Achter de schermen van een muziekfahriek
„Ik houw mijn vormen uit het harde steen"
Volksetymologie
NIEUWE LEIDSCHE COURANT
WOENSDAG, II JUNI tHl
^EN DAG OP BEZOEK IN
HET KURHAUS
(Van onze muziekredacteur).
In !het mondaine, luxueuze en toch zo ver
rukkelijke Sch evening en staat een interna
tionaal bekend gebouw, dat gedurende de
zomermaanden een centrum is van het lan
delijk muziekleven. Als de badigasten 's mor
gens hiun strandstoelen opzoeken of bij wat
winderig weer een korte wandeling over de
Boulevard maken om daarna in een der tal
rijke restaurants een kopje koffie te drin
ken, bekommeren zij zich er heus niet om,
dat er in dat gebouw, het Kurhaus, ontzet
tend hard gewerkt wordt om des avonds, als
de zon haar kracht verloren heeft, de bruin
gebrande badgasten steeds maar weer nieuwe
muziek t voor te zetten. Gisteren heb ik me
eens niet door het prachtige zomerweer laten
verleiden tot een zonnebad, maar ben ik eens
een dag binnen de muren van het Kurhaus
gdblevisTL, waar de zon niet schijnt en geen
verleidelijke zeenymphen om gunsten bede
len. De grote concertzaal vond ik in het don
ker, alleen vanuit de orkestbak straalde
kunstlicht. Even boven de orkestbak was de
figuur van de Amerikaanse dirigent Wolf
gang Martin te zien, die met ongelooflijk ge
duld het Utrechtsch Stedelijk Orkest inwijdde
in de verborgen schoonheden van de orkest-
partituur van Richard Strauss' opera „Der
Rosehkavalier", welk werk op 16, 19 en 24
Juni in het Kurhaus wordt gegeven. De or
kestleden telden prachtig hun maten uit,
speelden correct de aangegeven noten, maar
toch liet Martin verschillende passages her
halen om de „finishing touch" aan te bren
gen. Dan waren de le violen te st^rk, dan
de klarinetten te zwak, dan de 2e violen al
te conventioneel, dan de trompetten een frac
tie van een seconde te vroeg. Na enkele mi
nuten vüot musiceren door het gehele orkest
onderbrak Martin plotseling met „Die ene
Republikeinse verdrags-
naleving
Terreur, beschieting, brand.
Over de militaire toestand gedurende
de afgelopen week wordt uit Batavia het
volgende gemeld:
Medan: Infiltratie van gewapende ben
den met beschietingen door republi
keinse troepen.
Palembang: Kust.
Batavia': Extra bewaking om verwachte
Pasoendan-actie.
Buitenzorg: Gevechtsaanraking met on
geregelde benden. Indonesische ver
liezen.
Tjiandjoer: Vuurgevechten en terreur
daden.
Semarang: Kampongbranden door repu
blikeinen gesticht en verschroeide aar-
depolitiek. beschietingen en evacuatie
burgers.
Soerabaia: Nederlandse posten 20 maal
beschoten, vooral in Modjokerto, ter
reur in dessa's. T.R.I.-officieren gear
resteerd. Loerah (dorpshoofd) van Tam-
peonggredjo met gezin gewelddadig
weggevoerd, wapenopslagplaats van
republikeinen geliquideerd.
Madoera: Onrust houdt aan.
Z.- en O.-Borneo: Patrouille-activiteit.
Z.-Celebes: Telefoonkantoor in Alios in
brand gestoken. Treffen te Pare-Pare,
met buit onzerzijds aan wapens en mu
nitie.
Bali: Prauwen van Java naar Bali onder
schept. Arrestatie van politieke leiders
Terreur in midden- en Oost-Bali.
Er waren geen Nederlandse verliezen.
MARSHALL OVER DE VER. STATEN
VAN EUROPA.
De V. S. zullen elk initiatief, dat in
het kader der Ver. Naties wordt geno
men ter vorming van de ,,Ver. Staten van
Europa", gunstig ontvangen, wanneer
dit leidt tot grotere onderlinge samen
werking; spoedig herstel der Europese
economie, verhoging der levensstandaard
en veiligheid en welzijn in het algemeen,
verzekert, aldus Marshall, de Amerikaan
se minister van Buitenlandse Zaken.
TREEDT DE NICOLA AF ALS
ITALIAANS PRESIDENT?
Ass. Press meldt uit Rome, dat er grote
kans bestaat op 't aftreden van president
Enrico de Nicola, spoedig nadat de con
stituerende vergadering de nieuwe grond
wet heeft voltooid.
vlood is vals en dan zijn ze allemaal vals. Das
ist eine alte Geschichte, meine Herrn". En
weer werd die passage herhaald om de ene
dode vlieg niet de gehele zalf te doen beder
ven. Plotseling gingen de toneelgordijnen
open en werd de opera in scène gebracht.
EDet orkest speelde, de zangers op het podium
zongen en alles leek goed te gaan, tot plot
seling de stem van Martin weer het geheel
overstemde met ,,Das war nicht rich tig. Sie
mlissen etowas früher amfangen" en de gezel
lige, goedmoedige, maar tevens zeer kunst
zinnige Deense zanger Fritz Krenn zonk weer
in zijn stoel neer om de passage over te
doen. Waren de zangers en de orkestleden
goed op dreef en vist de sopraan Anni
Konetzni Juist in een moeilijke passage de
goede toon te treffen, dan was het weer de
regisseur prof. dr Lothar Wallerstein, die
vervaarlijk over het podium rende en luid
keels te kennen gaf, dat een deur in het
décor te vroeg was opengegaan. ,,Noch ein-
mal, meine Herrn", en Wolfgang Martin be
gon weer eens bij dezelfde maait. Zo ging
het enkele uren achtereen: spelen, ophou
den, herhalen,, enz., doch steeds weer was er
voldoende energie bij de musici om opnieuw
te beginnen. En in die stilte van de lege, don
kere zaal, ^vaar de zon niet schijnt en geen
zeenymphen coquetteren, was het toch een
genoegen te luisteren naar de volle stem van
die sopraan Maria Stanley. In de hotelzaal
van het Kurhaus trof ik ons Residentie
orkest-in-hemdsmouwen. Zwetende orkest
leden door het harde werken onder de diri
gent Leonard Bernstein, over wie ik gisteren
schreef. Met opgestroopte mouwen en losse
kraag pompte Bernstein aii.w. de delen van
Strawinski's „L'Oiseau de feu" er in. Ook
hier weer steeds herhalen, soms door enkele
instrumentengroepen, soms door het gehele
orkest, soms langzaam, soms snel. Rustig,
maar toch met een ongekend temperament
wist Bernstein de afwerking geheel naar zijn
intenties te krijgen. Zwaarder voor die or
kestleden was Bernstein's suite „On the
twon", op Jazz gebaseerd. „De trombones
zijn te sterkde trompetten te zwak
de klarinetten zetten te vroeg inik hoor
de piano niet" en met onbegrijpelijke energie
gaf Bernstein wiser dezelfde maat aan en
speelden de orkestleden weer dezelfde pas
sage. Toen ik in de korte pauze tussen de
repetities even een kopje koffie op het ter
ras dronk, wist ik, dat het Kurhaus overdag
een muziekfahriek is en 's avonds een con
certhuis, waar de fabrieksarbeiders-in-rok,
na een hele dag hard zwoegen, de zon-zatte
vacantiegangers een brok cultuur voorzetten.
De drietand van Neptunus is inderdaad, bin
nen de muren van het Kurhaus, een stem
vork geworden.
Twee bokken, de „Ajax" en de „Heracles", plaatsten gisteren de laatste overspanning van
de spoorbrug bij Sliedrecht, waarmee een groot gedeelte van de brug voltooid is. In Augustus
boopt men met deze belangrijke directe treinverbinding DordrechtNijmegen gereed te z(Jn.
WELDRA WEER PER SPOOR VAN
DORDT NAAR NIJMEGEN
Door plaatsing van de laatste overspan
ning in de spoorbrug bij Baanhoek (gem.
Sliedrecht) is de 475 m lange oeververbin
ding over de Beneden-Merwede in de spoor
lijn DordtSliedrechtGorinchem gereed
gekomen. Daar verwacht wordt, dat op 10
Jüli ook de spoorbrug over de Wantij in
de richting Dordrecht gereed zal zijn, zal
op die datum een proefrit over beide brug
gen worden gemaakt. Weidra zal men dan
weer per spoor van Dordt over Eist naar
Nijmegen kunnen.
DUITSLAND MACHTELOOS DOOR
VERDEELDHEID
De conferentie van16 Duitse premiers en
500 afgevaardigden te München bedoeld ais
een demonstratie van ontstemming over het
„gevierendeeld" Duitsland, is mislukt door
eigen tweedracht, hetgeen o.a. bleek uit
het weglopen der communistische premiers
der Sowjet zone en het wegblijven van de
enige liberale premier dier zone. Intussen
is in Hannover de eerste democratische
Duitse regering gevormd onder Heinrich
Kopf, met 2 andere sociaal-democraten, 2
Christen-democraten en 2 boeren. De eco
nomische verlamming woekert voort. De
chemische productie is gehalveerd, die van
kunstmest is o.a. met 25% verlaagd, die vaij
zeep te Dusseldorp geheel gestaakt
LAJOS D'EBNETH IN „KUNST
VAN ONZEN TIJD"
Lajos d'Ebneth exposeert tot 18 Juni a.s.
in de Kunstzaal „Kunst van Onzen Tijd",
Prins Mauritsplein 2122, in Den Haag.
Hongaar van geboorte, begon hij zijn stu
die als schilder aan de Academie te Buda
pest en voleindigde deze onder leiding van
de grote paedagoog Franz v. Stuck in de
meesterklasse van de Academie voor Beel
dende Kunsten te München.
Adelaarskop in brons van de Hongaarse
schilder en beeldhouwer Lajos d'Ebneth,
cultuur-attaché in buitengewone dienst
voor Hongarije in Den Haag.
Sedert 1923 is hrij, als cultuur-attaché in
buitengew. dienst voor Hongarije in Hol
land gevestigd van waaruit hij vele buiten
landse opdrachten aanvaardde en tot deel
neming aan tal van tentoonstellingen werd
uitgenodigd. Zeer vele musea bezitten werk
van hem. Dat werk bezit spontaneïteit en
expansiiviteit. De kunstenaar ontplooit zijn
gaven dan ook niet slechts op het gebied
der schilderkunst; ook teken- en beeldhouw
kunst hebben zijn volle aandacht en op
deze gebieden leverde hij eveneens prachtig
werk.
Van Holland heeft hij veel geleerd en zichi
het goede eigen gemaakt.
Zo bemerken wij in. zijn fijne dromerige
tekeningen invloeden van Pr an ge, in zijn
schilderijen die van een Craboth, in zijn
beeldhouwwerken invloeden van Vermeire
en Raedecker.
Toch is zijn werk persoonlijk gebleven,
heftig van beweging met een sterk pathos
in zijn schilderijen.
Men ziet het in de diep-menselijke figuur
van ,,Kaïn", in de „Zondeval" en tal van
andere werken, die allen hartstochtelijk
.geboetseerd" zijn.
De tekeningen zijn dromerig en tegelijk
van een ongekende vlotheid en zuiverheid,
getuigend van grote virtuositeit.
Uit de beeldhouwwerken spreekt al even
zeer innerlijke beleving, die tot uiting komt
in een werk als de „Kora" waarin hij tot
het diepste wezen der beeldhouwkunst te
ruggreep. Een zeer boeiende tentoonstelling
van een der grootste kunstenaars van deze
tijd.
Bij de opening gisteren door de heer W.
Jos. de Gruyter waren o.m. aaniwezig mevr.
van KI effens en een vertegenwoordiger van
de Amerik. ambassadeur.
Leo K. Zeldenrust.
Nel van Vliet en Iet v. Feggelen
naar Amerika
De KNZB heeft het programma van de
Amerik. Zwembotid goedgekeurd voor de
tournée van Nel van Vliet en Iet Koster
van Feggelen door de USA. De zwemsters
vertrekken op 25 Juli op kosten van het dep.
van Buitetil. Zaken per „Westerdam" en zul
len op 16 Augustus t.g.v. de eeuwfeesten in
Holland-Michigan zwemmen, daarna op 17
Aug. in Detroit, op 19 Aug. in Battle-Creek
(Michigan) en op 22, 23 en 24 Aug. in Chi
cago, waar zij aan de National Women Swim
ming Championships zullen deelnemen. Dit
programma is zo samengesteld, dat de zwem
sters niet tè vermoeid worden voor de Euro
pese zwemkampioenschappem. Op -26 Aug.
keren ze per vliegtuig terug.
Het radioprogramma voor
vanavond
Hilversum I (301). VARA: 7.00 Intematio-
naüe vraagstukken; 7.15 Jan Co r duw ener;
VPRO: 7.30 Ons leven en geloof; 7.45 Lezen
in de Bijbel; VARA: 8.00 Nieuws; 8.05 Din
gen v. d. Dag; 8.15 Residentie-orkest; 9.15 De
vreemdeling (hoorspel); 10.15 Gram.; 10.45
Geestelijk leven; 11.00 Nieuws; 11.15 Op
vleugelen van muziek 11.25 Sport; 11.45 This
Masqueraders; 12.00 Sluiting.
Hilversum n (415). NCRV: 7.00 Nieuws;
7.15 Nieuws uit Ind'ië; 7.30 Actueel geluid;
7.45 Gram.; 8.00 Nieuws; 8 05 Vocaal-kwar
tet; 8.25 Romeinse beschaving; 8.45 Orgel;
9.15 Omroepork.; 10.15 Cello; 10.30 Nieuws;
10.45 Avondoverd.; 11.00 Avondklanken; 12.00
Sluiting.
Wat de Radio morgen brengt
Hilversum I (301). AVRO: 7.00 Nieuws;
7.15 Gymn.; 7.30 Graan.; 8.00 Nieuws; 8.15
Ochfcendrhythme8.45 BBC-symph. concert;
9.15 Morgenwijding; 9.30 Bach; 9.45 Arbeids
vitaminen; 10.30 Vrouw; 10.35 Kinderkoor;
10.50 Kleuters; 11.00 Vergeet u het niet; 11.20
Sonate; 11.45 FamJoer.; 12.00 Metropole-ork.;
12.35 Creolenprogr.; 1.00 Nieuws; 1.15 Roman
cers; 2.00 Vrouw; 2.20 Pierre Palla, orgel; 3.00
Voor zieken; 4.00 U kunt het geloven of niet;
4.05 Reprises; 5.00 Kaleidosooop; 5.20 Vacan
tia in zicht; 5.30 Skyimasters; 6.00 Nieuws;
6.15 Sport 6.30 Strijdkr.; 7.00 Flip Staal; 7.10
Gram.; 7.15 Volksmuziekschqpl; 7.45 RVD
antwoordt; 8.00 Nieuws; 8.05 63ste lustrum
A'damse universiteit; 8.15 Radio Philharm.
ork.; 9.15 De vrouw die anders was (hoor
spel); 10.15 Hij en zij; 10.45 Over tourisme;
11.00 Nieuws; 11.15 Operette; 12.00 Sluiting.
Hilversum II (415). KRO: 7.00 Nieuws 7J5
Gymn.; 7.30 Morgengebed; 7.45 Edwin Fischer;
8.00 Nieuws; 8.15 Pluk de dag; 9.00 Sympho
nic; 9.30 Waterstanden; 9.50 Schubert; NCRV:
10.00 Leger des Heils; 10.15 Morgendienst;
10.45 Don Kozakkenkoor; KRO: 11.00 Zonne
bloem; 11.45 Le Cid; 12.00 Angelus; 12.03
Piano; 12.30 Ork. zond. naam; 1.00 Nieuws;
1.25 Ork. zonder naam; 1.45 Van de hak op
de tak; NCERV: 2.00 Bondsdag Meisjesver. op
G.G.; 3.00 Non stop; 3.15 Viool en piano; 4.00
Bijbellezing; 4.45 Cinderella-ens.; 5.30 De
Raaff en Schutte; 5.50 Rijk Overzee; 6.00 Or
gel; 6.45 A Surrey Suite; 7.00 Nieuws; 7.15
Tenor; 7.30 Actueel geluid; 8.00 Nieuws; 8.05
Mannenkoor; 8.35 Piano; 8.50 Busoh-strijk-
ork.; 9.30 Vaart der volken; 9.50 M?t band en
plaat; 10.30 Nieuws; 10.45 Avondoverd.; 11.00
Kamerkoor; 11.45 Dvorak; 12.00 Sluiting.
Reeds meermalen heb ik in mijn opstellen
de term etymologie gebruikt. Zoals u zich
zult herinneren, betekent het afleiding of
ontstaan van een hedendaagse betekenis
van een woord. We hebben ook gezien dat
dit een gevaarlijk gebied is. Men glijdt licht
op dit terrein uit en om met Timmermans
te spreken: „Wa ge meent, is 't nie". Ner
gens komt dit sterker uit dan op het gebied
der volksetymologie. Onder deze naam ver
staat men het zodanig vervormen van een
vreemd of ongewoon woord, dat het ver
staanbaar wordt. Heel vaak viert ook de
volkshumor hier hoogtij, zodat men niet al
tijd aan toevallige omstandigheden behoeft
te denken, maar wel degelijk in de volks
etymologie een poging moet zien om een
geestigheid te zeggen.
Enige jaren geleden werd „Oedipus" op
gevoerd. In dit stuk komt een volksmenigte
voor, die naar het koninklijk paleis trekt
om de koning hulp te vragen tegen de
menigvuldige rampen, die het land teisteren.
Het stuk werd in het Duits gegeven, maar
men had een zo groot aantal mensen nodig,
dat niet allen deze taal machtig waren. Nu
moest een grote groep van hen op zeker
ogenblik roepen: Oedipus, hilf uns, Herr!"
De Duitse u klinkt als onze oe en zo hoorde
men de menigte zeggen: „Houd de poes,
Hilversum!" Of dit nu volksetymologie was
of volkshumor, laat ik in het midden.
Maar er zijn gevallen genoeg, waar men
dit wel kan uitmaken. Denken we aan:
geeuwhonger. Dit is een plotseling opko
mende grote eetlust en daar dit gevoel
meestal met geeuwen gepaard gaat, was het
woord volkomen verklaarbaar Doch de oor
sprong is geheel anders. Het oude woord
gee komt overeen met het Dutse jah, dat
plotseling betekent. En dus had in de oude
tijd geehonger niets met geeuwen te maken.
Kwast is een drank die vergeleken met
jenever of oude klare maar slap, kwasterig
is. Ook hier stond de logica vlak achter het
woord. Doch ook nu is ze alleen maar
volkslogica. Want het woord komt van het
Engelse to squash (plat- of stukdrukken.
kneuzen). Lemon squash is dus sap uit stuk-
gedrukte citroenen.
Wanneer we zeggen dat we iemand van
haven tot gort kennen, drukken we daar
mee uit dat we met hem en zijn omstandig
heden van thans en vroeger volkomen op
de hoogte zijn. Nu wordt gort wel niet van
haver, doch van gerst gemaakt, maar zo
nauw kun je niet zien en de uitdrukking
leek te wijzen op een bewerking (bij over
dracht een leven) van het begin tot het
einde. Doch opnieuw is de etymologie fan
tastisch. Het oude woord aver betekent na
komeling en de uitdrukking luidde vroeger
dan ook van avere t'avere, d.w.z. van vader
op zoon. Nu is de logica heel wat duide
lijker.
Een geit is een grillig dier vol kuren en
wanneer we iemand sikkeneurig noemen,
zal er stellig op de achtergrond van onze
geest wel de gedachte leven aan dat wispel
turige sikkebeest. Wederom is de redenering
onjuist. Want het woord moest eigenlijk
luiden: chicaneurig. Het Franse woord chi
cane betekent namelijk vitterij. En iemand
die sikkeneurig wordt genoemd, is dus een
persoon, die op alles wat aan te merken
heeft.
De zondvloed had een te voor de hand
liggende afleiding om er niet mee in te
lopen. Natuurlijk kreeg dit woord zijn vorm,
doordat men dacht aan de zonde der men
sen, die met de verdrinkingsdood werden
gestraft. Jammer dat dit weer geheel on
juist is, want het woord luidde vroeger
Sintvloed. Sint betekende groot en hoewel
reeds sedert de 16de eeuw (onder invloed
van het opkomende Protestantisme?) de
volksetymologische vorm zondvloed bestaat,
beduidt het woord eenvoudig: grote vloed.
Iemands doopzegel lichten is een verbas
tering van iemands doopceel lichten. Het
woord ceel dat nog voorkomt in huurceel
(huurcontract) beduidt een lijst, akte of
document. Oorspronkelijk heeft het slechts
papier betekend (vgl het Duitse Zettel),
maar daar het wat ongebruikelijk en daar
door onbekend werd, kreeg het een plaats
vervanger in zegel. Het lichten is natuurlijk
uit het register (in dit geval doopregister)
nemen. Het woord heeft hier ongeveer de
zelfde betekenis als in: de bus lichten. Het
geheel beduidt thans: iemands heden en
verleden, zijn daden eens goed nagaan en
becritiseren, want als men de afkomst van
een persoon kent. kan men daar soms heel
wat uit afleiden (althans volgens de popu
laire mening).
Bij kamperfoelie, dat we haast onwille
keurig met een hoofdletter zouden willen
schrijven, hebben we volstrekt niet te doen
met een product van de stad Kampen. Het
is weer een geleerd woord, dat wat ver
knoeid is. De plant heet namelijk in het
Latijn caprifolium geitenblad).
Die geit heeft trouwens heel wat meer op
haar geweten Het eiland Capri bv moest bij
ons eigenlijk geiteneiland heten en als men
kapriolen (cabriolen of capriolen) maakt,
dan doet men de geit in haar vrolijke uit
gelatenheid na. Wij noemen dat bokkespron-
gen, maar de oude Hollanders hebben altijd
de vrouwelijke wezens haar rechten ont
houden. Ook de cabret-handschoenen danken
hun ontstaan aan de geit, maar eerst na
haar dood.
Intreegeld moest eigenlijk entree-geld
heten en stokverf (naar de harde „stok"
die ze langs onze ruit vormt, als ze droog
is) is natuurlijk stopverf.
Als men van iemand zegt dat hij of zij
erg schrimpeljeuzig is, bedoelt men er mee
pietepeuterig, kleingeestig. Het woord is ge
heel naar de lagere volksklasse afgezakt,
naar ik meen, maar oorspronkelijk was het
een Frans woord: scrupuleux, d.w.z. nauw
gezet. gauw vol van gemoeds- en gewetens
bezwaren.
Dat men opzettelijk volksetymologische
grapjes maakt, liet ik hierboven reeds uit
komen. Een der aardigste herinner ik me
uit 1923. toen de postchèque- en girodienst
op monsterachtige wijze in de war geraakte
en men niet begreep hoe dit ooit weer ln
orde kon komen. Toen sprak men van de
„post échec en gier der om dienst". HieÉ
was de opzet wel heel duidelijk te voelen.
Den Haag. Dr F. C. DOMINICA
