N.V. Nederl. Springstoffenfabrieken
Heerengracht 204, AMSTERDAM
Fabrieken te: Muiden, „de Krijgsman" a Ouderkerk a/d Amstel, „de Oude Molen"
De vervaardiging van Buskruit en Springstoffen in Nederland
OPGERICHT 1702
OPGERICHT 1742
TOT voor betrekkelijk korten tijd
was het zwarte buskruit, een
mengsel van salpeter, houtskool en
zwavel, de eenige ontplolbare stof, die
algemeen werd toegepast. De uitvin
ding van het buskruit wordt wel toe
geschreven aan Berthold Schwarz
1388, maar in werkelijkheid is zij
van veel vroegeren datum en werden
op zwart buskruit gelijkende mengsels
reeds in 671 n. Chr. onder den naam
van „Grieksch vuur" vervaardigd door
Kallinokos. Ook de Chineezen maak
ten reeds in de 13e eeuw gebruik van
een soort zwart buskruit. Gedurende
langen tijd echter bleef het vervaardi
gen dezer stof beperkt tot een min of
meer duister handwerk; eerst tegen het
midden der 15e eeuw kwamen bus-
kruitmollns in werking, die de ver
vaardiging in het groot mogelijk
maakten.
In Nederland zijn reeds vroeg der
gelijke molens opgericht, doch van hun
bestaan is betrekkelijk weinig bekend.
Zij stonden veelal aan den rand der
steden, maar werden gewoonlijk, na
het optreden van ontploffingen, uit de
nabijheid daarvan verwijderd. Zoo
hebben in Amsterdam buskruitmolens
gestaan o.a. op den Heiligenweg en
den Overtoom. Later zijn deze ver
plaatst.
In 1702 werd de thans nog bestaan
de buskruitfabriek ,,de Krijgsman" bij
Muiden opgericht, terwijl in 1742 de
andere nog overgebleven fabriek „de
Oude Molen" bij Ouderkerk a/d
Amstel is gesticht.
De Hollanders zijn van ouds zeer
bekwame buskruitmakers geweest en
het Hollandsohe buskruit genoot dan
ook een groote vermaardheid. In
„Traité de l'art de fabriquer la pou-
dre a Canon", Paris, 1811, in dien tijd
een standaardwerk, wordt op pag. 534
vermeld, dat het Hollandsche bus
kruit bij een beproeving een beter
resultaat bereikte dan het beste Fran-
sche buskruit.
De generaal-majoor Ad. van Hoey
Schilthouwer van Oostée schrijft hier
over in zijn „Verhandeling over het
Buskruid" Delft, 1818, als volgt:
„Dat, na de vereeniging van Hol
land (A°. 1810) met Frankrijk, een
Inspecteur Generaal acht kruid fabrij-
ken aldaar gevonden, en van ieder
molen een staaltje buskruid naar Vin-
cennes, om onderzocht te worden, ge
zonden had. Dat het Hollandsche
buskruid aldaar, tegen dat van
Essonne was beproefd, en 3 meters
verder dan het Fransche buskruid had
geworpen, dat, om de bestanddeelen
van het Hollandsche buskruid te we
fabriek „de Krijgsman" te Muiden.
ten, zij het zelve hadden ontbonden,
en bevonden, te zijn zamengesteld uit
70 deelen salpeter, op 16 kool en 14
zwavel, dus, dat 't Fransche kruid bij
eene grootere hoeveelheid salpeter
kleinere worpen gaf."
De grootte der fabrieken werd des
tijds afgemeten naar het aantal
knechts en paarden. Zoo werkten in
1807 „de Krijgsman", toebehoorende
aan Abr. Bredius en Compagnie, met
6 knechts en 10 paarden; „de Oude
Molen", toebehoorende aan Hendrik
van Hoorn Zonen, met 8 knechts
en 12 paarden.
In 1807 waren er 13 fabrieken aan
wezig; in 1810 nog maar 8 en ook dit
aantal slonk snel. Ten slotte hebben
in 1843 de overgebleven fabrikanten
zich vereenigd in de Maatschap, later
N.V., „De Gezamenlijke Buskruid
makers van Noord-Holland, Utrecht en
Zeeland", die ten slotte slechts twee
fabrieken aanhielden, n.l. de reeds
boven vermelde, waarvan echter alleefi
„de Krijgsman" regelmatig in werking
bleef.
De zwart-buskruitfabricatie was een
bloeiend bedrijf, dat zich ook veel op
export toelegde.
Tegen het einde der vorige eeuv.
hadden echter groote veranderingen
plaats. Het zwarte buskruit werd ver
drongen door het zooveel krachtiger
rooklooze buskruit en de vervaardiging
daarvan stelde geheel andere eischen.
De Buskruidmakers wisten echter
met hun tijd mede te gaan en in 1894
werd op het terrein van de vroegere
zwart-kruitfabriek „de Oude Molen"
met behulp van Fransche ingenieurs
een chemische fabriek opgericht voor
de vervaardiging van salpeterzuur,
schietkatoen en nitroglycerine, zijnde
de grondstoffen voor rookloos bus
kruit. Tegelijkertijd werd de fabriek te
Muiden ingericht voor de verwerking
dezer grondstoffen en zoo werden in
enkele jaren tijds de eeuwenoude be
drijven door moderne fabrieken ver
vangen.
Groote moeilijkheden zijn in dien
tijd overwonnen moeten worden, maar
door de energie der toenmalige be
stuurders is het hun gelukt ook in
latere jaren de snelle ontwikkeling van
l^et nieuwe product bij te houden.
Voor ons vaderland zijn deze fabrie
ken steeds van zeer groote beteekenis
geweest, daar zij het buskruit moesten
leveren voor leger en vloot. Dit is
vooral tot uiting gekomen in de oor
logsjaren, toen men vrijwel geheel, ook
op dit gebied, afhankelijk was van het
geen in het binnenland kon worden
vervaardigd.
Toen dan ook na den oorlog de Bus
kruidmakers het bijltje er bij neerleg
den, mede daartoe genoodzaakt door
ziekte der Directeuren,-werden onmid
dellijk plannen beraamd de fabrieken
voor het land te behouden. Het parti
culiere initiatief voelde weinig voor
overneming dezer toch zoo gezonde
bedrijven, die sinds eeuwen hun be
staansmogelijkheid hadden bewezen;
men leefde in de na-oorlogspsychose:
de eeuwige vrede was verzekerd. De
regeering zag gelukkig echter beter
het landsbelang in en na langdurige
onderhandelingen is het ten slotte ge
komen tot de instelling, bij de wet,
van een staatsmonopolie voor de ver
vaardiging van buskruit en springstof-
L1NKS: Ingang fabriek „de Oude
Moltfl" te Ouderkerk a/d Amstel.
RECHTS: Beproeving van buskruit
voor pantserwagengeschut op een
der schietterreinen van de fabriek.
fen. Dit alleenrecht werd, bij overeen
komst, overgedragen aan de nieuw ge
stichte N.V. Nederlandsche Spring
stoffenfabrieken. De Staat nam voor
een belangrijk bedrag deel in het
maatschappelijk kapitaal dezer Ven
nootschap en verzekerde zich een over
wegende positie in deze onderneming,
die overigens geheel particulier wordt
geëxploiteerd. Wij hebben hier de voor
dergelijke doeleinden zoo gelukkige
combinatie, het z.g. gemengde bedrijf,
dat de belangen van den Staat ver
zekert, terwijl de voordeelen van het
vrije bedrijf worden behouden.
Om minder afhankelijk te zijn van
de steeds aan sterke schommelingen
onderhevige vraag naar oorlogsbus-
kruit werd daarnaast de vervaardiging
ter hand genomen van allerlei soorten
springstoffen voor de meest ver
schillende doeleinden, terwijl ook nog
enkele producten buiten het gebied der
springstoffen, maar daaraan verwant,
zij het op kleine schaal, worden ver
vaardigd. Voor vreedzame doeleinden
worden toch zeer groote hoeveelheden
springstoffen gebruikt. Niettegenstaan
de de enorme bewapening die in alle
landen plaats heeft, worden ook
thans nog over de geheele wereld,
alleen reeds voor den mijnbouw
veel meer springstoffen vervaar
digd dan voor oorlogsdoeleinden.
Voorts worden zij 'gebruikt voor
opruimingen, tunnelbouw, steengroe
ven, landbouw enz., terwijl in de
laatste jaren in het buitenland ook
van deze stoffen op vrij groote schaal
wordt gebruikgemaakt voor den aan
leg van wegen op moerassigen bodem.
Hier te lande, waar een zoodanige
aanleg zeer veel voorkomt, is men
daartoe echter nog niet overgegaan.
Het vraagstuk schijnt evenwel in studie
te zijn.
Uit den droom van den eeuwigen
vrede werd men helaas spoedig wak
ker geschud. De oorlogsindustrieën
werken in alle landen weer op volle
kracht en de ontwikkeling der vuur
wapens gaat met steeds snellere schre
den voorwaarts. Het is dan ook voor
onze defensie van groot belang, dat de
buskruitvoorziening in het binnenland
op gelijke hoogte blijft met de ontwik
keling der wapenindustrie in het bui
tenland. Opnieuw worden thans hooge
eischen gesteld aan de buskruitfabrie
ken, die er in moeten slagen gelijken
tred te houden met de groote soort
gelijke bedrijven in het buitenland.
Nieuwe vraagstukken moeten worden
bestudeerd, nieuwe werkwijzen worden
ingevoerd, de wetenschappelijke zijde
van het buskruitbedrijf wordt van
steeds grooter belang. De voorberei
ding van de landsverdediging is ook
op dit gebied niet alleen een kwestie
van kracht en van geld, doch evenzeer
van intellect.
Uit de oude zwart-kruitfabrieken
met haar „knechts en paarden" zijn
thans moderne bedrijven gegroeid,
staande op technisch-wetenschappe-
lijke basis, waar met de nieuwste
werktuigen producten worden ver
vaardigd, waarvan de eigenschappen
op de laboratoria en op het schietter-
rein met vernuftige instrumenten,
waarin de laatste wetenschappelijke
vondsten zijn toegepast, worden be
paald en gecontroleerd.
Zoo kunnen leger en vloot van Ne
derland en zijn Koloniën zich voor
zien van het beste, wat er op dit ge
bied is te verkrijgen, bij een bedrijf
met een eeuwenoude traditie, dat
bij uitstek nationaal mag worden
genoemd.
Het moge op deze plaats worden
gememoreerd, dat de ontwikkeling
van het oude in het nieuwe bedrijf
vrijwel geheel heeft plaats gevonden
tijdens de regeeringsperiode van onze
geëerbiedigde Vorstin, H.M. Koningin
Wilhelmina, Wier jubileum wij thans
met zoo groote dankbaarheid vieren.
