EEN SCHILDERSLEVEN
UIT DE 16E EEUW
DE STERRENHEMEL
LUCAS VAN LEYDEN
Nadat liet oproer van het Kaas- en Brood
volk een einde had genomen en het vuur
van de Hoeksche en Kabeljauwsche onlus
ten was begonnen te dooven, al laaide het
in den lande nog menigmaal weer op, trad
voor Leiden een rustige tijd in. Wat was
"t tusschen de Hoeksehen, de partij der ede
len, en de Kabeljauwschen, die den bijstand
van den graaf ondervonden, dikwijls fel toe
gegaan. lloe golfde de macht der elkaar be-
kampende partijen neen en weer! De stad
wordt bij avond door de Hoeksehen verrast,
de muren beklommen, de magistraat afge
zet, hoofden der Kabeljauwschen gevangen.
Wat een gekrakeel, wat een beroerten zijn
het in een groot deel van die 15de eeuw
•geweest! En Leiden heeft er zijn deel van
gehad. Doch ihderna, in de SOer jaren der 15de
eeuw breekt een rustige tijd voor Leiden
aan. Een 40-1al jaren zouden verJoopen,
waarin de wateren des tijds voor de stad
kalm zouden voortvlieten. In deze peiode,
waarin rystig handwerk en beroep kon wor
den uitgeoefend en geen krijgsrumoer het
gewone leven verstoorde, ligt liet leven van
Lucas van Leyden, den beroemden schilder,
graveur en houtsnijder. Zijn vader heette
Huig Jacobsz. en behoorde ook toi de man
nen van liet palet. ITet cerete onderricht
werd Lucas door zijn vader verstrekt. Al
spoedig'echter ontviel deze aan het gezin
en Lucas werd in de kunst verder ingeleid
door den beroemden Cornells Engelbrechts,
die in 11(38 te Leiden geboren was cn ge
noemd wordt als degene, die in zijn geboor
testad het eerst de olieverf gebruikte. Van
Lucas Huygensz (in 1191 geboren) bleek al
heel spoedig zijn meesterschap in schilde
ren en graveeren.
Hij schilderde in olie- en waterverf, graveer
de, teellende conterfeitsels... cn zoo zag men
van Lucas van Leyden of Lucas Huygensz.
op 12-jarigen leeftijd hetgeen de verba
zing deed ten top stijgen een doek ver
schijnen, in waterverf geschilderd, dat de
historie van dèn heilige Hubertus, bisschop
.van Luik, voorstélde.
Is liet in het algemeen opmerkelijk, hoe
zeer de Heilige Schrift in vroeger eeuwen
de mannen van 't palet in zoo overvloedige
mate de stof heeft gegeven voor hun kunst
producten, bij Lucas van Leyden zien wij
dit verschijnsel reeds op zeer jeugdigen
leeftijd. Uij. 1509, dus op 15-jarigen leeftijd,
dateeren negen tafereelen uit 't lijden van
Christus; even later volgt de bekeering van
Paulus. Met blindheid geslagen wordt de
apostel naar Damascus geleid. Ook dit tafe
reel, voortreffelijk van compositie, vervulde
zijn tijdgenooten met bewondering. Inzon
derheid de graveerstift wist de knaap mees
terlijk te hanteeren
In het algemeen wekte het verbazing, de
producten van zijn hand ziende, welk een
hooge, scheppende kunstzinnigheid reeds
zoo vroeg door hem werd aan den dag ge
legd. De kinderschoenen nog niet ontwas
sen zijnde, een spruit van 15, 10 jaar. schept
hij voortbrengselen, die als rijpe vruchten
der kunst mochten gelden.
Wat Lucas van Levriens producten ken
merkte daarbij zijn kunstbroeders van
dien tijd overtreffend was, dat hij, de
natuur nauwkeurig waarnemende, het ver
schiet overeenkomstig de werkelijkheid in
flauwer, vager tinten penseelde. Op dit punt
schoot ook Al bi echt Durer, de beroemde
Duitsclie schilder cn graveur, tekort. Over
trof deze hem in de teekening van zijn
landschappen, die forscher is, in de voort
brengselen van zijn graveerstift deed hij
weinig voor Durer onder. En op het punt
van schoonheid, fijnheid van bewerking b\\,
prachtige lichteffecten, droeg Lucas van
Leyden beslist den eerepalm weg.
Van Lucas' meesterschap in de kunst.
Toen de knaap nog slecht,s 16 jaren telde,
gaf meer dan een stuk het overtuigend be-
wijs>: zijn „Ecce Homo", zijn „Doop van
Christus", zijn „Verloren Zoon" c.a. 1-Ioe viel
compositie, van het eerste stuk te loven! Wat
verscheidenheid van beelden, wat verschil
in kleurrijke kleeding van onderscheiden
volken gaf het te zien! Uit hetzelfde jaar
dateeren nog verschillende andere houtsne
den, o.a.: een boer en boerin met drie koeien
In de beeltenis der boerin, die van 't mel
ken opstaat, komt volgens ooggetuigen, dui
delijk de stramheid in de leden van het
lange, gebukte zitten uit. Een andere hout
snede vertoont Adam en Eva, zoo pas ver
bannen uit Edens lusthof.
Deze korte schets heeft aleohts het oog
merk, eenige bijzondeiJh'eden uit het korte,
doch zoo werkzame leven van dezen be
gaafden man naar voren te brengen. Van
verdere pretenties blijven we verre.
Het is een zeer onbeduidend getal werken
van Lucas van Leyden, dat op ons vader
lijk erf is gebleven, tegenover de talrijke
stukken, die buitenlandsche verzamelingen
bezitten. Reeds in de eerste helft der 17de
eeuw moest geconstateerd: de schilderijen,
die van hem fLeyden) tegenwoordig te zien
zijn of gevonden worden, zijn weinig!
Ilecft de Lakenhal te Leiden „Het Laat
ste Oordeel", worden in de musea te Am
sterdam cn die te Den Haag enkele stuk
ken van hem aangetroffen („de dochter van
Herodes met bet hoofd van Johannes de
Dooper" en ,,'t Portret van Philips, hertog
van Bourgondië"), veel aanzienlijker zijn
op dit punt de buitenlandsche tempels der
beeldende kunsten, zooals te Madrid, te
Parijs, tc München, te Dresden cn in Enge
land, van zijn doeken voorzien.
Groote sommen zijn vroeger van buiten
landsche zijde geboden, om bet uitnemende
kunstproduct „Het laatste Oordeel" mach
tig te worden. De Leidsche Overheid heeft
er echter, en terecht, een eer in gesteld,
deze beteekenisvolle schepping van een
zijner vermaarde burgers, die de volle aan
dacht van onzen grooten Rembrandt waar
dig bleek, in haar midden tc houden.
Do prenten van onzen Leidsdhèn artist
brachten voor dien tijd een niet onbelang
rijk bedrag op. De bladen, die de voor
treffelijkste van zijn arbeid op dit terrein
geacht konden worden, werden met een
goudgulden, een waarde van 2S stuiver, be
loond. Groote nauwgezetheid nam hij al-tijd
bij zijn werk met graveestift of penseel in
acht. Speurde hij er gebreken aan of viel
een vlek te bemerken, dan werd het men
weet dit door een mededeeling van zijn
dochter ten vure gedoemd. De reisstaf
heeft I.ucas Huygensz., op een kleine uit
zondering na, nimmer ter hand genomen.
Hebben zoovele kunstbroeders Italië bezocht
en de Italiaansche meesterwerken bestu
deerd, onze schilder is altijd op het eigen
landserf gebleven. Heeft misschien bij hem
de noodzakelijkheid niet zwaar gewogen,
zich van de voortreffelijke Italiaansche
kunst op de hoogte te stellen? Of zou het
reizen en het verblijf in het vreemde land
naar zijn oordeel te veel tijd in beslag ge
nomen hebben? Hoe sterk deze door hem
benut werd, bleek even na zijn huwelijk
met een dochter uit 't aanzienlijke geslacht
van Boshuyse. Met spijt, met een zekeren
wrevel namelijk zag hij terug op den velen
tijd, die met de feesten, gepaard gaande
met zijn huwelijk, verloren was gegaan.
Gaat men na, hoe Lucas van Leyden vanaf
zijn kindsheid haast, onafgebroken gewerkt
lieeft, hoe hij zich, bezield met e,en bran
dende liefde voor de kunst, nimmer tijd
gunde voor verstrooiing of verpoozing, dan
kan het ons niet vreemd voorkomen, dat
hij tenslotte te veel van geest cn lichaam
had gevorderd en een gedrukte stemming
en een ondermijnde gezondheid er uit voort
vloeiden. Steeds meer werd zijn geest dan
ook door zwaarmoedigheid gedrukt. Reeds
ge ruimen tijd door zijn vrienden met zorg
gadegeslagen, dachten deze, dat een reis
door het l'aiid met dc afleiding daaraan
verbonden, verfrissching van zijn geest cn
opbeuring van de ingezonken stemming
zou brengen. De kwaal, die bij de kunst
broeders haast geregeld werd en nog altijd
wordt aangetroffen, een schrale, magere
beurs, een zieke portemonnaic, daaraan
laboreerde onze schilder niet. Het nog al
zeldzame verschijnsel heeft zich namelijk
bij Lucas van Leyden voorgedaan, dat zijn
kunst, zijn gravures zoowel als zijn schil
derijen, tijdens zijn leven hoog gewaardeerd
en met flinke sommen betaald werden. De uit
rusting van de reis, waartoe besloten werd,
behoefde atzoo niet als van den Pri \=ïschen
arme te gaan. Een schip, waarmede de reis
naar Zeeland en Vlaanderen zou geschieden,
werd daartoe uitgerust en van al het noo-
dige vooralen. Verschillende steden werden
aangedaan. Te Middelburg werd kennis ge
maakt :net den Vlaamschen schilder Jan
van Mabusc, Jie, niet ontbloot van begaafd
heid, zich met ijver op cie schilderkunst had
toegelegd en wiens werk met aandacht
werd bezichtigd. Bij een simpele ontmoeting
en korte kennismaking bleef het niet Onze
Leidenaar als man in bonis, bood Mabuse
en andere leden van liet gilde, een gastmaal
Dc molen „Dc Valk" nabij Leiden; een fraai stuk Hollajidsch bouwwerk in een echt Hollandsch zomerlandschap
aan, dat, figuurlijk gesproken, naar peper
rook, en Mabuse werd op den geheelen ver
deren tocht Leiden's reisgenoot. Beiden hul
den zich nu :n een praalgewaad, blinkend
van goud. en zijde-glans. Aldus uitgedost,
vormden ze in eik ge\al geen alledaagschc
verschijning.
Ook in de Vlaamschc steden Gent, Meclie-
lcn en Antwerpen, trad Lucas voor zijn bont
genooten als vrijgevig gastheer op. In laatst
genoemde stad werd op liet feestmaal ook
de beroemde Duitsclie schilder en graveur
Albert Diirer genoodigd. De verwachting,
dat de reis naar Zeeland en Vlaanderen de
geestelijke gezondheid van den schilder
weer op peil zoubrengen is niet vervuld
geworden. Nog in sterkere mate zelfs open
baarde zich bij z'n terugkeer zijn zwaar
moedigheid. De tocht gevoegd bij liet ban-
keteeren, heeft den vermoeiden, overspannen
geest van den schilder stellig nog meer be
zwaard. Stellig had een eenvoudige rust
periode zijn gezondheid oneindig beter
beinvloed. En liet is ook zeer de vraag, of
het gezelschap van Mabuse, die van een
lichtere levensopvatting was en wien later
nog logies achter de ijzeren deuren te Mid
delburg tc beurt viel, in deze een gunstige
factor voor den schilder geweest is. In zijn
sombeilbeid werd hij door veel achterdocht
gekweld, verbeeldde zich zelfs, dat een kun
stenaar, naijverig op zijn roem, hem vergif
had doen innemen. .In de volgende zes jaren
nam zijn gezondheid allengs meer af. Den
grootsten tijd te bed doorbrengend, doofde
toch zijn lust tot de kunst niet uit. Integen
deel nog altijd liet hij weinig tijd verloren
gaan. Zelfs voltooide hij in 1531 zijn ver
scheiden volgde slechts 2 jaar later nog
een van zijn beste stukken, den Heiland
voorstellend, die aan den blinde het gezicht
terug geeft. Zijn laatste werk, een houtsnde,
Pallas, de godin der wijsheid voorstellend,
moet, naai men oordeelt, een arbeid van
eenige maanden gevorderd hebben. Met veel
voldoening moet. hij dit zijn laatste product,
vóór hem op liet bed liggend, beschouwd
hebben. Toen hij zijn verscheiden van dit
aardsche tooneel voelde naderen liet was
twee dagen voor zijn sterven gaf hij
zijn begeerte te kennen, nog eens den hemel,
het werk des Scheppers, te aanschouwen.
In wélks aanblik hij langen tijd in diep
gepeins verzonken bleef. Weer naar binnen
gebradht, was ook zijfc laatste reis in dit
aardsche dal ten einde. 'Ptvee dagen later
op den dag, oekend staande als die van den
heetcn Ommegang te Leiden, waarop een
zeldzame hitte zelfs vele slachtoffers eischte,
overleed Lucas van Leyden, nog slechts
jaren tellend. Een onuitbluschbare liefde
tot dc kunst en een nooit verflauwende
ijver hadden zijn levensvlam verteerd.
klinkt aanvankelijk wat Vreemd, sterren
van de Ode grootte. De (heldere witte Wega
uit c|e I-icr 's van fleze klasse een typische
vertegenwoordiger. Weer eeri grootte klasse
helderder wordt dan aangeduid als van de
grootte lm. Sinus, alfa van de Groote
Hond. heeft de grootte lm 58. De zon
is van de grootte 26.7, de .volle maan
12.55.
Al de genoemde helderheden zijn!
vis u ee le en dus schijnbare helderheden
die afhankelijk zijn van de werkelijke licht-
kraclit cn de afstand.
Zooals wij boven reeds zagen met de maan,
kan niet alleen van de hemellichamen!
die zelve lichtbronnen zijn, zooals de sterren
en de zon, de helderheid worden gemeten,
maar ook van die, welke het zonlicht weer
kaatsen, zooals de planeten en manen. Zoo
was tijdens de oppositie op 12 April, de pla
neet Mare van de grootte 1.2 en Jupiter
op 10 Mei van de grootte 2, dat is, wat deze
laatste betreft, helderder dan Sirius.
Geen enkel hemellichaam, behalve de zon
en de maan, kan zulk een helderheid berei
ken als de planeet Venus. Als binnenplaneet
vertoont Venus schijngestalten, die in kleine
kijker reeds zijn waar te nemen. De helder
heid is dus afhankelijk van de afstand en
de „fase" of schijngestalte. Fig. 2 vertoont
de schijngestalte van Venus op bepaalde tijd
stippen in de loop van dit jaar. In Januari,
een paar maanden na dc bovcnconjunctie,
vertoont de planeet zich als een nagenoeg
rond schijfje; dc afstand tot de aarde be
draagt dan ruim 219 millioen K.M., de mag
nitude 3.4.
Op 30 Juni is Venus in grootste elongatie
als avondster; afstand pl.ni. 105 millioen
K. M., magnitude 3.9. Maar eerst einde
Juli, begin Augustus bereikt de planeet haan
grootste helderheid: 4.2! Venus nadert dan
daarna nog steeds tot de aarde, zoodat de
schijf wel groot er wordt, maar de fase neemt
zoodanig af, dat de helderheid vermindert.
Tijdens de grootste helderheid kan, onder be
paalde omstandigheden, een voorwerp in het
licht van Venus schaduw geven.
Vallende sterreif
Vallende sterren (naar het straalpunt In
de Waterman: Aquariden) zijn te verwach
ten van 2531 Juli. A
Algolminlma
1 Juli te 1 uur 20 min.; 3 Juli te 10 uur; 2f
Juli 3 uur; 23 Juli 11 uur 50 min.
De Zon en de Maan
De zon treedt 23 Juli in het teeken Leeuw.
Een gedeeltelijke zonsverduistering op 30
Juli is in Nederland niet zichtbaar.
Het eerste kwartier der maan van 8 Juli
staat in de Maagd, de volle maan yan 10
Juli in de Steenbok.
De totale maansverduistering yan 16 Juli„
is in Nederland niet zichtbaar,
«3TERREM
*1? *2? GR
O-De»
JUPITER
4-5ATURNU5
Mercurius morgenster
Venus in grootste helderheid, 4m. 2
De sterrenhemel vertoont zich als een koe
pelvormig gewelf, waaraan de sterren even
als de zon en de maan,'in het Oosten op
komen en in het Westen ondergaan.
De circumpolairsterren die men op het
Nooixl'kaartje binnen de gebogen lijn vindt,
gaan op onze breedte niet onder.
De sterrenkaartjes
Dc kaartjes stellen elk het halve hemel
gewelf voor hoven den Noordelijken en den
Zuidelijken horizon, in den stand van 15
Juli 'savonds tc negen uur. Hetzelfde
aspect vindt men begin Juli te tien uur.
De Poolster, in de Kleine Beer, net eenige
hemellicht dat altijd op dezelfde plaats
staat, geeft het Noorden aan.
De sterrenbeelden
De kop van de Draak staat nabij liet
zenitli. De Groote Beer staal in het N.W.,
in liet N.O. komen Andromeda en Pegasus
op, terwijl de Wagenman laag boven den
noordelijken horizon staat. In liet N.W.
gaan Kreeft en Leeuw, waarin de planeet
Venus, onder. Aan den zuidelijken hemel
staan de heldere sterren: Wega, Altair, An-,
tares, Spica en Arcturus in de sterrenbeel
den: Lier, Arend, Sdhorpioen, Maagd en
Boötes, terwijl de planeten Mars cn Jupiter
in Maagd c-n Weegschaal de aandacht trek
ken. Juist in liet zuiclen staan Slangendra
ger cn Hercules.
Venus in grootste helderheid.
Reeds bij een vluchtigen blik op den ster
renhemel valt het groote verschil in hel
derheid onder de sterren op. De apostel
Paulus spreekt dan ook in 1 Corinthe 15,
als over iets van algemeene bekendheid:
„Een andere is de heerlijkheid der zon, cn
een andere is de heerlijkheid der maan en
een andere is de heerlijkheid der sterren:
want de eene ster verschilt in heerlijkheid
van de andere ster."
Reeds de ouden, zooals Hipparehusi (150
v. Chr.), Ptolomaeus (138 n. Chr.), verdeel
den de sterren in 6 grootte klassen. Deze
verdeeling berustte zuiver op helderheids-
schattingen en liet is wel merkwaardig dat
na onderzoek en meting met dc moderne
instrumenten die verdeeling in hoofdzaak
is behouden gebleven.
De „grootte' der sterren heeft., in dit
verband, intusschen niets te maken met de
afmetingen of de massa der hemellicha
men. Het is een minder gelukkig woord dat
nu eenmaal in gebruik is en alleen betrek-
.V -vm w
FIG-I
king heeft op de helderheid; men
spreekt dan ook niet van grooter en klei
ner, maar. van helderder en zwakker sier-
ren. Bij het notecren maakt men gebruik
van het latijnsche woord: magnitudo (groot
te), in dezer voege dat. men sterren van de.
eerste en tweede grootte aanduidt als ster
ren, resp. lm en 2m.
Fig. 1 geeft een overzicht van de betrek
kelijke helderheid van de sterren der zes
eerste grootten. Bij het beschouwen der fi
guur wordt (hef duidelijk dat de sterren dei-
zesde grootte ojj dc grens der zichtbaarheid
voor het mensohelijk oog, liggen. Met de
kijkers ziet men sterren tot de 17de, en
met behulp van de fotografie ontdekt men
sterren tot de 21ste grootte.
Bij volle maan zijn de sterren van de eer
ste grootte duidelijk, die van de tweede
grootte nog juist zichtbaar.
Nu is het niet zoo dat een ster van de
tweede grootte ons tweemaal en -een van
de eerste grootte ons driemaal zooveel licht
toezendt als een ster van de derde grootte.
De verhouding is ongeveer 2.5 (nauwkeu
rig 2.512), zoodat een ster van - de eerste
grootte ongeveer 100 maal zooveel licht
geeft als een van de zesde grootte.
Bij de ouden had men al die sterren, wel
ke ongeveer dc helderheid van Aldebarar:
(alfa van de Stier) hadden, maar ook die
veel helderder waren, tot de sterren van de
eerste grootte gerekend. Maar bij nauwkeu
rige meting in den nieuweren tijd, bleken
er sterren te zijn die 2.5 maal zooveel licht
als Aldebaran geven cn was men genood
zaakt wide men de nu eenmaal bestaan
de indeeling behouden negatieve helder
heden in te voeren. Aldus kreeg men, liet
De Planeten
De planeten voor het'bloote oog zichtbaar,
zijn Mercurius, Venus, Mare, Jupiter en Sa-
turnus. De planeten stralen zelve geen licht;
uit, maar weerkaatsen het zonlicht.
Mercurius is in de loop der maand on
der niet ongunstige omstandigheden, als
morgenster te zien. De planeet loopt, door de
Tweelingen en is li Juli in grootste weste
lijke elongatie. Mercurius is dan van de
grootte Om! cn komt in het midden dei;
maand ongeveer P/2 uur voor dc zon op.
Venus ziet men op het Noordkaartje in
de positie van 15 Juli. De stippellijn (in de
Leeuw) geeft den weg aan die de planeet in,
Juli doorloopt. 67 Juli gaat Venus aan Re-
gulus, de helderste ster uit de Leeuw, voor
bij. De planeet bereikt aan het einde der
maand haar grootste glans maar gaat dan
reeds te 9 uur onder.
M ars vindt men aangegeven in de Maagd
De stippellijn met pijlpunt geeft den weg
aan die de planeet in de Maagd aflegt. 15—
16 Juli gaat Mars aan Spica voorbij. In het
midden der maand gaat de planeet te 11 uur
onder.
Jupiter is nagenoeg in stilstand in de
Weegschaal. De planeet is van de grootte
1,8, dus nog iets helderder dan Sirius, en
gaat in het midden der maand te midder
nacht onder.
Saturaus in de Waterman, komtlin het
begin der maand te 11 uur, aan het einde
te 9 uur op.
De tijdsopgaven zijn in gewonen Amster
damse-hen tijd. Zomertijd is dus één uur
later.
30 JUN1 3 AJJ6- (SEPTi
