Althans zo meent hij; naar men ziet,
Is 't evenwel zo ver nog niet!
93. Want plots'ling rijst zijn haar te
berge,
O jongens, wat een schrik is dat!
In plaats van 't zoete, teed're Sientje,
Houdt hij... een ruige leeuw omvat!
Hij bloost tot achter in zijn nek.
En wipt in één sprong over 't dek
94. Sam schudt zijn manen van het
lachen.
Vervolgens klimt hij voor de mop,
Bij een in aanbouw zijnde woning.
Hup, een, twee, drie, de ladder op!
De metselaars gaan allemaal
Bleek van ontzetting aan de haal!
Geleerde van wereldnaam,
pionier der koeltechniek
NEDERLAND HERDENKT:
NEDERLAND gaat op 21 September
a.s. herdenken, dat 100 jaar geleden
geboren werd een van haar grote zonen,
een geleerde, wiens naam nog heden in
wetenschappelijke kringen over de hele
wereld een begrip is; prof. Heike Ka-
merlingh Onnes.
Toen André Lebon, de president van
het eerste Koude-congres te Parijs in
1908 verklaarde: „Prof. Onnes is niet
alleen maar een Nederlander, maar hij
behoort aan heel de wereld", was dit
niet alleen een grote eer voor de Leidse
hoogleraar zelf. maar voor heel Neder
land bovendien. Die grote verdienste
was gelegen op het terrein van de phy-
sica en met name op dat der lage tem
peraturen.
Op een gedenkwaardige dag in Juli
1008 gelukte het prof. Kamerlingh On
nes, na een enorme voorbereiding, als
eerste ter wereld het helium vloeibaar
te maken bij de buitengewoon lage tem
peratuur van -269 graden. Dit feit werd
in de hele wereld beschouwd als een
schitterende overwinning en de geschie
denis van dit belangrijke en succesvol
le expériment zal dan ook altijd een
lichte bladzijde blijven in het historie-
boek der wetenschap.
Verder tastend deed prof. Onnes ook
later nog een belangrijke ontdekking be
treffende de supra-geleidbaarheid van
metalen. Dit alles was puur-wetenschap-
pelijk. Het was een nobele karakter
trek van Kamerlingh Onnes, dat hij
vóór alles wenste zijn wetenschappelij
ke successen dienstbaar te maken aan
allen. Daartoe heeft hij zich ook prac-
tisch zeer ingespannen. Niet alleen ging
van hem het initiatief uit tot het oprich
ten van de Ned. vereniging voor Koel
techniek, maar ook speelde hij een
voorname rol in de oprichting van in
ternationale organisaties op dit gebied.
De naam Kamerlingh Onnes is onver
brekelijk verbonden met de koeltech
niek, een bedrijf dat de verduurzaming
van allerlei levensmiddelen ten zeerste
heeft geïntensiveerd en daardoor ons le
ven belangrijk beter en aangenamer
maakt. Dat op Uw tafel met Kerstmis
een schaal met heerlijke, vers smaken
de vruchten prijk» of één met vis. die
zo uit de zilte baren schijnt te zijn ge
komen, ofschoon zij misschien ouder is
dan de zacht knisterende kaarsjes op de
Kersttafel, is mede te danken aan de
wetenschappelijke arbeid en de onver
moeibare ijver van een landgenoot, die
het principe huldigde: de wetenschap in
dienst der mensheid.
Schitterende carrière
HEIKE Kamerlingh Onnes werd op 21
September 1853 geboren in het land
van wierden en heerden, en wel in de
stad Groningen. Hij maakte schitterend
carrière; reeds vroeg blonk hij boven
anderen uit en gelukkig lag hem niets in
de weg om zijn gaven tot volle ont
plooiing te brengen.
Nauwelijks 17 jaar oud, deed hij
reeds toelatingsexamen voor de Univer
siteit in zijn stad, twee jaar later ont
ving hij van de Universiteit te Utrecht
de gouden medaille voor de beantwoor
ding van een prijsvraag en na enige tijd
gewerkt te hebben bij de beroemde na
tuurkundigen Bunsen en Kirchhof te
Heidelberg, promoveerde hij reeds op
26-jarige leeftijd te Groningen op het
proefschrift: „Nieuwe bewijzen voor de
aswenteling der aarde".
Nauwelijks drie jaar later reeds werd
Kamerlingh Onnes benoemd tot hoog
leraar in de proefondervindelijke na
tuurkunde en meteorologie te Leiden.
Dit betekende tevens dat hij directeur
werd van het natuurkundig laborato
rium en het was hierop dat prof. Ka
merlingh Onnes al zijn krachten con
centreerde cn waar hij zijn grootste
triomfen behaalde.
Van dat ogenblik af stond hem één
doel voor ogen: het tot stand brengen
van een cryogeen laboratorium, d.i. een
laboratorium met toestellen voor het
voortbrengen van zeer lage temperatu
ren. De moeilijkheden waren enorm; al
vorens met de inrichting te kunnen be
ginnen, moest hij eerst een school voor
glasblazers cn instrumentmakers in het
leven roepen om zich te verzekeren
van enige geschoolde vaklieden, die
voortdurend moeilijk te construeren ap
paratuur konden vervaardigen. Met
zeldzame energie en volharding heeft
prof. Kamerlingh Onnes tenslotte een
dergelijk laboratorium tot stand ge
bracht. dat in de loop der jaren groei
de tot een van de beste ter wereld.
Zo kon in de jaren rond 1890 met de
experimenten worden begonnen. Het
doel was de belangwekkende conclusies
Zeven uur; de spanning steeg ten top,
zou Leiden tot stand brengen, wat nog
nergens ter wereld was bereikt? Half
acht: de spanning brak; bij een tempe
ratuur van 269 graden onder nul stond
het helium in vloeibare toestand scherp
en duidelijk zichtbaar getekend tegen
de buiswanden. De strijd was gewon
nen en vanuit het Leidse telegraafkan
toor flitste het opzienbarende nieuws de
wereld in: helium vloeibaar gemaakt!
Dit was de schitterende overwinning
die prof. Kamerlingh Onnes behaalde
op 10 Juli 1908. Zij werd in de wereld
der wetenschap met gejuich begroet.
Gelukwenstelegrammcn uit alle delen
der wereld stroomden binnen en vanaf
dat ogenblik kreeg het Leidse cryogeen-
laboratorium een vermaardheid als
nooit tevoren. Geleerden uit alle wereld
delen, noemen we slechts Einstein.Bohr,
Madame Curie, kwamen naar Leaden
om het experiment bij te wonen of een
tijdlang met prof. Onnes samen te wer
ken op het gebied der lage temperatu-
Hoe groot de overwinning was blijkt
wel uit het feit, dat het buitenland eerst
vijftien jaar later helium wist vloeibaar
te maken, n.l. te Toronto, Canada, en
dan met behulp van de Leidse werkte
keningen. En het gelukte eerst in 1925
te Berlijn.
Dit is wel de meest gedenkwaardige
dag geweest in het leven van prof. Ka
merlingh Onnes. Hij had veel van zich
zelf cn zijn helpers geëist. Zelf was hij
dusdanig door het werk geabsorbeerd,
dat mevr. Kamerlingh Onnes, die in de
middag op het laboratorium verscheen,
hem bij stukjes en beetjes moest voe
den. Maar de overwinning was dan ook
volkomen.
In dienst der mensheid
DE wetenschap zonder practische toe
passing is als een boek dat nooit ge
lezen wordt. Met alle kracht heeft prof.
Kamerlingh Onnes zich dan ook gewijd
aan de taak om zijn grote kennis en
zijn overwinningen op het gebied der la
ge temperaturen practisch ten nutte te
maken voor de wereld waarin hij leef
de.
Nauwelijks twee maanden na zijn be
roemde experiment riep hij tien mensen
bijeen in zijn woning. Huize „Ter Wete
ring" te Leiden, en richtte samen met
hen op de Nederlandse vereniging voor
Koeltechniek, de eerste op het vaste
land van Europa. Deze vereniging be
staat thans nog en wat zij heeft tot
stand gebracht in de jaren die achter
ons liggen, moet iedereen duidelijk zijn.
Onze samenleving is zonder de koeltech
niek welhaast zo langzamerhand on
denkbaar geworden.
Maar ook op internationaal niveau
heeft prof. Kamerlingh Onnes een aan
zienlijke rol gespeeld. In 1908 werd ta
Parijs het eerste Koude-congres gehou
den, prof. Onnes hield er drie belang
wekkende lezingen, die hem aanstonds
jn de voorste rijen plaatsten. Op zijn
voorstel werd een internationale vereni
ging voor de koeltechniek opgericht,
waarvan hij later één der zes vice-pre-
Sidenten werd. Zijn advies werd altijd
buitengewoon gewaardeerd, zijn kennis
van zaken Was algemeen bekend en zijn
nobele streven de volkeren steeds nau
wer tot elkaar te brengen, ook door op
wetenschappelijk gebied samen te wer
ken, was wel een bijzonder mooie ei
genschap in een tijd die in dit opzicht
nog wel zeer te wensen overliet.
Gelukkig heeft het prof. Kamerlingh
Onnes ook tijdens zijn leven aan er
kenning van zijn verdiensten niet ont
broken, Hij werd benoemd tot Comman
deur in de Orde van de Ned. Leeuw, ont
ving vele medailles, o.a. de Rumford-
medaiUe Londeni. de Franklin-medail-
Le i Washington de Matteuci-medaille
(Rome), was eredoctor te Parijs, Ber
lijn en Delfl en erelid van vele acade
mies en geleerde genootschappen. De
kroon op deze blijken van waardering
kwam op 10 December 1913, toen hem
door de koning van Zweden de Nobel
prijs werd uitgereikt te Stockholm. Voor
al ook door zijn latere ontdekking van
4e supra-geleidbaarheid van metalen,
steeg zijn roem aanzienlijk.
In 1924 legde hij zijn ambt als hoog
leraar te Leiden neer en overleed twee
jaar later, op 21 Februari 1926. Hij was
een waardig lid in de rij der Nederland
se geleerden door alle tijden, die door
hun prestaties hebben bewezen, dat ook
een klein volk een waardevolle bijdrage
tot de beschaving leveren kan.
waartoe prof. Van der Waals in 1873
was gekomen in zijn beroemde disserta
tie over de continuïteit van vloeistof en
gas, te toetsen aan het experiment.
Er was in deze richting reeds in vori
ge eeuwen gewerkt, o.a. door Faraday,
die een lange reeks gassen vloeibaar
wist te maken, door Cailletet en Pictet
die het zuurstof, en twee Poolse onder
zoekers die het stikstof vloeibaar maak
ten. Tenslotte bleven nog over het water
stof en helium. Het eerste werd over
wonnen door de Engelse natuurkundige
Dewar in Mei 1898 en zo bleef dus nog
maar één gas over. Maar dit was voor
bestemd om op een plekje van onze
dierbare, vaderlandse grond op de
knieën te worden gebracht.
Langzaam werd het offensief ingezet.
In 1893 beschikte prof. Onnes over een
kwart liter vloeibare zuurstof, het volgen
de jaar over een permanent bad daarvan
met een temperatuur van -182 graden;
langzaam werd deze teruggedrukt tot
-217 graden,in 1907 had ook Onnes vloei
bare waterstof, temperatuur -259 gra
den. Dewar beproefde zijn krachten in
1901 aan het helium, Olszewski te Kra-
kau. Polen, in 1905; beiden hadden
Nu werd in Leiden de hoofdaanval in
gezet. Met grote möeite verkreeg prof.
Onnes een hoeveelheid monazietzand,
een stof die in Brazilië gevonden wordt
en die bij langzame verwarming (on
zuivere) helium afgeeft. In Maart 1908
was alles gereed, het experiment werd
ingezet, maar mislukte. Na enkele
maanden was prof. Onnes opnieuw ge
reed en zo brak de 10e Juli aan, de
verjaardag van zijn promotie.
De grote dag
T N die morgen van 10 Juli 1908 was
men in het cryogeen-laboratorium te
Leiden reeds vroeg druk aan het werk.
Om kwart voor zes werd een aanvang
gemaakt met het proces voor het ver
krijgen van de benodigde vloeibare wa
terstof, een langdurig werk, dat veel in
spanning en concentratie vereiste.
Om half drie 's middags werd met de
afkoeling van het waterstoftoestel een
aanvang gemaakt. Een half uur later
was de temperatuur -180 graden. Toen
om vier uur het eerste vloeibare kwan
tum waterstof tevoorschijn kwam, was
inmiddels de circulatie van het helium
ook reeds in gang gezet.
De spanning steeg, naarmate het ex
periment vorderde. Er werd weinig ge
sproken, aan eten werd niet gedacht.
Tussen 6 uur en half zeven werd de
druk op het helium in de spiraal lang
zaam opgevoerd van 80 tot 100 atmos
feer. Nu moest de overwinning komen...
of de nederlaag.
Langzaam, terwijl de minuten voort-
kropen, groeide de spanning. Even lang
zaam daalde de temperatuur tot een on
gekend minimum; achter de driedubbe
le glazen wanden van de spiraalbuizen
ontwikkelde zich geruisloos het koudste
plekje in het heelal of althans daar
zeer dichtbij.
Prof. Kamerlingh Onnes (links) met prof. Van der Waals
bij het heliuintoestel, 190X
Rijksmuseum voor de Geschiedenis der Natuurwetenschappen. Lelden.
