Broeders tussen de moorkoppen
De ontmaskering van
een muzikale edelman
.21
Cultuur
Leidse Courant
vrijdag 6 november 1992
Drie eeuwen nadat het geschreven werd, brengt Brederode's 'Moortje' twee broers weer samen. Artistiek leider Hans
Croiset van Het Nationale Toneel en Brederode-expert Jules Croiset buigen zich samen over het bewerken van een
klassieker vol pittige erotiek.
KOSTUUMONTWERPEN RlEN BEKKERS
't Haagse dochtertje, te spelen door Sjoera Retèl.
doorReneede Haan
'Doet, leeft ende leest wel'. Temid
den van honderd moorkoppen be
sluit Hans Croiset zijn openings
woord voor de voorstelling 'Moortje'
bij Het Nationale Toneel. Het 17de-
eeuwse werk van Brederode moet op
21 januari in première gaan als een
groot opgezet muziektheaterstuk.
Met een maaltijd tussendoor, een rij
dend orkest en een grote ijsvlakte als
decor. Zelfs onder de vloer kan be
licht worden.
De regie is in handen van artistiek
leider Hans Croiset, die voor het
eerst najaren zijn broer Jules - Bre-
derode-acteur bij uitstek - weer be
naderd heeft om een rol bij hem te
spelen. Passages van zijn rol, de
schuinsmarcheerder Kakkerlak,
heeft hij bij diverse gelegenheden al
opgevoerd, tot op Huis ten Bosch
aan toe. Hij zal die ervaring geheel
naast zich moeten neerleggen. Zoals
ook Hans Croiset zijn kennis van die
taal probeert los te laten.
„Jules en ik hebben Brederode-les
gehad van een goede leermeester,
zijnde onze vader. Van die prachtige
i-klanken van destijds zou je nu
knettergek worden".
Bevlogen vertelt de leider hoe hij in
1957 voor het eerst 'Moortje' opge
voerd zag, als een Holland Festival-
produktie. „Ik ben een mens die de
mooie dingen onthoudt. Die voor
stelling zie ik nog zo geuren. Ik ben
er schatplichtig aan. En aan Ton
Lutz die me met de Spaanse Braban
der verzeild deed raken in Bredero
de".
Honderd paar ogen kijken boven
hun moorkoppen naar hem op. Op
deze eerste ochtend wordt onthuld
hoe Het Nationale Toneel met
'Moortje' om zal gaan. Anne-Wil
Blankers is voor de gelegenheid even
binnengestapt. Haar oude collega's
Wim van den Heuvel en Anne-Marie
Heyligers zullen deelnemen aan het
monsterproject. Wordt het boertig?
Modernistisch?. Croiset probeert
een indruk te geven aan de hand van
een decor-maquette, kostuumteke-
ningên en muziekbanden van Vin
cent van Warmerdam.
„We gaan niet het Jan Steenbeeld in
het Hollandse winterlandschap
weergeven. Wij zijn op iets anders
uit. De strakheid van Saenredam.
De bestaande Brederode-cultuur
bleef Anton Pieck-kunst op de
schoorsteen. Brèro als losbol. Dat is
hij niet. Zijn humor is geen omweg.
Het is een bodem".
„Na grondig onderzoek - we zijn
hier al een jaar mee bezig - blijkt dat
Nederland van 1615 nauwelijks ver
schilt met nu, als je het geautomati
seerde verkeer en de communicatie
middelen even weglaat. We zijn nog
steeds zulke schooiers als het gaat
om uitbuiting, geile lust en draai
deurneigingen".
Croiset hertaalde zelf het in oud-Ne
derlands geschreven stuk. Hij
streeft in tekst authenticiteit na. De
rijm moet verdoezeld worden waar
hij knullig overkomt en accent krij
gen in passages met schitterende
binnenrijm. „Die strooien we erin
als peperkorrels", meldt de aanvoer
der. „Het moet begrijpelijk worden
en tegelijk wil ik dat de Hollanders
voelen welk warm taalbesef we zijn
kwijtgeraakt".
Het wordt een pittige produktie.
Met naast tekstrepetities ook zan
goefeningen. Het eerste grote prak
tische probleem is het wegvallen van
de rol van Roemer, die oorspronke
lijk door Adriaan Olree vervuld zou
worden. Croiset heeft talloze kandi
daten gesproken. De onderhandelin
gen ketsten af op financiën. In een
pauze-moment fluistert hij: „Ik ga
die rol gewoon zelf doen. Ik ben gek
natuurlijk, maar er zit waarschijn
lijk niets anders op".
Inmiddels hengelen spelers als Rei
nout Bussemaker, Alexander van
Heteren, Herman Frank, Sjoera Re
tèl en de Vlaamse Chris Thijs naar
de bedoelingen van hun regisseur,
met klem antwoordt deze dat hij zich
nergens op wil laten vastpinnen.
Computertje
„Zelfs de tekst kan veranderen. Ik
heb dit allemaal geschreven vanach
ter mijn computertje. Nu ik jullie
stemmen hoor, klinkt het totaal an
ders. Misschien gaan we wel meer
terug naar het origineel dan in deze
bewerking".
„Voor de mensen die vroeger met
mij gewerkt hebben, zoals Jules en
Alexander, wil ik dit zeggen. In de af
gelopen jaren hoop ik zo veranderd
te zijn, dat jullie niet dezelfde tegen
komen als toen. Het minutieuze, tot
het uiterste alles voorbereidende,
dat ik tot en met 'Adam in Balling
schap' heb gehad, is voorbij. Ik zoek
het meer in het samen vinden met de
acteurs. Mijn tijd bij De Appel heeft
daar veel toe bijgedragen".
Voordat de officiële lezing van het
eerste bedrijf begint, wordt het ope
ningsbeeld geschetst. Een veld van
kruiend ijs, waarop het volk met
hooivorken opkomt voor de belege
ring van Amsterdam.
„Geen naturalistisch rommeltje,
maar een beeld dat stilgezet kan
worden, verduidelijkt ontwerper Jos
Groenier. „Hans wil de heftige mo
nologen zoveel mogelijk in het pu
bliek houden, maar dan zo dat het
koor de tekst kan gaan overnemen,
dempen".
Het is tijd voor een proeve van be
kwaamheid. Brederodes eerste zin
nen worden wat schuchter gelezen.
De meeste spelers hebben allerlei
vertalingen en oorspronkelijke ver
sies op hun tafeltje liggen, om te con
troleren of Croiset zijn huiswerk wel
goed gedaan heeft. Deze glimlacht
en benadrukt dat op alles wat men
niet begrijpt ogenblikkelijk gerea
geerd moet worden. Hij heeft zich de
taal zo eigen gemaakt, dat de gekste
woorden hem inmiddels vertrouwd
klinken.
Cruciaal
„En langzaam beginnen, jongens.
De eerste tien minuten zijn cruciaal
in deze produktie. Dan trekken we
de mensen wel of niet mee
De lezing gaat gloeien als de Vlaam
se Chris Thijs het levensverhaal van
Moy Aal doet, een vrouw die het in
de liefde niet zo nauw neemt. Haar
zinnen zijn voor velerlei uitleg vat
baar. Woorden als quansuis, lareien
(larie vertellen) rollen bij eenieder
over de tong als delicatessen die wel
of niet verteerbaar zijn voor een he
dendaags publiek. In een aantal ge
vallen wordt Jules Croiset te hulp
geroepen om uitsluitsel te geven. Zo
ook bij de franzoise ziekte. Weet ie
dereen dat het syfilis betekent? En
waarom staat er dan een maagkwel
ling achter, in de tekst?
De hilariteit vindt een hoogtepunt in
de regels: 'Daar mij als brandend
lont de vingren van uw handen ont
vonkten 't ingewand'.
Alex van Heteren zit er mee: „Is dit
wat ik denk dat het is? Met hun vin
gers, deden ze dat in die tijd. Dat
weet Jules wel".
Geslacht
De erotiek spettert er van af. Met
termen als tochtig, queen (een oude
afgelikte vrouw), bijslapen, de muts
op hebben van iemand (verliefd
zijn). Moy Aal haalt heel wat over
hoop. Ze wil in de tekst naar 'ie
mands geslacht vernemen, omdat
broer en zus zo op elkander zwe
men'. Het woord 'zwemen' betekent
'op elkaar lijken', heldert de drama
turge op. Dat wist niemand. Dus het
publiek zal er straks ook een andere
betekenis aan hechten.
Croiset verdedigt: „Maar 'zwemen'
rijmt zo mooi op 'naar het geslacht
vernemen".
Broer Jules' springt erin: „Als ik in
formeer naar het geslacht, weet ik
nog niet of jij mijn broeder bent".
Hans: „Je gaat me toch niet vertel
len dat de mensen niet begrijpen wat
'geslacht' hier betekent. Je hoeft
niet onder mijn rokken te kijken om
te zien dat ik jouw broer ben, wel?".
De lach breekt elke spanning af. De
theaterfamilie is weer thuis, dankzij
de kleurrijke zinnen van Brederode.
'Moortjes' kop is eraf. Hans Croiset
sluit mild af: „Ik ga morgen om elf
uur door. Met wie er is".
Kackerlack de panlikker krijgt gestalte van Jules Croiset.
door onze kunstredactie
jTer gelegenhpid van zijn driehon
derdste geboortedag wordt deze
maand Unico Wilhelm Graaf Van
'Wassenaer Obdam (1692-1766) fees
telijk herdacht als belangrijk diplo
maat en als componist van een aan
tal werken, waarvan enkele tot 1980
'aan de bekende Italiaan Pergolesi
werden toegeschreven. Tot en met
'22 november is er in Unico's geboor
tehuis, Kasteel Twickel in het Over
ijsselse Delden, een expositie die,
naast niet eerder tentoongestelde
meubelen, glas en textiel, de parti
tuur van de beroemde zes 'Concerti
Armonici' omvat.
Twee eeuwen lang zijn die composi
ties gepubliceerd onder diverse na
men. Men noemde niet alleen Pergo
lesi als componist, ook Ricciotti,
Zelfs Handel. Zo was Stravinsky er
van overtuigd dat hij Pergolesi on-
dér handen-had, toen hij in 1920 op
•een deel uit die 'Concerti Armonici'
de tarantella baseerde die een plaats
kreeg in zijn balletmuziek 'Pulcinel-
la!. Door Stravinsky gearrangeerde,
zogenaamde Italiaanse muziek, die
door een Nederlandse graaf blijkt te
fiijn gecomponeerd: dat haalde in
1980 de voorpagina van menige
-krant.
Qnbekend
Dr. Albert Dunning, toendertijd ver
bonden aan de Rijksuniversiteit
Utrecht, was door zijn vondst plotse
ling een van Europa's bekendste
musicologen. Tegenwoordig woont
hij in Italië. Maar hij heeft het zoe
ken naar meer onbekend materiaal
van en over Unico Wilhelm nog niet
gestaakt.
Kasteel Twickel in 1727.
Dodonea Lucia van Goslinga.
Unico koos voor een politieke loop
baan in het Haagse omdat die hem
meer invloed zou geven dan een car
rière in Overijssel. Hij werd Hoog
heemraad van Rijnland, raad in het
college van de Admiraliteit op de
Maas en later bewindvoeder van de
Verenigde Oostindische Compagnie
(VOC). Zijn macht nam sterk toe na
de dood van zijn broer. Hij werd lid
van de Staten van Holland en onder
hield nauwe contacten met de ande
re diplomaten en politici in Europa.
Zo onderhandelde hij met Frankrijk
over vrede. Om die reden wordt Uni
co als een sleutelfiguur beschouwd
in de 18de-eeuwse Republiek.
Rentmeesters
Het drukke diplomatieke werk
weerhield hem er niet van zich in
tensief bezig te houden met het be
heer van zijn landgoederen in Hol
land en Overijssel: hij stelde nauw
keurige richtlijnen op voor zijn rent
meesters, liet kaarten maken en in
troduceerde de pachtboeken. De ex
positie die nu op Twickel wordt ge
houden, maakt duidelijk dat de graaf
niet alleen een groot analyticus was,
maar ook een erudiet man met ge
voel voor humor. En uiterst muzi
kaal.
Unico schreef de muziek niet onder
zijn naam omdat hij er geen behoefte
aan had met dit talent te pronken.
Dat paste een edelman niet. Daarom
kon het tot 1980 duren alvorens
kwam vast te staan dat de 'Concerti
Armonici' van zijn hand waren. Het
manuscript werd in dat jaar door
Dunning gevonden in de bibliotheek
van kasteel Twickel. Vanaf dat mo
ment bestaat er grote belangstelling
voor de persoon van Unico.
Bij toeval ontdekte de Belgische flui
tist Wim Brabants onlangs in de bi
bliotheek van Rostock drie fluitso-
nates die Unico op 22-jarige leeftijd
heeft gecomponeerd, tien jaar voor
dat hij de 'Concerti Armonici'
schreef. Eind vorige maand werden
die onlangs door Saul Groen uitgege
ven drie sonates voor altblokfluit en
basso continuo in Amsterdam geïn
troduceerd. Omdat nog lang niet alle
archieven zijn onderzocht, verwach
ten musicologen dat de komende ja
ren nog meer composities van Unico
Guillelmo Conté di Wassenaer-Ob-
dam, zoals hij in de universiteitsbi
bliotheek van Rostock heet, worden
gevonden.
rep en roer.
Unico Wilhelm Graaf van Wassenaer Obdam, schilderij van
J.F. Douven (1719).
In de Nederlands Hervormde Kerk
in Delden, waar graaf Unico werd
gedoopt, gaf het Combattimento
Consort Amsterdam deze week een
uitvoering van de 'Concerti Armoni
ci'. Ze zijn al door heel wat ensem
bles op lp of cd gezet waarbij overi
gens in de meeste gevallen - zonder
twijfel om commerciële redenen - de
naam Pergolesi wordt aangehouden.
Dat concert in Delden werd gegeven
in samenhang met de opening van de
expositie in kasteel Twickel.
Graaf Unico Wilhelm kan, ook al zou
hij nooit gecomponeerd hebben, in
onze geschiedenisboeken niet wor
den gemist. Hij maakte deel uit van
de hoogste adel in de Nederlanden:
zijn vader, Jacob baron van Wasse
naer en heer van Obdam (1645-
1711) was generaal in het Staatse le
ger, statenlid en diplomaat. Zijn
moeder, Adriana Sofia, erfdochter
van Twickel, was Twentse van ge
boorte. Vandaar dat Unico op 2 no
vember 1692 in Kasteel Twickel het
levenslicht zag.
Behalve normale lessen kreeg de
jonge edelman onderwijs in muziek
en dans. Zijn lerares was een onge
trouwde tante die grote bekendheid
genoot als muzikante. Unico bracht
zijn jeugd vooral in Den Haag door.
De familie bewoonde het huis op de
hoek van Kneuterdijk en Lange
Voorhout, dat later als paleis een
van Den Haags beroemdste gebou
wen werd. Na het overlijden van zijn
twee oudere broers kwam vast te
staan dat Unico het landgoed Twic
kel zou erven.
Rechten
Aan de Universiteit van Leiden stu
deerde Unico rechten. Evenals ande
re adellijke jongeren maakte hij na
zijn studie een rondreis door Europa
(1715-1717). Tijdens deze zoge
noemde Grand Tour bezocht hij on
der meer Duitsland en Frankrijk.
Mogelijk was hij ook in Engeland en
Italië. Eenmaal terug verbleef hij
's zomers meestal in Twente en was
hij 's winters in Den Haag te vin
den. Hij handhaafde dit levensritme
na zijn huwelijk met de Friese freule
Een diplomaat met allure was hij. Maar ruim twee eeuwen na zijn dood werd ontdekt dat
Unico Wilhelm Graaf van Wassenaer Obdam ook een belangrijk componist is geweest.
De ontdekking van een 18de-eeuws manuscript bracht het Nederlandse muziekleven in
