De economische versukkeling
Reizen
Gouden
stad aan
Westkust
van VS
Hotels
Lege
kamers
ondanks
sterren
Zie de economische berichtgeving sinds september, en het wordt je
bang te moede. Een valutacrisis, sombere ramingen over de
wereldeconomie en dalende bedrijfswinsten hebben in Nederland
voor lichte paniek gezorgd. De term recessie valt. Moeilijke jaren?
Zeker. Maar we kunnen wel wat lijden.
Ch^DSMltJSKNP
Jfl
chiDSM&sKNP
Ch§DSMl$SKNP
RDAG
LEIDSE COURANT ZATERDAG 7 NOVEMBER 1992
door Dick van der Meer
n ons altijd zo naar stabiliteit
J hunkerende landje is wat
schrikachtig gereageerd op de
economische tegenwind die
twee maanden geleden opstak.
Vooral de politiek was in rep en
roer. Zelfs premier Lubbers
werd er door aangestoken en
5 maakte een vergelijking met
1982, toen er maandelijks meer
dan tienduizend werklozen bijkwamen.
%)n afgelopen zondag sprak Robeco-top-
man Korteweg al van een recessie; een
beladen woord, dat beelden oproept van
massawerkloosheid en armoede.
zgt)p Prinsjesdag leek ër nog niets aan de
^fcand. Het weerpraatje van het Centraal
Planbureau, neergelegd in de Macro
Economische Verkenningen, paste
goed bij de herfst. Hier en daar werd het
wat killer, maar Nederland zat er rela-
an tief warmpjes bij, niet in het minst door
de gedegen begroting die het kabinet
van had ingeleverd. En volgend jaar zou
zich een nieuwe lente aandienen.
De heftige valutacrisis zorgde voor een
eerste schok, enigszins ten onrechte.
Het moment en vooral de omvang wa-
P ren niet voorzien, maar dat het Britse
1 pond en de Italiaanse lire ver boven hun
stand leefden was al lange tijd duidelijk.
Allerlei Haagse cijferaars wierpen zich
vol overgave op de gevolgen van 'de har
de guldenGunstig voor de inflatie,
maar vooral nadelig voor de export,
vond men.
Niet onbelangrijk, die gevolgen, maar
toch heel wel in te passen in de dagelijk
se gang van zaken. Tussen de zorgelijke
gezichten op de televisie ontbrak dan
ook dat van president Duisenberg van
De Nederlandsche Bank, in de regel
toch niet te beroerd voor een waarschu-
wend geluid. Integendeel, over de nade
len was hij vrij luchtig en op een iets
langere termijn moest de harde gulden
vooral positief worden beoordeeld.
De essentie van de CPB-cijfers ging dan
ook pas onderuit toen internationale
economische organisaties, zoals de
Oeso en het IMF, hun groeiramingen
voor de wereldeconomie naar beneden
bijstelden. En met name in Duitsland
ging het hard omlaag. Tussen de twee
seizoenen diende zich toch een econo
mische winter aan.
j,fk heb in september al gezegd dat de
Oeso-ramingen wel èrg optimistisch
Waren", reageert in Rotterdam prof.dr.
J.C. Siebrand. ,,ikben er niet blij mee,
maar ik heb wel gelijk gekregen".
Waarmee maar gezegd wil zijn dat hem
geen onverbeterlijk optimisme kan
worden verweten. Dus betekent het iets
als de hoogleraar macro-economie nu
zegt: „Het woord recessie zou ik niet
durven gebruiken. Er is geen sprake
van over de hele linie grote verliezen,
ontzettend veel faillissementen of veel
te hoge loonstijgingen. In de raming is
nog steeds sprake van groei. Maar ge
middeld staan de indicatoren er niet erg
goed voor en we gaan zeker een aantal
magere jaren tegemoet".
Een aantal? „De dynamiek precies
voorspellen is lastig. Duurt het tot
1993, '94 of zelfs '95? Het is koffiedik.
Ik verwacht voorlopig geen uitbundige
economische activiteit, ook niet in '94.
Daarna kan het aantrekken, maar niet
uitbundig",
len, Toch is er meer aan de hand dan de on-
vermijdelijke periode van laagconjunc
tuur. „Het is normaal datje na een ople-
—j vingeven in de versukkeling komt",
1 stelt Siebrand vast, „en dat begon in
1990 in de Verenigde Staten. Maar de
I Golfoorlog heeft, vooral psychologisch,
schade toegebracht aan de wereldeco-
j nomie. En abnormaal is de afremmende
invloed vanuit de monetaire hoek".
Met dat laatste doelt hij op het hoge
renteniveau in Europa. Normaal ge-
I sproken gaat de rente omlaag bij een
I
abn amro
aab all-in
abnamrobl.gr
aegon
ahold
akzo
alrenta
amevc
bolsc
buhrmtetc
-csmc
daf
dordtsche
dsm
conjuncturele daling. Zijn de centrale
banken medeschuldig aan de recessie?
„Ho ho", protesteert de hoogleraar, „de
centrale banken moesten wel, want er
dreigde inflatie en er werd te weinig ge
spaard. Maar wellicht heeft Duitsland
een beetje erg strak beleid gevoerd",
geeft hij toch iets toe.
Daarbij speelt mee dat de meeste over
heden nog met forse tekorten zitten.
Niet meer zo groot als in de jaren tach
tig, maar zeker geen nul. Als het wat
minder gaat, moeten ze meer lenen. Die
vraag naar kapitaal houdt mede de ren
te hoog.
Niet alleen de overheden staan er beter
voor dan bij de neergang in het begin
van de jaren tachtig, ook de financiële
positie van het bedrijfsleven in Neder
land en de meeste andere EG-landen
ziet er veel rooskleuriger uit. En verge
lijken met een goed jaar, dat 1991 voor
Nederland was, valt al snel negatief uit.
Daarmee zijn de onheilspellend aan
doende tijdingen van de laatste weken
over dalende bedrijfswinsten en reorga
nisaties echter niet geheel verklaard.
Zo blijkt de crisis in de Europese chemie
onverwacht toch een hardnekkig ka
rakter te hebben. Aan het begin van dit
jaar dacht menig chemisch concern nog
het ergste achter de rug te hebben,
maar de verliezen op kunststoffen hou
den aan. De industrie wordt geconfron
teerd met overcapaciteit, dumping door
Oosteuropese concurrenten en bijge
volg lage prijzen. Sinds kort oefent ook
de lage dollar negatieve invloed uit.
DSM zag zijn nettowinst in het derde
kwartaal met 64 miljoen gulden kelde
ren tot 53 miljoen gulden. Het concern
verwacht voor het vierde kwartaal een
verdere verslechtering van het resul
taat. Akzo gaat overigens niet gebukt
onder deze malaise. Dat komt doordat
het zijn afhankelijkheid van bulkche-
hunt.doug.
intern.mul
intnedgrc
kon.knp
kim
kon olie
nedlloyd
oeé
- 'pakhoed c
philips
pó)ygr?m
robecó
rodamco
rolifiGo
micaliën in de afgelopen jaren drastisch
heeft verminderd. Het is met name deze
sector van de chemie die het moeilijk
heeft. Niettemin wil Akzo zijn pers.o-
neelsbestand met drie tot vier procent
per jaar inkrimpen.
Ook de Europese staal- en aluminium-
industrie wordt in toenemende mate
geplaagd door overcapaciteit, goedkope
Oosteuropese importen en de lage dol
lar. Meldde Hoogovens in augustus bij
de presentatie van de halfjaarcijfers nog
dat het resultaat in het tweede halfjaar
fors lager zou zijn dan in de eerste zes
maanden 70 miljoen), vorige week
moest het zelfs een verlies van 250 mil
joen gulden aankondigen. Bij het staal
bedrijf worden 2300 banen geschrapt
en ook andere onderdelen van het con
cern zullen moeten afslanken.
Overcapaciteit en dalende prijzen spe
len ook het papierconcern KNP ernstig
parten. Bij Océ-van der Grinten is de
winst door de valutacrisis 'geheel ver
dampt'.
Dramatisch gaat het bij het eens zo
trotse Philips, dat donderdag het eerste
kwartaal verlies (uit gewone bedrijfs
voering) uit de honderdjarige historie
moest melden. In het derde kwartaal
kwam het elektronicaconcern 154 mil
joen gulden in het rood te staan. De el
lende lijkt nog niet voorbij, want er zal
opnieuw fors moeten worden gesaneerd
in vooral de consumentenelektronica
en de naar deze sector toeleverende
componentenbedrijven.
De ongemeend felle concurrentiestrijd
op de pc-markt deed eerder al een aan
tal Nederlandse distributeurs de das
om. Computerproducent Tulip kon de
abn amrofe
aab all-in
abnamrolÉ
aegon
ahold
akzo
alrenta
•amevc
•botst
buhrmtetc
csmc
dat
dordtsche
dsm i
klappen vorig jaar nog redelijk opvan
gen, maar vorige week kwam de mede
deling dat er voor geheel 1992 gerekend
moet worden op een 'beduidend' ver
lies, mede als gevolg van reorganisatie
kosten van tien miljoen gulden. Vanwe
ge de reorganisatie verdwijnen er bij
het bedrijf negentig van de 450 arbeids
plaatsen.
Ook Albert Heijn gaat de komende tijd
de kosten versneld naar beneden druk
ken. Het gaat weliswaar nog goed met
de grootgrutter, maar het is niet moei
lijk te voorspellen dat de bestedingen
van de consumenten zullen gaan dalen.
Traditioneel zijn de consumptieve be
stedingen een erg belangrijke factor in
de ontwikkeling van de economie, die
een demping van de teruggang zouden
kunnen bewerkstelligen. Maar door de
hoge rente en de sombere vooruitzich
ten hoeven we daar volgens Siebrand
voorlopig geen soelaas van te verwach
ten. „Je ziet het in de Verenigde Staten,
waar geprobeerd is met een lage rente
de economie te stimuleren. Maar als
mensen niet het idee hebben dat het
goed gaat, doen ze niets".
Een tweede variabele, de investeringen,
noodt ook al niet tot optimisme. De
winstperspectieven zijn afgekalfd door
een afnemende vraag en, alweer, de
hoge rente schrikt af. Uitbreidingen
worden zeldzaam, krimp is de regel.
Aan de bestedingskant van de efconomie
opereert dan ook nog de overheid. Hier
vormen echter de uit de hand gelopen
overheidstekorten in de jaren zeventig
nog een belemmering. „Anders hadden
overheden kunnen zeggen: we gooien er
wat geld tegenaan. Maar die mogelijk
heid is er nog nauwelijks".
Wat dat betreft is de VS, het land met de
grootste schuld ter wereld, in feite uit
geschakeld als motor van de wereldeco
nomie. De dip begon daar en eigenlijk
202 60-- -20.2 60
.•62 30
foto Ben Blumers
had de opleving zich er al moeten aan
dienen. Daarop waren ook de positieve
voorspelling van eerder dit jaar geba
seerd.
Men had beter kunnen weten, vindt
Siebrand. „Wat Amerika nog parten
speelt is de politiek van Reagan. Infra
structuur en onderwijs zijn sterk ver
waarloosd, terwijl het overheidstekort
almaar is opgelopen. Die erfenis heeft
'steeds boven de conjunctuur gehan
gen".
Het verklaart waarom de VS, ondanks
een lage rente en een flink lagere dollar
koers, niet in staat is geweest zijn inter
nationale concurrentiepositie te verbe
teren. Ruimte voor stimulering van de
economie moet volgens de hoogleraar
komen uit besparingen. „Er is structu
reel veel te weinig gespaard. Onder
Bush gebeurde er helemaal niets, dus
wat dat betreft is het gunstig dat Clin
ton komt. Al kan een president dat na
tuurlijk niet in vier jaar verhelpen".
De besparingen zijn de rode draad in
Siebrands verhaal. In dat opzicht mag
Japan, waar altijd extreem veel geld op
zij wordt gelegd, een voorbeeld zijn. Wel
is daar vorig jaar ook de klad in de groei
gekomen en is men ontzettend ge
schrokken van de zwakke plekken in de
economie die zijn blootgelegd. De ban
ken zijn in de problemen gekomen door
de gekelderde aandelenkoersen en de
vele dubieuze leningen die ze hebben
verstrekt.
Maar de Japanse overheid heeft de fi
nanciële ruimte om een stimulerings
programma ter waarde van 147 miljard
gulden op te zetten. De export is nog
steeds fantastisch en bovendien profi
teert Japan van de forse groei in een
aantal andere Oostaziatische landen.
Voor de westerse wereld geldt juist het
omgekeerde. De malaise is overal tege
lijk en de landen kunnen elkaar niet uit
het dal trekken.
Daarom is de ontwikkeling in Duitsland
zo'n tegenvaller. Of het nu nodig is el
kaar in pessimistische voorspellingen
naar de kroon te steken, zoals in dat
land gebeurt, is sterk de vraag. Maar
een feit is dat men zich sterk heeft ver
keken op de kosten van de eenwording.
„De politiek", analyseert Siebrand,
„heeft die kosten onderschat. Deels be
wust, denk ik, want als Kohl tevoren
had gezegd dat het heel erg duur zou
worden en dat de belastingen flink om
hoog zouden moeten, was het misschien
niet gelukt. Toch geloof ik dat als de
nood aan de man komt, er veel mogelijk
is. Als het echt moet, zullen ze nationale
solidariteit betrachten en ervoor beta
len. Het oosten van Duitsland kan op
wat langere termijn wel een succesver
haal worden. Met veel management-
steun is daar echt veel te bereiken"
Met de 'boom' in Oost-Azië is al een
lichtpuntje genoemd. Maar er is meer
waarom we niet per se hoeven te wach
ten op de traditionele impulsen uit de
economische theorie, zoals het opraken
van voorraden, het vervangen van ka-
potte machines en het effect van loon
matiging. Want daar gaat wel wat tijd
overheen.
„Een leuke prikkel zou het slagen van
de GATT-'onderhandelingen zijn", al
dus Siebrand. Het verder vrijmaken
van de wereldhandel zou een forse im
puls betekenen, al is het gesternte niet
gunstig. De VS en de EG kunnen de be
langrijkste belemmeringen voor een ak
koord maar niet uit de weg ruimen.
Maar de dreigende handelsoorlog als
gevolg van de aangekondigde Ameri
kaanse sancties maakt de perspectieven
dan ook weer veel somberder.
Een positief punt is de mogelijkheid om
j op defensie te besparen. „Dat kan voor
j financiële ruimte zorgen. De aloude
wijsheid datje een gulden maar één
i keer kunt uitgeven gaat hier wel een
i beetje op. Het is wat suggestief, maar er
j valt een relatie te leggen tussen hoge
defensie-uitgaven en een laag investe
ringsniveau".
Tenslotte in dit rijtje hoopt, nee, rekent
Siebrand op een zekere soepelheid van
de (monetaire) autoriteiten en de vak
beweging. „De overheid moet voorzich
tig zijn met het steeds doortrekken van
het beleid als dat een negatieve ontwik
keling versterkt. Dat betekent niet: alle
remmen los. Maar wel een zekere flexi
biliteit als het gaat over zaken als het fi
nancieringstekort. Je kunt bij voor
beeld bepaalde structurele uitgaven die
je toch moet doen naar voren halen".
Een geluid dat ook minister Andriessen
van economische zaken al voorzichtig
heeft geuit.
Nederland kan bogen op relatief hoge
besparingen, wat de financiële armslag
ten goede komt. De vakbeweging lijkt
bereid tot een vrij vergaande loonmati
ging. Kunnen we het hier bij zwaar
weer toch redelijk droog houden?
„Je kunt elkaar natuurlijk een recessie
in praten", waarschuwt Siebrand. „en
verder is het niet zo interessant of we
misschien drie kwartalen een negatieve
groei hebben (de definitie van een re
cessie). Waar het om gaat is of de werk
loosheid heel sterk gaat stijgen en of het
overheidstekort explosief toeneemt. Ik
zie daar geen redenen voor. Zo scheef
zijn de verhoudingen niet dat een diepe
en langdurige internationale economi
sche crisis onvermijdelijk is. En zelf
kunnen we ook wel wat afremmen".
Dus geen Britse toestanden? „Sinds de
Tweede Wereldoorlog sparen de Britten
al veel te weinig. Je hebt onder That
cher een opleving gezien. Door de priva
tiseringen werd het overheidstekort ge
flatteerd en door sterfhuisconcstructies
ging de produktiviteit omhoog, maar
een omvangrijke en moderne industrie
is er niet mee opgebouwd. Nederland
heeft geen failliet beleid zoals daar".
eindredactie rené van zanten vormgeving peter J. C. martens
